Maʻuʻanga Fakamatala ki he Polokalama Ngāue ki he Fakataha Moʻuí mo e Ngāue Fakafaifekaú
TĪSEMA 3-9
KOLOA MEI HE FOLOFOLA ʻA E ʻOTUÁ | NGĀUE 9-11
“Hoko ha Tokotaha Fakatanga Kakaha ko ha Faifakamoʻoni Faivelenga”
(Ngāue 9:1, 2) Ka ko Saula, ʻi heʻene kei mānavaʻaki ʻa e fakamanamana mo e fakapō ki he kau ākonga ʻa e ʻEikí, naʻá ne ʻalu ki he taulaʻeiki lahí 2 ʻo kole kiate ia ha ngaahi tohi ki he ngaahi sinakoke ʻi Tāmasikusí, koeʻuhi ke ne lava ʻo haʻi pea ʻomi ki Selusalema ha taha pē te ne ʻilo ʻokú ne kau ki he ʻAlunga ʻo e ʻEikí, fakatouʻosi ʻa e kakai tangata mo e kakai fefine.
Naʻe “Hokosia ha Vahaʻa Taimi ʻo e Nonga” ʻe he Fakatahaʻangá
ʻOKU fakaofiofi atu ʻa e kau fononga mataʻi-fītaʻá ki Tāmasikusi, ʻa ia ʻoku nau taumuʻa atu ke nau fakahoko ai ha foʻi faʻufaʻu fulikivanu. Te nau laku ʻa e kau ākonga fehiʻanekinaʻi ʻa Sīsuú ki tuʻa mei honau ngaahi ʻapí, haʻi kinautolu, fakamaaʻi kinautolu, pea fau atu kinautolu ki Selusalema ke nau fehangahangai ai pea mo e tautea ʻa e Sanetalimí.
2 Ko e taki ʻo e foʻi kulupu fakamālohi ko ʻení ko hono hingoá ko Saula, ʻa ia kuo ʻosi tau ha toto ʻi hono nimá. He ne toki ʻosi atu pē eni ʻene sio fakataha mo e leleiʻia ʻi hono hanga ʻe hono ngaahi kaungā-mamahiʻi-lotú ʻo tolomakaʻi ʻa Sitīveni ki he maté, ʻa ia ko ha ākonga anga-līʻoa ʻa Sīsū. (Ngā. 7:57–8:1) ʻI he ʻikai ke fiemālie pē ʻi hono fakatangaʻi fefeka ʻa e kau muimui ʻo Sīsū ʻoku nau nofo ko ia ʻi Selusalemá, ʻoku hoko ʻa Saula ia ʻo hangē ha mata-afi ulouló ʻo ne mateuteu atu ke ʻai ke toe mafola atu ʻa e ngaahi afi ʻo e fakatangá. ʻOku loto ʻa Saula ke ne fakaʻauhamālie atu ʻa e faʻahinga naʻá ne vakai ki ai ko ha kulupu lotu mavahe fakakina ʻa ia naʻe ʻiloa ko e “ʻAlunga ʻo e ʻEikí.”—Ngā. 9:1, 2; sio ki he puha “Mafai Naʻe Maʻu ʻe Saula ʻi Tāmasikusí,” ʻi he peesi 69.
(Ngāue 9:15, 16) Ka naʻe pehē ʻe he ʻEikí kiate ia: “ʻAlu pē! Koeʻuhi ko e tangatá ni ko ha ipu kuo fili maʻaku ke ne fataki hoku huafá ki he ngaahi puleʻangá pea pehē ki he ngaahi tuʻí pea mo e kau ʻIsilelí. 16 He te u fakahaaʻi mahino kiate ia ʻa hono lahi ʻo e ngaahi meʻa kuo pau ke ne faingataʻaʻia ai koeʻuhi ko hoku huafá.”
Houngaʻia ʻia Sihova ko Hotau Tufunga-ʻUmeá
4 ʻOku ʻikai ke vakai ʻa Sihova ki he kakaí ʻo hangē ko e anga ʻetau vakaí. ʻI hono kehé, ʻokú ne sivisiviʻi ʻa e lotó pea ʻiloʻi moʻoni ai kitautolu taki taha. (Lau ʻa e 1 Sāmiuela 16:7e.) Naʻe fakahāhā eni ʻe Sihova ʻi he taimi naʻá ne fokotuʻu ai ʻa e fakatahaʻanga Kalisitiané. Naʻá ne tohoaki mai kiate ia mo hono ʻAló ʻa e kakai tokolahi ʻa ia naʻe vakai ki ai ʻa e niʻihi naʻe ʻikai hanau mahuʻinga. (Sione 6:44) Ko e fakatātaá, ko e tokotaha Fālesi ko ia naʻe hingoa ko Saulá, “ko ha tokotaha laukovi taʻemolumaluʻia pea ko ha tokotaha fakatanga pea ko ha tangata anga-taʻetokaʻi.” (1 Tīm. 1:13) Ka naʻe sivisiviʻi ʻe Sihova ʻa e loto ʻo Saulá pea naʻe ʻikai ke ne ongoʻi naʻá ne hoko ko ha ʻumea taʻeʻaonga. (Pal. 17:3) ʻI hono kehé, naʻe sio ʻa Sihova ʻe lava ke fakafuo ʻa Saula “ko ha ipu kuo fili” ʻa ia te ne malanga ai “ki he ngaahi puleʻangá pea pehē ki he ngaahi tuʻi mo e ngaahi foha ʻo ʻIsilelí.” (Ngā. 9:15) Naʻe toe fili ʻe Sihova ha niʻihi ʻa ia naʻe malava ke fakafuo kinautolu ke “ngāueʻaki lāngilangiʻia,” ʻo kau ai ʻa e faʻahinga naʻe hoko ki muʻa ko e kau konā, ʻulungaanga taʻetaau mo kaihaʻa. (Loma 9:21; 1 Kol. 6:9-11) ʻI heʻenau ako ʻa e Folofolá, naʻe fakaivimālohiʻi ai ʻenau tui kia Sihová pea fakaʻatā ia ke ne fakafuo kinautolu.
(Ngāue 9:20-22) pea tuai-e-kemo naʻe kamata ke ne malanga ʻi he ngaahi sinakoké ʻo fekauʻaki mo Sīsū, ko e tokotahá ni ko e ʻAlo ʻo e ʻOtuá. 21 Ka ko e faʻahinga kotoa naʻa nau fanongo kiate iá naʻa nau mātuʻaki ʻohovale mo pehē: “ʻIkai ko e tangata ʻeni naʻá ne haveki ʻa e faʻahinga ʻi Selusalema ʻa ia naʻa nau ui ki he huafá ni? ʻIkai naʻá ne haʻu ki hení ʻi he taumuʻa ke puke kinautolu ʻo ʻave ki he houʻeiki taulaʻeikí?” 22 Ka naʻe fakautuutu ai pē hono maʻu ʻe Saula ʻa e mālohi lahi ange pea naʻá ne fakamoʻutāfuʻuaʻi ʻa e kau Siu naʻe nofo ʻi Tāmasikusí, ʻi heʻene fakamoʻoniʻi totonu ko e Kalaisí ʻeni.”
Naʻe “Hokosia ha Vahaʻa Taimi ʻo e Nonga” ʻe he Fakatahaʻangá
15 ʻE lava ke ke sioloto atu ki he ʻohovale, moʻutāfuʻua, mo e ʻita kuo pau naʻe aake hake ʻi he fuʻu kakaí ʻi he taimi naʻe kamata ke malanga ai ʻa Saula ʻo fekauʻaki mo Sīsū ʻi he ngaahi sinakoké? “ʻIkai ko e tangata ʻeni naʻá ne haveki ʻa e faʻahinga ʻi Selusalema ʻa ia naʻa nau ui ki he huafá ni?” ko ʻenau ʻeké ia. (Ngā. 9:21) ʻI heʻene fakamatala ki he liliu ʻa hono lotó ʻi he fekauʻaki mo Sīsuú, naʻe hanga ai ʻe Saula ʻo “fakamoʻoniʻi totonu ko e Kalaisí ʻeni.” (Ngā. 9:22) Ko e fakaʻuhinga totonú ʻoku ʻikai ko ha foʻi kī fakamāmanilahi ia. ʻE ʻikai lava ke ne fakaava ʻe ia ʻa e ʻatamai kotoa pē kuo haʻi sēini ʻe he talatukufakaholó pe ngaahi loto kotoa pē kuo pukenimā ʻe he hīkisiá. Ka neongo ia, naʻe ʻikai ke foʻi ʻa Saula ia.
Keli ki he Makakoloa Fakalaumālie
(Ngāue 9:4) pea naʻá ne tō hifo ki he kelekelé peá ne fanongo ki ha leʻo ʻoku pehē ange kiate ia: “ʻE Saula, ʻe Saula, ko e hā ʻokú ke fakatangaʻi ai aú?”
Naʻe “Hokosia ha Vahaʻa Taimi ʻo e Nonga” ʻe he Fakatahaʻangá
5 ʻI he taimi naʻe taʻofi tuʻu ai ʻe Sīsū ʻa Saula ʻi he hala ki Tāmasikusí, naʻe ʻikai te Ne ʻeke ange ʻe ia: “Ko e hā ʻokú ke fakatangaʻi ai ʻeku kau ākongá?” Hangē ko ia naʻe lave ki ai ʻi ʻolungá, naʻá ne pehē: “Ko e hā ʻokú ke fakatangaʻi ai aú?” (Ngā. 9:4) ʻIo, ʻoku ongoʻi fakafoʻituitui ʻe Sīsū ʻa e ngaahi ʻahiʻahi naʻe hokosia ʻe heʻene kau muimuí.—Māt. 25:34-40, 45.
6 Kapau ʻoku fakafeʻātungiaʻi koe koeʻuhí ko hoʻo tui kia Kalaisí, ʻe lava ke ke fakapapauʻi ko Sihova mo Sīsū fakatouʻosi ʻokú na ʻafioʻi ʻa ho tuʻungá. (Māt. 10:22, 28-31) ʻE ʻikai nai ke toʻo atu ʻa e ʻahiʻahí ia he taimí ni. Manatuʻi, naʻe sio ʻa Sīsū ʻi he kaunga ʻa Saula ki he mate ʻa Sitīvení, pea naʻá Ne sio ki hono fau atu ʻe Saula ʻa e kau ākonga faitōnungá mei honau ngaahi ʻapí ʻi Selusalemá. (Ngā. 8:3) Kae kehe, naʻe ʻikai ke kau mai ʻa Sīsū ia ʻo ne fai ha meʻa ki ai ʻi he taimi ko iá. Ka neongo ia, ko Sihova, fakafou ʻia Kalaisi, naʻá ne ʻoange kia Sitīveni pea mo e kau ākonga kehé ʻa e mālohi naʻe fiemaʻu kiate kinautolu ke nau hoko ai ʻo nofoʻaki faitōnungá.
(Ngāue 10:6) Ko e tangatá ni ʻoku nofo ko ha tokotaha ʻaʻahi ʻia Saimone, ko ha tufunga kiliʻimanu ʻa ia ko hono falé ʻoku tuʻu ʻo ofi ki tahi.”
Nouti ako ʻi he nwtsty ʻo e Ngā. 10:6
Saimone, ko ha tufunga kiliʻimanu: Ko ha tokotaha tufunga kiliʻimanu ʻokú ne ngāue ki he kili ʻo e fanga manú, ʻo ngāueʻaki ʻa e laimí ko ha fakaleleiʻanga ia ki hono toʻo atu ha faʻahinga fulufuluʻi manu pe ko ha faʻahinga kakano pē ngako. Pea ʻokú ne fufulu ʻa e kiliʻi manú ʻaki ha kava mālohi koeʻuhi ke lava ʻo ngāueʻaki ha ngaahi meʻa mei he letá. Ko e ngāue ʻoku fai ki he kiliʻimanú ʻoku fiemaʻu ki ai ha vai lahi ke toʻo ʻaki ʻa e faʻahinga nanamu ʻoku ʻi aí, ʻoku mahino ai ʻa e ʻuhinga naʻe nofo ai ʻa Saimone ʻi he matātahí, ngalingali ʻi he tuʻa kolo ʻo Siopá. Fakatatau ki he Lao ʻa Mōsesé, ko ha taha ʻoku ngāue ki he ʻangaʻanga ʻo e fanga manú naʻe taʻemaʻa fakaeouau. (Liv. 5:2; 11:39) Ko ia ai, ko e tokolahi ʻo e kau Siú naʻa nau siolalo ki he kau tufunga kiliʻimanú pea toumoua ke nofo fakataha mo kinautolu. Ko e moʻoni, ki mui ai fakatatau ki he Talamatá naʻe maʻulalo ange ʻa e ngāue ia ʻa e tufunga kiliʻimanú ʻi ha tokotaha ʻokú ne tānaki ʻa e kinohaʻa ʻo e fanga manú. Kae kehe, naʻe ʻikai ke ʻai ʻe Pita ʻa e tomuʻa fehiʻá ke taʻofi ai ʻene nofo fakataha mo Saimoné. Ko e taʻefilifilimānako ʻa Pitá naʻe ʻai ai ia ke mateuteu ki hono vāhenga-ngāue hono hokó—ko e ʻaʻahi ki he ʻapi ʻo ha Senitaile. ʻOku pehē ʻe he kau mataotao ʻe niʻihi ko e foʻi lea ki he “tufunga kiliʻimanu” (byr·seusʹ) ʻoku hoko ia ko e hingoa fakafāmili ʻo Saimone.
TĪSEMA 10-16
KOLOA MEI HE FOLOFOLA ʻA E ʻOTUÁ| NGĀUE 12-14
“Ngāue Ngaohi Ākonga ʻa Paula mo Panepasa ʻi he Ngaahi Feituʻu Mamaʻo Atú”
(Ngāue 13:2, 3) ʻI he lolotonga ʻenau ngāue kia Sihova mo ʻaukaí, naʻe pehē ʻe he laumālie māʻoniʻoní: “Vaheʻi mai maʻaku ʻa Panepasa mo Saula ki he ngāue ʻa ia kuó u ui kinaua ki aí.” 3 Pea ʻi he hili ha ʻaukai mo ha lotu, naʻa nau hilifaki honau nimá kiate kinaua pea nau tuku atu kinaua ke na ō.
“Fonu ʻi he Fiefiá pea mo e Laumālie Māʻoniʻoní”
4 Ka ko e hā naʻe fakahinohinoʻi pau ai ʻe he laumālie māʻoniʻoní ke vaheʻi ʻa Panepasa mo Saula “ki he ngāue”? (Ngā. 13:2) ʻOku ʻikai ke tala mai ia ʻe he Tohi Tapú. ʻOku tau ʻiloʻi naʻe tataki ʻe he laumālie māʻoniʻoní ʻa hono fili ko ia ʻo e ongo tangatá ni. ʻOku ʻikai ke fakahaaʻi mai ia naʻe hanga ʻe he kau palōfita mo e kau faiako ʻi ʻAniteoké ʻo fakafepakiʻi ʻa e fili ko iá. ʻI hono kehé, naʻa nau poupouʻi kakato ʻa e fakanofo ko iá. Fakaʻuta atu ki he anga ʻo e ongoʻi kuo pau naʻe maʻu ʻe Panepasa mo Saulá ʻi hono fai ʻe hona fanga tokoua fakalaumālié, ʻo ʻikai te nau meheka, ʻa e “ʻaukai, lotu, hilifaki honau nimá kiate kinaua, pea nau tuku atu kinaua ke na ō.” (Ngā. 13:3) ʻOku totonu ke tau poupou foki mo kitautolu ki he faʻahinga ʻoku nau maʻu ʻa e ngaahi fatongia fakateokalatí, ʻo kau ai ʻa e kau tangata kuo fakanofo ko e kau ʻovasia ʻi he fakatahaʻangá. ʻI he ʻikai ke hoko ʻo meheka ki he faʻahinga ʻoku nau maʻu ʻa e ngaahi monū peheé, ʻoku totonu ke tau “fakahāhā kiate kinautolu ʻa e fakaʻatuʻi ʻi he ʻofa ʻoku mahulu atu koeʻuhí ko ʻenau ngāué.”—1 Tes. 5:13.
(Ngāue 13:12) Pea ʻi he sio ʻa e kōvaná ki he meʻa kuo hokó, naʻá ne hoko ai ko ha tokotaha tui, he naʻá ne ofoofo ʻi he akonaki ʻa Sihová.
(Ngāue 13:48) ʻI he fanongo ʻa e faʻahinga ʻo e ngaahi puleʻangá ki he meʻá ni, naʻe kamata ke nau fiefia mo fakalāngilangiʻi ʻa e folofola ʻa Sihová, pea ko e faʻahinga kotoa pē naʻe hehema totonu ki he moʻui taʻengatá naʻa nau hoko ko e kau tui.
(Ngāue 14:1) Pea ʻi ʻAikoniume naʻá na hū ai ki he sinakoke ʻo e kau Siú peá na lea ʻi ha founga ʻa ia naʻe hoko ai ha fuʻu tokolahi ʻo e kau Siú mo e kau Kalisí fakatouʻosi ko e kau tui.
“Lea ʻAki ʻa e Loto-Toʻa ʻi he Mafai ʻo Sihová”
5 ʻUluakí, naʻe kiʻi tuʻu ʻa Paula mo Panepasa ʻi ʻAikoniume, ko ha feituʻu naʻá ne kei maʻu ʻa e anga-fakafonua faka-Kalisí pea ko e taha ia ʻi he ngaahi kolo tuʻu-ki-muʻa ʻo e vahefonua Loma ko Kalētiá. Ko e koló ni naʻe nofo ai ha kakai Siu faitākiekina pea mo ha fuʻu kau ului ʻikai-Siu tokolahi. Fakatatau ki he meʻa naʻe angaʻaki ʻe Paula mo Panepasá, naʻá na hū ki he sinakoké peá na kamata malanga. (Ngā. 13:5, 14) Naʻá na “lea ai ʻi ha founga ʻa ia naʻe hoko ai ha fuʻu tokolahi ʻo e kau Siú mo e kau Kalisí fakatouʻosi ko e kau tui.”—Ngā. 14:1.
(Ngāue 14:21, 22) ʻI he hili hono talaki ʻa e ongoongo leleí ki he kolo ko iá mo ngaohi ai ha kau ākonga tokotokolahi, naʻá na foki ki Līsita, ʻAikoniume, pea mo ʻAniteoke. ʻI aí, naʻá na fakalotolahiʻi ai ʻa e kau ākongá, ʻo fakalototoʻaʻi kinautolu ke nau nofo maʻu ʻi he tuí mo na pehē: “Kuo pau ke tau hū ki he Puleʻanga ʻo e ʻOtuá ʻo fou ʻi he ngaahi mamahi lahi.”
Tauhi Mateaki ki he ʻOtuá Neongo ʻa e “Ngaahi Mamahi Lahi”
4 Hili ʻa e ʻaʻahi ki he kolo ko Teapé, ko Paula mo Panepasa “naʻá na foki ki Līsita, ʻAikoniume, pea mo ʻAniteoke. ʻI aí, naʻá na fakalotolahiʻi ai ʻa e kau ākongá, ʻo fakalototoʻaʻi kinautolu ke nau nofo maʻu ʻi he tuí pea pehē: ‘Kuo pau ke tau hū ki he Puleʻanga ʻo e ʻOtuá ʻo fou ʻi he ngaahi mamahi lahi.’” (Ngā. 14:21, 22) Ko e fakakaukau fekauʻaki mo e fehangahangai mo e “ngaahi mamahi lahi” ʻe hā ngali ʻikai fakalototoʻa. Ko ia ʻoku anga-fēfē malava ʻa Paula mo Panepasa ke ‘fakalotolahiʻi ʻa e kau ākongá’ ʻaki hono tala ange kia kinautolu ʻe pau ke nau fehangahangai mo e ngaahi mamahi lahi ange?
5 ʻE lava ke tau maʻu ʻa e talí ʻi he ngaahi lea ʻa Paulá. Naʻá ne pehē: “Kuo pau ke tau hū ki he Puleʻanga ʻo e ʻOtuá ʻo fou ʻi he ngaahi mamahi lahi.” Naʻe ʻikai ke ne pehē pē: “Kuo pau ke tau kātekina ʻa e ngaahi mamahi lahi.” ʻI hono kehé, naʻe fakamamafaʻi ʻe Paula ʻa e pale fakafiefia maʻá e faʻahinga ʻoku nau nofoʻaki faitōnunga ki he ʻOtuá. Ko e pale ko ení ʻoku ʻikai ko ha misi pē. Naʻe pehē ʻe Sīsū: “Ko ia kuó ne kātaki ʻo aʻu ki he ngataʻangá ko e tokotaha ia ʻe fakahaofí.”—Māt. 10:22.
Keli ki he Makakoloa Fakalaumālie
(Ngāue 12:21-23) ʻI ha ʻaho ne kotofa, naʻe tui ʻe Hēlota ʻa hono kofu fakatuʻí peá ne nofo hifo ʻi he nofoʻanga fakamāú ʻo ne kamata fai ha lea ki he kakaí. 22 Naʻe kamata leva ke kalanga ʻa e kakai naʻe fakatahatahá: “Ko e leʻo ʻo ha ʻotua, ʻo ʻikai ʻo ha tangata!” 23 ʻI he taimi pē ko iá naʻe taaʻi ia ʻe he ʻāngelo ʻa Sihová, koeʻuhi naʻe ʻikai te ne ʻoatu ʻa e lāngilangí ki he ʻOtuá, pea naʻe keina ia ʻe he ponú ʻo ne mate.
Ngaahi Meʻa Mahuʻinga mei he Tohi Ngāué
12:21-23; 14:14-18. Naʻe talitali lelei ʻe Hēlota ʻa e lāngilangi ʻa ia naʻe totonu ke ʻoatu taha pē ki he ʻOtuá. He kehe moʻoni ia mei hono fakataleʻi vave mo mālohi ʻe Paula mo Panepasa ʻa e fakahīkihiki mo e fakalāngilangi taʻetotonú! ʻOku totonu ke ʻoua te tau holi ke maʻu ha lāngilangi ki ha ngaahi lavameʻa pē nai ʻoku tau maʻu ʻi he ngāue ʻa Sihová.
(Ngāue 13:9) Pea ko Saula, ʻa ia naʻe toe ui ko Paulá, ʻi heʻene hoko ʻo fonu ʻi he laumālie māʻoniʻoní, naʻá ne sio fakamamaʻu atu kia ʻElimasi
Nouti ako ʻi he nwtsty ʻo e Ngā. 13:9
ko Saula, ʻa ia naʻe toe ui ko Paulá: Mei he taimi ko ʻení ʻo faai mai, ʻoku ui ai ʻa Saula ko Paula. Ko e ʻapositolo ko ení naʻe fanauʻi ko ha Hepelū pea ko ha tangataʻifonua Loma. (Ngā. 22:27, 28; Fil. 3:5) Ko ia ai ngalingali mei heʻene kei tamasiʻí, naʻá ne ngāue fakatouʻosi ʻaki ʻa e hingoa faka-Hepelū ko e Saula mo e faka-Loma ko e Paula. Naʻe angamaheniʻaki ki he kau Siu ʻi he taimi ko iá, tautefito ki he faʻahinga naʻe ʻikai ke nau nofo ʻi ʻIsilelí ke nau ngāueʻaki ha hingoa ʻe ua. (Ngā. 12:12; 13:1) Pehē pē mo e niʻihi ʻi he kāinga ʻo Paulá naʻa nau ngāueʻaki ʻa e hingoa faka-Loma mo e faka-Kalisi. (Loma 16:7, 21) “Ko ha ʻapositolo au ki he ngaahi puleʻangá,” naʻe fekauʻi ʻa Paula ke talaki ʻa e ongoongo leleí ki he faʻahinga naʻe ʻikai ko e kau Siú. (Loma 11:13) Hangehangē naʻá ne fili ke ngāueʻaki hono hingoa faka-Lomá; naʻá ne ongoʻi ʻe talitali lelei ange nai ai ia. (Ngā. 9:15; Kal. 2:7, 8) Naʻe pehē ʻe he niʻihi naʻá ne ngāueʻaki hono hingoa faka-Lomá ko hono fakalāngilangiʻi ʻo Sēsio Paulo, ʻa ia ʻoku hā ngalikehe ia, koeʻuhí naʻe toki maʻu pē ʻe Paula ʻa e hingoá ʻi heʻene mavahe mei Saipaló. Ko e niʻihi kehé naʻa nau pehē naʻe fakaʻehiʻehi ʻa Paula ia mei he ngāueʻaki hono hingoa faka-Hepeluú koeʻuhi ko hono puʻaki faka-Kalisí ʻoku ongo meimei tatau ia mo e foʻi lea faka-Kalisi ʻoku ʻuhinga ki ha tokotaha (pe ko ha monumanu) ʻoku fiehā ʻi he taimi ʻoku lue aí.—Sio ki he nouti ako ʻo e Ngā. 7:58.
Paula: ʻI he Ngaahi Konga Tohi Tapu Faka-Kalisi Kalisitiané, ko e hingoa Pauló, ʻi he faka-Latiná Paulus, ʻoku ʻuhinga ki he “Siʻisiʻi; Iiki,” ʻoku ngāueʻaki tuʻo 157 ʻi he lave ki he ʻapositolo ko Paulá pea tuʻo taha ko e lave ki he kōvana ʻo Saipalo ko Sēsio Pauló.—Ngā. 13:7.
TĪSEMA 17-23
KOLOA MEI HE FOLOFOLA ʻA E ʻOTUÁ | NGĀUE 15-16
“Ko ha Fili Loto-Taha Makatuʻunga ʻi he Folofola ʻa e ʻOtuá”
(Ngāue 15:1, 2) Pea naʻe ʻalu hifo ha kau tangata ʻe niʻihi mei Siutea ʻo kamata ke akoʻi ki he fanga tokouá: “Ka ʻikai ke mou kamu ʻo fakatatau ki he lao ʻa Mōsesé, ʻe ʻikai lava ke fakahaofi kimoutolu.” 2 Ka ʻi he hili ha felāuaki mo e fakakikihi lahi ʻa Paula mo Panepasa pea mo kinautolú, naʻe fokotuʻutuʻu ai kia Paula, Panepasa, pea mo ha niʻihi ke nau ʻalu hake ki he kau ʻapositoló pea mo e kau mātuʻa ʻi Selusalemá ke ʻeke fekauʻaki mo e fakakikihí ni.
“Naʻe Hoko Ai ha Felāuaki . . . Lahi”
8 Naʻe hoko atu ʻe Luke: “ʻI he taimi naʻe hoko ai ha felāuaki mo e fakakikihi lahi ʻa Paula mo Panepasa pea mo kinautolú [ʻa e “kau tangata ʻe niʻihi”], naʻa nau [kau mātuʻá] fokotuʻutuʻu ai kia Paula, Panepasa, pea mo ha niʻihi ʻo kinautolu ke nau ʻalu hake ki he kau ʻapositoló pea mo e kau mātuʻa ʻi Selusalemá ke ʻeke fekauʻaki mo e fakakikihí ni.” (Ngā. 15:2) Naʻe tapua mai ʻe he “felāuaki mo e fakakikihi” ko ení ʻa e ngaahi ongoʻi mālohi mo e ngaahi tuipau fefeka fakatouʻosi ʻi he ongo faʻahí, pea naʻe ʻikai lava ʻe he fakatahaʻanga ʻi ʻAniteoké ke solova ia. Koeʻuhí ke maʻu ʻa e melinó mo e fāʻūtahá, naʻe fokotuʻutuʻu fakapotopoto ai ʻe he fakatahaʻangá ke ʻave ʻa e fehuʻí “ki he kau ʻapositoló pea mo e kau mātuʻa ʻi Selusalemá,” ʻa ia naʻe faʻuʻaki ʻa e kulupu pulé. Ko e hā ʻe lava ke tau ako mei he kau mātuʻa ʻi ʻAniteoké?
(Ngāue 15:13-20) ʻI he ʻosi ʻena leá, naʻe tali ange ʻe Sēmisi: “Kau tangata, fanga tokoua, mou fanongo mai. 14 Kuo fakamatala fakaʻāuliliki ʻa Simioni ki he anga ʻo e tokanga ʻa e ʻOtuá ʻi he ʻuluaki taimí ki he ngaahi puleʻangá ke toʻo mai meiate kinautolu ha kakai maʻa hono huafá. 15 Pea ko e meʻá ni ʻoku fehoanaki ia mo e lea ʻa e Kau Palōfitá, ʻo hangē tofu pē ko ia kuo tohí: 16 ‘ʻI he hili ʻa e ngaahi meʻá ni te u foki mai ʻo toe fokotuʻu hake ʻa e tēniti ʻo Tēvita ʻa ia kuo holó; te u toe langa ʻa hono ngaahi maumaú mo toe fokotuʻu ia, 17 koeʻuhi ke kumi tōtōivi kia Sihova ʻa e kakai ʻoku toé, fakataha mo e kakai ʻo e ngaahi puleʻangá kotoa, ʻa e kakai ʻoku uiʻaki hoku hingoá, ko e folofola ia ʻa Sihová, ʻa ia ʻokú ne fai ʻa e ngaahi meʻá ni, 18 ʻa ia kuo ʻiloa talu mei muʻá.’ 19 Ko ia ai, ko ʻeku filí ke ʻoua ʻe fakahohaʻasi ʻa e faʻahinga mei he ngaahi puleʻangá ʻa ia ʻoku nau tafoki ki he ʻOtuá, 20 ka ke fai ha tohi kiate kinautolu ke nau fakaʻehiʻehi mei he ngaahi meʻa kuo ʻuliʻi ʻe he ngaahi ʻaitolí, mei he fehokotaki fakasino taʻetāú, mei he meʻa kuo sisiná, pea mei he totó.
Ko e Kau Kalisitiane Moʻoní ʻOku Nau Fakaʻapaʻapaʻi ʻa e Folofola ʻa e ʻOtuá
6 Ko e konga tohi naʻe tokoni ke fakaleleiʻi ʻa e meʻá ko e ʻĒmosi 9:11, 12. Hangē ko ia ʻoku hiki ʻi he Ngāue 15:16, 17, ʻoku pehē ai: “Te u foki mai ʻo toe langa ʻa e fale ʻo Tēvitá ʻa ia kuo holó; te u toe langa ʻa hono ngaahi maumaú mo toe fokotuʻu ia, koeʻuhi ke kumi tōtōivi kia Sihova ʻa e kakai ʻoku toé, fakataha mo e kakai ʻo e ngaahi puleʻangá kotoa, ʻa e kakai ʻoku ui ʻaki ʻa hoku huafá, ko e folofola ia ʻa Sihova.”
7 ‘Kae ʻoleva angé,’ ko e fakafepaki nai ia ʻa ha taha, ‘ko e konga tohi ko iá ʻoku ʻikai pehē ia ai naʻe ʻikai fiemaʻu ke kamu ʻa e kau tui Senitailé.’ Ko e moʻoni ia; kae kehe, ko e kau Kalisitiane Siú naʻa nau maʻu nai ʻa e poiní. Naʻe ʻikai te nau vakai ki he kau Senitaile kamú ko e ‘kakai ʻo e ngaahi puleʻangá’ ka ko e fanga tokoua. (ʻEki. 12:48, 49) Ko e fakatātaá, fakatatau ki he liliu ʻa Bagster ʻo e Septuagint, ʻoku pehē ai ʻi he ʻĒseta 8:17: “Ko e tokolahi ʻo e kau Senitailé naʻa nau kamu, ʻo hoko ko e kau Siu.” Ko ia ai, ʻi he taimi naʻe tomuʻa tala ai ʻe he Folofolá ko e toenga ko ia ʻo e fale ʻo ʻIsilelí (kau Siu mo e kau ului Siu kamú) fakataha mo e “kakai ʻo e ngaahi puleʻangá kotoa” (kau Senitaile taʻekamú) te nau hoko ko e kakai ʻe taha maʻá e huafa ʻo e ʻOtuá, naʻe māʻalaʻala ʻa e pōpoakí. Naʻe ʻikai fiemaʻu ʻa e kamú ki he kau Senitaile naʻa nau loto ke hoko ko e kau Kalisitiané.
(Ngāue 15:28, 29) He kuo hā lelei ki he laumālie māʻoniʻoní pea mo kimautolu tonu ke ʻoua ʻe toe tānaki atu ha kavenga kiate kimoutolu tuku kehe ʻa e ngaahi meʻa pau ko ení: 29 Ke fakaʻehiʻehi ai pē mei he ngaahi meʻa kuo feilaulauʻaki ki he ngaahi ʻaitolí, mei he totó, mei he meʻa kuo sisiná, pea mei he fehokotaki fakasino taʻetāú. Kapau te mou mātuʻaki fakaʻehiʻehi mei he ngaahi meʻá ni, te mou lakalakaimonū. Fakatauange ke mou maʻu ha moʻui lelei!”
(Ngāue 16:4, 5) ʻI heʻenau fononga atu ʻi he ngaahi koló, naʻa nau tuku atu ai pē kiate kinautolu ʻa e ngaahi tuʻutuʻuni ke tauhi ʻa ia kuo ʻosi fai ʻa e fili ki ai ʻa e kau ʻapositoló mo e kau mātuʻa naʻe ʻi Selusalemá. 5 Pea ko e moʻoni, naʻe hokohoko atu ʻa hono ʻai ʻa e ngaahi fakatahaʻangá ke tuʻu mālohi ʻi he tuí mo tupulekina ai pē honau tokolahí ʻi he ʻaho ki he ʻaho.
“Fakaivimālohiʻi Ai Pē ʻa e Ngaahi Fakatahaʻangá”
18 Naʻe ngāue fakataha ʻa Paula mo Tīmote ʻi ha ngaahi taʻu. ʻI he tuʻunga ko e ongo faifekau fefonongaʻakí, naʻá na fakahoko ʻa e ngaahi fononga kehekehe maʻá e kulupu pulé. ʻOku pehē ʻe he fakamatala ʻa e Tohi Tapú: “ʻI heʻenau fononga atu ko ia ʻi he ngaahi koló naʻa nau faʻa tuku atu ai pē ki he faʻahinga ʻi aí ʻa e ngaahi tuʻutuʻuni ke tauhi ʻa ia kuo ʻosi fai ʻa e fili ki ai ʻa e kau ʻapositoló mo e kau mātuʻa naʻe ʻi Selusalemá.” (Ngā. 16:4) ʻOku hā mahino, naʻe muimui ʻa e ngaahi fakatahaʻangá ki he tataki mei he kau ʻapositoló pea mo e kau mātuʻa ʻi Selusalemá. Ko hono ola ʻo e talangofua peheé, “naʻe hokohoko atu ʻa hono ʻai ʻa e ngaahi fakatahaʻangá ke tuʻu mālohi ʻi he tuí mo tupulekina ai pē honau tokolahí ʻi he ʻaho ki he ʻaho.”—Ngā. 16:5.
Keli ki he Makakoloa Fakalaumālie
(Ngāue 16:6-9) ʻIkai ko ia pē, naʻa nau fononga ʻo fou atu ʻi Filisia pea mo e fonua ko Kalētiá, koeʻuhi naʻe tapui kinautolu ʻe he laumālie māʻoniʻoní ke ʻoua te nau leaʻaki ʻa e folofolá ʻi he vahefonua ʻo ʻĒsiá. 7 ʻIkai ngata aí, ʻi heʻenau aʻu hifo ki Mīsiá, naʻa nau fai ha ngaahi feinga ke hū ki Pitinia, ka naʻe ʻikai ke fakaʻatā kinautolu ʻe Sīsū, fakafou ʻi he laumālié. 8 Ko ia naʻa nau fakalaka atu ai ʻi Mīsia ʻo nau ʻalu hifo ki Taloasi. 9 Pea ʻi he lolotonga ʻa e poʻulí naʻe hā kia Paula ha vīsone—ko ha tangata Masitōnia naʻe tuʻu ai ʻo kōlenga kiate ia ʻo pehē: “Laka mai ki Masitōnia ʻo tokoniʻi kimautolu.”
Ako ʻa e Faʻa Leʻó mei he Kau ʻApositolo ʻa Sīsuú
8 Ko e hā ʻe lava ke tau ako mei he fakamatala ko ení? Fakatokangaʻi ʻi he toki hili pē ʻa e mavahe ʻa Paula ki ʻĒsiá naʻe kau mai ai e laumālie ʻo e ʻOtuá. Pea ʻi he toki hili pē ʻa e fakaofi atu ʻa Paula ki Pitiniá naʻe kau mai ai ʻa Sīsuú. Pea ko e fakaʻosí, ʻi he toki hili pē ʻa e aʻu ʻa Paula ki Taloasí naʻe tataki ai ia ʻe Sīsū ke ʻalu ki Masitōnia. ʻI hono tuʻunga ko e ʻUlu ʻo e fakatahaʻangá, ʻe fakafeangai mai nai ʻa Sīsū kia kitautolu ʻi ha founga pehē. (Kol. 1:18) Ko e fakatātaá, kuó ke fakakaukau nai fekauʻaki mo e ngāue ko ha tāimuʻa pe hiki ki ha feituʻu ʻa ia ʻoku lahi ange ai ʻa e fiemaʻú. Kae mahalo pē nai ʻi he toki hili pē hoʻo fou ʻi ha ngaahi sitepu ke aʻusia ai hoʻo taumuʻá ʻe tataki ai koe ʻe Sīsū, fakafou ʻi he laumālie ʻo e ʻOtuá. Ke fakatātaaʻi: ʻE lava ke fakahanga ʻe ha fakaʻuli ʻene kaá ke afe toʻohema pe toʻomataʻu ka ʻi he toki ngaue pē ʻa e kaá. ʻI he founga meimei tatau, ʻe fakahinohinoʻi nai kitautolu ʻe Sīsū ki hono fakalahi ʻetau ngāue fakafaifekaú ka ʻo kapau pē ʻoku tau ngaue—kapau ʻoku tau fai ha feinga ke aʻusia ʻetau taumuʻá.
(Ngāue 16:37) Ka naʻe pehē ʻe Paula kiate kinautolu: “ʻI he teʻeki ke fai hano fakahalaiaʻí, naʻa nau haha kimaua ʻi he ʻao ʻo e kakaí, neongo ko e ongo Loma kimaua, pea lī ki he pilīsoné. Te nau lī fakafufū koā eni kimaua ki tuʻa? ʻIkai ʻaupito! Tuku ke nau haʻu ʻa kinautolu tonu ʻo fakafeʻao atu kimaua ki tuʻa.”
Nouti ako ʻi he nwtsty ʻo e Ngā. 16:37
ko e ongo Loma kimaua: ʻA ia ko e tangataʻifonua Loma. Ngalingali ko Paula mo Sailosí ko e ongo tangataʻifonua Loma. Naʻe pehē ʻe he lao ʻa Lomá ko ha tangataʻifonua Loma naʻe ʻi ai maʻu pē ʻene totonu ke hopoʻi ia ʻi he founga totonu pea naʻe ʻikai ʻaupito ke tauteaʻi ia ʻi he ʻao ʻo e kakaí ʻoku teʻeki ai fakahalaiaʻi. Ko e tangataʻifonua Lomá ʻoku lava ai ha tokotaha ke ne maʻu ʻene totonu mo e monū ʻi ha feituʻu pē naʻe ʻalu ki ai ʻi he ʻemipaeá. Ko ha tangataʻifonua Loma naʻe anganofo ki he lao ʻa Lomá, kae ʻikai ko e lao ʻo ha kolo kehé. ʻI hono tukuakiʻí, naʻe lava ke fakamāuʻi ia ʻo fakatatau ki he lao ʻo e kolo naʻe ʻi aí; kae kehe, naʻá ne kei maʻu ʻa e totonu ke fakamāuʻi ia ʻi he fakamaauʻanga Lomá. Ko e faihia mamafá, ʻe maʻu ʻe ha tokotaha ʻa e totonu ke tangi ki he ʻemipolá. Naʻe lahi malanga ʻa Paula ʻi he kotoa ʻo e ʻEmipaea Lomá. Naʻá ne ngāueleleiʻaki ʻene totonu ko ha tangataʻifonua Lomá ʻi ha ngaahi tuʻunga ʻe tolu ʻa ia naʻe lēkooti ʻi he Tohi Tapú. Ko e ʻuluakí ʻi heni ʻi Filipai ʻi heʻene tala ange ki he kau pule ʻi Filipaí ʻoku nau maumauʻi ʻene totonu fakalaó ʻi hono haha iá.—Ko e ongo tuʻunga leva ʻe uá, sio ki he nouti ako ʻo e Ngā. 22:25; 25:11.
TĪSEMA 24-30
KOLOA MEI HE FOLOFOLA ʻA E ʻOTUÁ | NGĀUE 17-18
“Faʻifaʻitaki ki he ʻApositolo ko Paulá ʻi he Malangá mo e Faiakó”
(Ngāue 17:2, 3) Ko ia fakatatau ki he meʻa naʻe angaʻaki ʻe Paulá naʻá ne hū atu kiate kinautolu, pea ʻi he Sāpate ʻe tolu naʻá ne fakaʻuhinga ai mo kinautolu mei he Folofolá, 3 ʻo fakamatala mo fakamoʻoniʻi ʻaki ʻa e ngaahi maʻuʻanga fakamatala ʻo pehē naʻe pau ke faingataʻaʻia ʻa e Kalaisí pea mo fokotuʻu hake mei he maté, ʻo ne pehē: “Ko e Kalaisí ʻeni, ʻa e Sīsū ko ʻeni ʻa ia ʻoku ou talaki atu kiate kimoutolú.”
Nouti ako ʻi he nwtsty ʻo e Ngā. 17:2, 3
fakaʻuhinga: Naʻe ʻikai ke tala ange pē ʻe Paula kiate kinautolu ʻa e ongoongo leleí. Naʻá ne fakamatalaʻi ia pea ʻoatu mo ha ngaahi fakamoʻoni mei he Folofolá, ʻa ia, mei he Ngaahi Konga Tohi Tapu Faka-Hepeluú. Naʻá ne fai ʻa e meʻa lahi ange ʻi hono lau pē ʻa e Folofolá; naʻá ne fakaʻuhinga mei ai, pea naʻá ne feʻunuʻaki ʻene fakaʻuhingá ke fehoanaki mo ʻene kau fanongó. Ko e foʻi veape faka-Kalisi ko e di·a·leʹgo·mai ʻoku fakamatalaʻi ia “ko e fefetongiʻaki ʻo e foʻi leá; fetalanoaʻaki; ke lāulea.” ʻOku fakahaaʻi ai ʻa e fengāueʻaki mo e kakaí. Ko e foʻi lea faka-Kalisi ko ení ʻoku toe ngāueʻaki ia ʻi he Ngā. 17:17; 18:4, 19; 19:8, 9; 20:7, 9.
fakamoʻoniʻi ʻaki ʻa e ngaahi maʻuʻanga fakamatala: ʻOku ʻuhinga fakafoʻi lea ia ʻi he lea faka-Kalisí “ko e fakatatau (tuku he tafaʻakí).” ʻOku fakahaaʻi nai heni ʻi hono fakahoa fakalelei ʻe Paula ʻa e ngaahi kikite Faka-Mīsaiá ʻi he ngaahi Konga Tohi Tapu Faka-Hepeluú mo e ngaahi meʻa naʻe hoko ʻi he moʻui ʻa Sīsuú ʻo fakahaaʻi ai ʻa e anga hono fakahoko ʻe Sīsū ʻa e ngaahi kikite ko iá.
(Ngāue 17:17) Ko ia naʻe kamata ke ne fakaʻuhinga ʻi he sinakoké mo e kau Siú mo e kakai kehe naʻa nau lotu ki he ʻOtuá, pea ʻi he ʻaho kotoa ʻi he feituʻu faiʻanga fakataú mo e faʻahinga naʻe ʻi ai ʻi he taimi ko iá.
Nouti ako ʻi he nwtsty ʻo e Ngā. 17:17
feituʻu faiʻanga fakataú: Tuʻu ʻi he tokelau-hihifo ʻo e ʻĀkolopolisí, ko e feituʻu faiʻanga fakatau ʻi ʻAtenisí (faka-Kalisi, a·go·raʹ) naʻe feʻunga nai mo e hekitā ʻe 5 (ʻeka ʻe 12). Ko e feituʻu faiʻanga fakataú naʻe ʻikai ko ha feituʻu pē ia ki he fakatau maí mo e fakatau atú. Ko e senitā ia ki he fakaʻekonōmika ʻa e koló, fakapolitikale, mo e moʻui fakafonuá. Naʻe fiefia ʻa e kau ʻAtenisí ʻi he fakataha ki he senitā ko eni ʻo e feituʻu kakaí ke nau fetalanoaʻaki mo fefakaʻuhinga ʻaki ai.
(Ngāue 17:22, 23) Naʻe tuʻu leva ʻa Paula ʻi he lotolotonga ʻo e ʻAleopeikó ʻo ne pehē: “Kau tangata ʻo ʻAtenisi, ʻoku ou sio ʻoku ha ngali ʻoku mou anga-fakalotu ʻaupito ʻi he meʻa kotoa pē. ʻI hono fakahoa ki he kakai kehé, ʻoku mou manavahē ange kimoutolu ki he ngaahi ʻotuá. 23 Hangē ko ʻení, lolotonga ʻeku lue mai peá u siofi fakalelei ʻa e ngaahi meʻa ʻoku mou fakalāngilangiʻí, naʻá ku fakatokangaʻi foki ai ha ʻōlita ʻa ia kuo tongi ai ‘Ki ha ʻOtua Taʻeʻiloa.’ Ko ia ai, ko e meʻa ko ia ʻoku mou lotu taʻeʻilo ki aí, ko eni ia ʻoku ou talaki atu kiate kimoutolú.
Nouti ako ʻi he nwtsty ʻo e Ngā. 17:22, 23
Ki ha ʻOtua Taʻeʻiloa: Ko e foʻi lea faka-Kalisi ko e A·gnoʹstoi the·oiʹ ko e konga ia ʻo ha tā-tongitongi ʻi he ʻōlita ʻi ʻAtenisí. Naʻe fakahaaʻi ʻe he kau ʻAtenisí ʻa e manavahē ʻi he ngaahi ʻotuá ʻaki ʻenau langa ʻa e ngaahi temipalé mo e ʻōlitá, naʻa mo hono faʻu ʻa e ngaahi ʻōlita ki he ngaahi ʻotua kehé, hangē ko e Ongoongoa, Anga-fakanānā, Ivi, Fakalotoʻi, mo e Fakaʻofaʻia. Koeʻuhi pē nai ko ʻenau ilifia naʻa nau liʻaki ha ʻotua pea iku ia ke taʻefakahōifua ki he ʻotuá, naʻa nau fakatapui ai ha ʻōlita “ki ha ʻOtua Taʻeʻiloa.” ʻI ha ʻōlita, naʻe lava ai ʻa e kakaí ke nau fakamoʻoniʻi ʻa e ʻi ai ha ʻOtuá ʻa ia naʻe ʻikai ke nau ʻilo ki ai. Naʻe ngāueʻaki pōtoʻi ʻe Paula ʻa e ʻōlitá ko ha makatuʻunga ia ki heʻene malangá ke fakafeʻiloaki ai ki he kau fanongó ʻo fekauʻaki mo e ʻOtuá—ʻa e ʻOtuá moʻoní—ʻa ia naʻe teʻeki ai ke nau ʻiloʻi.
Keli ki he Makakoloa Fakalaumālie
(Ngāue 18:18) Kae kehe, ʻi he hili ha nofo atu ai ʻa Paula ʻi ha toe ngaahi ʻaho, naʻá ne lea māvae ki he fanga tokouá peá ne tukufolau atu ki Sīlia, ʻo ne ʻalu fakataha mo Pīsila mo ʻAkuila. Naʻe kosi nonou ʻa hono ʻulú ʻi Senikelea, he naʻá ne fai ha fuakava.
Ngaahi Meʻa Mahuʻinga mei he Tohi Ngāué
18:18—Ko e hā ʻa e tukumoʻui naʻe fai ʻe Paulá? ʻOku pehē ʻe ha kau ako ʻe niʻihi naʻe fai ʻe Paula ha tukumoʻui faka-Nāsili. (Nōm. 6:1-21) Ka neongo iá, ʻoku ʻikai fakahaaʻi ʻe he Tohi Tapú pe ko e hā ʻa e tukumoʻuí. Tānaki atu ki aí, ʻoku ʻikai tala ʻe he Folofolá pe naʻe fai ʻa e tukumoʻuí ki muʻa pe ko e hili ʻa e liliu ʻa Paulá pe ko ʻene kamata pe ko hono fakaʻosi ʻo e tukumoʻuí. Ko e hā pe ʻa e tuʻunga naʻe ʻi aí, ʻoku ʻikai ko ha angahala hano fai ha tukumoʻui pehē.
(Ngāue 18:21) ka naʻá ne lea māvae peá ne tala ange kiate kinautolu: “Te u toe foki mai kiate kimoutolu, kapau ʻe finangalo ki ai ʻa Sihova.” Pea naʻá ne tukufolau atu mei ʻEfesō
Nouti ako ʻi he nwtsty ʻo e Ngā. 18:21
kapau ʻe finangalo ki ai ʻa Sihova: Ko e fakahāhā ia hono fakamamafaʻi ʻa e fiemaʻu ke fakakau ʻa e finangalo ʻo e ʻOtuá ʻi hono fakahoko pe palani ha meʻa ke fakahoko. Naʻe ʻi he fakakaukau ʻa e ʻapositolo ko Paulá ʻa e tefitoʻi moʻoni ko ení. (1 Kol. 4:19; 16:7; Hep. 6:3) Naʻe fakalototoʻaʻi ʻe he ākonga ko Sēmisí ʻa ʻene kau lautohí ke nau pehē: “Kapau ko e finangalo ia ʻo Sihová, te mau moʻui ʻo fai eni pe ko ē.” (Sēm. 4:15) Ko ha kupuʻi lea pehē ʻoku ʻikai totonu ke leaʻaki pē; ko ha taha ʻokú ne lea loto-moʻoni ʻaki “kapau ko e finangalo ia ʻo Sihová” kuo pau ke ne feinga ke ngāue ʻo fehoanaki mo e finangalo ʻo Sihová. Ko e lea ko ení ʻoku ʻikai ke fiemaʻu maʻu pē ia ke leaʻaki ka ʻoku totonu ke ʻai ia ki hoto lotó.—Sio ki he nouti ako ʻo e Ngā. 21:14; 1 Kol. 4:19; Sēm. 4:15 mo e Fakamatala Fakalahi F.
TĪSEMA 31, 2018–SANUALI 6, 2019
KOLOA MEI HE FOLOFOLA ʻA E ʻOTUÁ | NGĀUE 19-20
“Tokanga Kiate Kimoutolu pea ki he Kotoa ʻo e Tākangá”
(Ngāue 20:28) Tokanga kiate kimoutolu pea ki he kotoa ʻo e tākangá, ʻa ia kuo fakanofo kimoutolu ki ai ʻe he laumālie māʻoniʻoní ko honau kau mātuʻa, ke tauhi ʻa e fakatahaʻanga ʻa e ʻOtuá, ʻa ia naʻá ne fakatau mai ʻaki ʻa e taʻataʻa ʻo hono ʻAló tonu.
“ʻE, Mou Fei mo Tauhi ʻa e Fanga Sipi ʻa e ʻOtua ʻOku ʻIate Kimoutolu”
5 Naʻe tohi ʻe he ʻapositoló ko e kau mātuʻá kuo pau ke nau ‘tauhi ʻa e fanga sipi ʻa e ʻOtuá ʻoku ʻiate kinautolú.’ Naʻe mātuʻaki mahuʻinga kia kinautolu ke nau ʻiloʻi ko e fanga sipí ʻoku ʻa Sihova mo Sīsū Kalaisi. Ko e kau mātuʻá naʻe pau ke nau fai ha fakamatala fekauʻaki mo e anga ʻo ʻenau tokangaʻi e fanga sipi ʻa e ʻOtuá. Tau pehē ʻoku kole atu ʻe hao kaumeʻa ofi ke ke tokangaʻi ʻa ʻene fānaú lolotonga haʻane mamaʻo. ʻIkai te ke tokangaʻi lelei kinautolu mo fafanga kinautolu? Kapau ʻe puke ha kiʻi tama ʻe toko taha, ʻikai te ke fakapapauʻi ʻokú ne maʻu ha tokoni fakafaitoʻo pē ʻe fiemaʻu? ʻI he tuʻunga meimei tatau, ko e kau mātuʻa ʻi he fakatahaʻangá ʻoku fiemaʻu ke nau ‘tauhi ʻa e Siasi ʻo e ʻOtuá, ʻa ia naʻá ne fakatau ʻaki ʻa e taʻataʻa’ ʻo hono ʻAlo ʻoʻoná. (Ng. 20:28) ʻOku nau manatuʻi ko e sipi taki taha naʻe fakatau mai ʻaki ʻa e taʻataʻa maʻongoʻonga ʻo Kalaisi Sīsuú. ʻI he pau ke nau fai ha fakamatalá, ko e kau mātuʻá ʻoku nau fafanga, maluʻi, mo tokangaʻi e fanga sipí.
(Ngāue 20:31) “Ko ia ai, mou hanganaki ʻā, pea manatuʻi ko e taʻu ē ʻe tolu, ʻi he pō mo e ʻaho, naʻe ʻikai ʻaupito tuku ʻeku enginaki ki he tokotaha taki taha ʻo kimoutolu fakataha mo e tangi-ʻa-loʻimata.
Kau Mātuʻa Kalisitiané—‘Ko e Kau Kaungāngāue Ke Tau Fiefia Ai’
15 Ko e hoko ko ha tauhi-sipí ʻoku kau ki ai ʻa e ngāue lahi. ʻI he taimi ʻe niʻihi, ʻoku fakamoleki ai ʻe he kau mātuʻá ʻa e ngaahi pō taʻemamohe ʻi he tokanga faʻa lotu ki he tākanga ʻa e ʻOtuá pe ʻi hono fai ʻa e poupou fakalaumālie ki he ngaahi kaungātuí. (2 Kol. 11:27, 28) Neongo ia, ʻoku fakahoko kakato mo fiefia ʻe he kau mātuʻá honau fatongiá, hangē pē ko Paulá. Naʻá ne tohi ki he kau Kolinitoó: “Te u fai ha foaki ʻi he fiefia lahi pea ke foaki atu au ke ʻosiʻosingamālie maʻamoutolu.” (2 Kol. 12:15) Ko e moʻoni, ʻi he ʻofa ki hono fanga tokouá, naʻe foaki kakato atu ʻe Paula ʻa ia tonu ki hono fakaivimālohiʻi kinautolú. (Lau ʻa e 2 Kolinitō 2:4; Fil. 2:17; 1 Tes. 2:8) Tā neʻineʻi ke ʻofa lahi ʻa e fanga tokouá ʻia Paula!—Ngā. 20:31-38.
(Ngāue 20:35) Kuó u fakahāhaaʻi atu kiate kimoutolu ʻi he meʻa kotoa, ʻi he ngāue mālohi peheé, kuo pau ai ke mou tokoniʻi ʻa e faʻahinga ʻoku vaivaí pea kuo pau ke mou manatuʻi ʻa e ngaahi lea ʻa e ʻEiki ko Sīsuú, ʻi heʻene pehē ʻe ia tonu: ‘ʻOku ʻi ai ʻa e fiefia lahi ange ʻi he foaki atú ʻi he maʻu maí.’”
“ʻOku Ou ʻAtaʻatā Au mei he Toto ʻo e Tangata Kotoa Pē”
20 Ko e ʻalunga moʻui ʻa Paulá naʻe kehekehe lahi ʻaupito ia mei he faʻahinga ʻa ia ʻi he ngaahi taimi ki mui maí ne nau ngāuehalaʻaki ʻa e tākangá ki ha lelei maʻanautolu. Naʻá ne ngāue ke tokoni kiate ia koeʻuhí ke ʻoua te ne hilifaki ha kavenga ki he fakatahaʻangá. Ko ʻene ngaahi feinga naʻe fai maʻá e ngaahi kaungātuí naʻe ʻikai te ne fai iá koeʻuhí ke maʻu mei ai haʻane lelei fakafoʻituitui. Naʻe fakalototoʻaʻi ʻe Paula ʻa e kau mātuʻa ʻEfesoó ke nau fakahāhā ha laumālie feilaulauʻi-kita. “Kuo pau ke mou tokoniʻi ʻa e faʻahinga ʻa ia ʻoku vaivaí,” ko ʻene tala ange ia kiate kinautolú, “pea kuo pau ke mou manatuʻi ʻa e ngaahi lea ʻa e ʻEiki ko Sīsuú, ʻi heʻene pehē ʻe ia tonu, ‘ʻOku ʻi ai ʻa e fiefia lahi ange ʻi he foaki atú ʻi he maʻu maí.’”—Ngā. 20:35.
Keli ki he Makakoloa Fakalaumālie
(Ngāue 19:9) Ka ʻi he fakafisi loto-fefeka ʻa e niʻihi ke tuí, ʻo laukovi fekauʻaki mo e ʻAlunga ʻo e ʻEikí ʻi he ʻao ʻo e fuʻu kakaí, naʻá ne mavahe meiate kinautolu peá ne fakamavaheʻi ʻa e kau ākongá meiate kinautolu, ʻo ne fai fakaʻaho ha ngaahi malanga ʻi he holo ʻo e ʻapiako ʻo Tilanusí.
“Tupu mo Kaukaua” Neongo ʻa e Fakafepakí
11 Naʻe malanga fakaʻaho nai ʻa Paula ʻi he holo ʻapiako ko iá mei he 11:00 pongipongi nai ki he 4:00 efiafi nai. (Ngā. 19:9) Ngalingali ko e ngaahi houa lōngonoa taha kae vela taha ia ʻo e ʻahó ʻa ia ʻoku tuku ai ʻe he tokolahi ʻenau ngāué ka nau maʻu ha meʻatokoni mo mālōlō. Fakaʻuta atu kapau naʻe muimui ʻa Paula ki he taimi-tēpile fefeka ko iá ʻi he taʻu kakato ʻe ua, te ne fakamoleki nai ai ʻa e houa laka hake he 3,000 ʻi he faiakó. Ko ia ko ha toe ʻuhinga foki eni ʻe taha naʻe hoko ai ʻa e folofola ʻa Sihová ʻo tupu mo kaukaua ai peé. Ko Paulá naʻe ngāue mālohi mo feʻunuʻakingofua. Naʻá ne feʻunuʻaki ʻene taimi-tēpilé koeʻuhí ke feau ʻe heʻene ngāue fakafaifekaú ʻa e ngaahi fiemaʻu ʻa e kakai ʻi he feituʻu ko iá. Ko e hā ʻa e olá? “Naʻe fanongo ai ʻa e faʻahinga kotoa pē naʻe nofo ʻi he vahefonua ʻo ʻĒsiá ki he folofola ʻa e ʻEikí, fakatouʻosi ʻa e kau Siu mo e kau Kalisi.” (Ngā. 19:10) Ko ha faifakamoʻoni fakaʻāuliliki ē naʻá ne fakahokó!
(Ngāue 19:19) Ko e moʻoni, ko ha tokolahi ʻo e faʻahinga naʻa nau fai ʻa e ngaahi tōʻonga fakafaimaná naʻa nau ʻomai ʻenau ʻū tohí ʻo tutu kinautolu ʻi he ʻao ʻo e tokotaha kotoa. Pea naʻa nau fikaʻi ʻa honau mahuʻingá ʻo ʻilo ʻoku feʻunga mo e konga siliva ʻe 50,000.
“Tupu mo Kaukaua” Neongo ʻa e Fakafepakí
15 Ko e tuʻunga fakamā ʻo e ngaahi foha ʻo Sivá naʻe taki atu ia ki ha mafolalahia ʻa e manavahē-ʻOtuá, ʻa ia naʻá ne tākiekina ai ʻa e tokolahi ke hoko ko e kau tui pea nau siʻaki atu ʻa e ngaahi ngāue fakafaʻahikehé. Ko e anga fakafonua ʻo ʻEfesoó naʻe lotolotoi ai ʻa e ngaahi ngāue fakafaimaná. Ko e faimaná mo e ngaahi meʻa ʻomi monuú naʻe angamaheniʻaki, ʻo tatau pē mo e ngaahi laulau fakafaimaná, ʻa ia naʻe faʻa lau ia mei ha meʻa naʻe hiki. Naʻe ueʻi leva heni ʻa e kau ʻEfesō tokolahi ke nau ʻomai ʻenau ʻū tohi fakafaimaná ʻo tutu kinautolu ʻi he ʻao ʻo e kakaí—neongo naʻe hā mahino ko honau mahuʻingá ko e paʻanga ʻe laulaui mano ʻi he ngaahi mahuʻinga ʻo e ʻaho ní. ʻOku līpooti ʻe Luke: “Ko ia naʻe tupu mo kaukaua ai pē ʻa e folofola ʻa Sihová ʻi ha tuʻunga mālohi.” (Ngā. 19:17-20) Ko ha ikunaʻi kāfakafa ē ʻe he moʻoní ʻa e loí mo e fakatēmenioó! Ko e kakai faitōnunga ko iá naʻa nau fokotuʻu mai ha faʻifaʻitakiʻanga lelei kiate kitautolu he ʻaho ní. ʻOku pehē pē mo kitautolu ʻoku tau moʻui ʻi ha māmani ʻoku lotolotoi ai ʻa e ngaahi ngāue fakafaʻahikehé. Kapau te tau ʻilo ʻoku tau maʻu ha meʻa ʻoku fekauʻaki mo e ngāue fakafaʻahikehé, te tau fai ʻa e meʻa naʻe fai ʻe he kau ʻEfesoó—ʻo tau fakaʻauha leva ia! Tuku ke tau hanganaki fakamamaʻo ʻaupito mei he ngaahi tōʻonga fakalielia peheé, ʻo tatau ai pē pe ko e hā hono mahuʻingá.