Maʻuʻanga Fakamatala ki he Polokalama Ngāue ki he Fakataha Moʻuí mo e Ngāue Fakafaifekaú
SANUALI 7-13
KOLOA MEI HE FOLOFOLA ʻA E ʻOTUÁ | NGĀUE 21-22
“Tuku Ā ke Fai ʻa e Finangalo ʻo Sihová”
(Ngāue 21:8-12) ʻI he ʻaho hono hokó naʻa mau mavahe ʻo ʻalu ki Sesalia, pea naʻa mau hū ki he fale ʻo Filipe ko e ʻevangelioó, ʻa ia ko e taha ʻi he kau tangata ʻe toko fitú, pea mau nofo ai mo ia. 9 Ko e tangatá ni naʻe ʻi ai hono ngaahi ʻofefine taʻemali ʻe toko fā ʻa ia naʻa nau kikite. 10 Ka ʻi he hili ʻemau nofo ai ʻi ha ngaahi ʻaho, naʻe ʻalu hifo ha palōfita ʻe taha mei Siutea ko hono hingoá ko ʻAkapusi. 11 Pea naʻá ne haʻu kiate kimautolu ʻo ne toʻo ʻa e leta ʻo Paulá ʻo ne haʻiʻaki hono ongo vaʻe mo hono ongo nima pē ʻoʻoná peá ne pehē: “Ko e lea eni ʻa e laumālie māʻoniʻoní, ‘Ko e tangata ʻoku ʻoʻona ʻa e leta ko ení ʻe haʻi peheni ia ʻe he kau Siú ʻi Selusalema, pea te nau tuku atu ia ki he nima ʻo e kakai ʻo e ngaahi puleʻangá.’” 12 Ko ia ʻi heʻemau fanongo ki he meʻá ni, ko kimautolu fakatouʻosi mo e faʻahinga naʻe ʻi aí naʻa mau kamata kōlenga kiate ia ke ʻoua te ne ʻalu hake ki Selusalema.
“Tuku Ā ke Fai ʻa e Finangalo ʻo Sihová”
15 Lolotonga ʻa e nofo ʻa Paula mo Filipé, naʻe aʻu hifo ha tokotaha ʻaʻahi ʻe taha naʻe fai hono tokaʻi—ko ʻAkapusi. Ko e faʻahinga naʻe fakatahataha ʻi he ʻapi ʻo Filipé naʻa nau ʻiloʻi ko ʻAkapusí ko ha palōfita ia; naʻá ne tomuʻa tala ha fuʻu honge lahi he lolotonga ʻa e pule ʻa Kalautiasí. (Ngā. 11:27, 28) Mahalo pē naʻa nau fifili: ‘Ko e hā kuo haʻu ai ʻa ʻAkapusí? Ko e hā ʻa e pōpoaki ʻokú ne ʻomí?’ ʻI heʻenau sio fakamamaʻu atú, naʻá ne toʻo ʻa e noʻo ʻo Paulá—ko ha konga tupenu lōloa hangē ha letá ʻa ia naʻe lava ke faʻo ai ʻa e paʻangá pea mo ha ngaahi meʻa kehe pea naʻe tui ʻi he kongalotó. Naʻe haʻiʻaki ia ʻe ʻAkapusi ʻa hono ongo vaʻe mo hono ongo nima pē ʻoʻoná. Naʻá ne lea leva. Ko e pōpoakí naʻe mafatukituki: “Ko e lea eni ʻa e laumālie māʻoniʻoní, ‘Ko e tangata ʻoku ʻoʻona ʻa e leta ko ení ʻe haʻi peheni ia ʻe he kau Siú ʻi Selusalema pea te nau tuku atu ia ki he nima ʻo e kakai ʻo e ngaahi puleʻangá.’”—Ngā. 21:11.
16 Naʻe fakapapauʻi ʻe he kikité ʻe ʻalu ʻa Paula ki Selusalema. Naʻe toe fakahaaʻi foki ai ko ʻene ngaahi feangainga mo e kau Siu ʻi aí ʻe iku ia ki hono tuku atu ia “ki he nima ʻo e kakai ʻo e ngaahi puleʻangá.” Ko e kikité ni naʻe maongo loloto ia ki he faʻahinga naʻe ʻi aí. ʻOku tohi ʻe Luke: “Ko ia ʻi heʻemau fanongo ki he meʻá ni, ko kimautolu fakatouʻosi mo e faʻahinga ʻi he feituʻu ko iá naʻa mau kamata kōlenga kiate ia ke ʻoua te ne ʻalu hake ki Selusalema. Naʻe tali ange leva ʻe Paula: ‘Ko e hā ia ʻoku mou faí, ʻi hoʻomou tangi mo fakavaivaiʻi hoku lotó? Mou fiemālie pē, ʻoku ou mateuteu au ʻo ʻikai ki hano haʻi pē kae pehē foki ke u mate ʻi Selusalema maʻá e huafa ʻo e ʻEiki ko Sīsuú.’”—Ngā. 21:12, 13.
(Ngāue 21:13) Naʻe tali ange leva ʻe Paula: “Ko e hā ʻoku mou faí, ʻi hoʻomou tangi mo feinga ke fakavaivaiʻi ʻa ʻeku fakapapaú? Mou fiemālie pē, ʻoku ou mateuteu au ʻo ʻikai ki hano haʻi pē kae pehē foki ke u mate ʻi Selusalema maʻá e huafa ʻo e ʻEiki ko Sīsuú.”
“Tuku Ā ke Fai ʻa e Finangalo ʻo Sihová”
17 Sioloto atu ki he meʻa ʻoku hokó. Ko e fanga tokouá, ʻo kau ai ʻa Luke, ʻoku nau kōlenga kia Paula ke ʻoua te ne ʻalu. ʻOku tangi ʻa e niʻihi. ʻI hono ueʻi ʻo Paula ʻe he tokanga ʻofa ʻoku nau fakahāhā ange kiate iá, ʻokú ne lea fakaalaala ange ʻo pehē ʻoku nau ‘fakavaivaiʻi hono lotó,’ pe hangē ko ia ko hono liliu ʻe he ngaahi liliu ʻe niʻihi ʻa e fakalea faka-Kalisí, ʻoku nau “fakalotomamahiʻi” ia. Neongo ia, ko ʻene fakapapaú ʻoku mālohi, pea hangē pē ko ia ʻi he taimi naʻá ne fetaulaki ai mo e fanga tokoua ʻi Tāiá, ʻe ʻikai te ne fakaʻatā ʻa e ngaahi kōlengá pe ngaahi loʻimatá ke ne ʻai ia ke ne toumoua. ʻI hono kehé, ʻokú ne fakamatalaʻi ange kiate kinautolu ʻa e ʻuhinga kuo pau ai ke ne ʻalú. Ko ha loto-toʻa mo ha loto-fakapapauʻi moʻoni ē naʻá ne fakahāhaá! ʻI he hangē pē ko Sīsū ʻa ia naʻe ki muʻa ʻiate iá, naʻe fakahanga papau ʻe Paula hono fofongá ke ʻalu ki Selusalema. (Hep. 12:2) Naʻe ʻikai feinga ʻa Paula ia ke hoko ko ha tokotaha māʻata, ka ʻo kapau naʻe hoko ʻa e meʻa ko iá, te ne lau ko ha lāngilangi ia ke mate ʻi he tuʻunga ko ha tokotaha muimui ʻo Kalaisi Sīsū.
(Ngāue 21:14) ʻI he ʻikai lava ke fakalotoʻi iá, naʻe tuku ʻemau vilitakí pea mau pehē: “Tuku ā ke fai ʻa e finangalo ʻo Sihová.”
“Tuku Ā ke Fai ʻa e Finangalo ʻo Sihová”
18 Naʻe anga-fēfē ʻa e fakafeangai ʻa e fanga tokouá? Ko hono fakanounoú, ʻi ha anga-fakaʻapaʻapa. ʻOku tau lau: “ʻI he ʻikai lava ke fakalotoʻi iá, naʻe talu ai pē ʻemau pehē atu: ‘Tuku ā ke fai ʻa e finangalo ʻo Sihová.’” (Ngā. 21:14) Ko e faʻahinga naʻa nau feinga ke fakalotoʻi ʻa Paula ke ʻoua ʻe ʻalu ki Selusalemá naʻe ʻikai te nau tuʻukāivi ke fai ʻa e ngaahi meʻá ʻi heʻenau founga ʻanautolú. Naʻa nau fanongo kia Paula pea nau ʻulutukua, ʻo nau ʻiloʻi mo tali ʻa e finangalo ʻo Sihová, neongo ko e fai peheé naʻe faingataʻa ia kiate kinautolu. Naʻe ʻosi kamata ʻa Paula ia ʻi ha ʻalunga ʻa ia ʻe faai atu pē ʻo taki atu ki heʻene maté. ʻE faingofua ange kia Paula kapau ko e faʻahinga naʻe ʻofa ʻiate iá naʻe ʻikai te nau feinga ke fakalotoʻi ia ke ʻoua te ne ʻalu.
Keli ki he Makakoloa Fakalaumālie
(Ngāue 21:23, 24) Ko ia ke ke fai ʻa e meʻa ʻoku mau tala atú: ʻOku ʻi ai haʻamau kau tangata ʻe toko fā ʻa ia kuo nau fai ha fuakava. 24 ʻAlu mo e kau tangatá ni pea fakamaʻa fakaeouau koe fakataha mo kinautolu pea fua ʻenau ngaahi fakamolé, koeʻuhi ke lava ke tele ai honau ʻulú. ʻE ʻilo leva ai ʻe he tokotaha kotoa ko e koto launoa pē ʻa e talanoa naʻe tala holo fekauʻaki mo koé, ka ʻokú ke ʻaʻeva totonu pea ʻokú ke tauhi foki ʻa e Laó.
“Fanongo Mai ki Heʻeku Taukapo”
10 Ka neongo ia, naʻe fakahāhā ʻe Paula ʻa ʻene mahinoʻi ʻa e faʻahinga naʻa nau ongoʻi fiemālie ʻi hono tauhi ʻa e ngaahi tōʻonga faka-Siu ʻe niʻihi, ʻo hangē ko e fakaʻehiʻehi mei hono fai ha ngāue ʻi he Sāpaté pe ko e fakaʻehiʻehi mei ha faʻahinga meʻakai pau. (Loma 14:1-6) Pea naʻe ʻikai te ne fokotuʻu ha ngaahi tuʻutuʻuni fekauʻaki mo e kamú. Ko e moʻoni, naʻe ʻai ʻe Paula ke kamu ʻa Tīmote koeʻuhí ke ʻoua ʻe veiveiua ʻa e kau Siú ʻo kau kia Tīmote, ʻa ia ko ʻene tamaí ko ha Kalisi. (Ngā. 16:3) Ko e kamú naʻe hoko ia ko ha fili fakafoʻituitui. Naʻe tala ange ʻe Paula ki he kau Kalētiá: “ʻOku ʻikai hano ʻaonga ʻoʻona ʻo e kamú pe taʻekamú, ka ko e tui ʻoku ngāue fakataha mo e ʻofá.” (Kal. 5:6) Kae kehe, ke hoko ʻo kamu koeʻuhí ke fakamoʻulaloa ai ki he Laó pe ko hono ʻai ʻa e tōʻonga ko iá ke pehē ʻoku fiemaʻu pau ia koeʻuhí ke maʻu ai ʻa e hōifua ʻa Sihová, ʻe fakahaaʻi ai ʻa e ʻikai maʻu ha tuí.
11 Ko ia, neongo ko e ngaahi talanoa sasalá ko ha mioʻi lahi ia, naʻe kei hohaʻa pē ʻa e kau tui Siú ia ʻi he fekauʻaki mo e meʻa ko iá. ʻI he ʻuhinga ko iá, naʻe ʻoange ai ʻe he kau mātuʻá kia Paula ʻa e fakahinohino ko ení: “ʻOku ʻi ai hamau kau tangata ʻe toko fā ʻa ia kuo nau fai ha fuakava. ʻAve ʻa e kau tangatá ni pea fakamaʻa fakaeouau koe fakataha mo kinautolu pea fua ʻenau ngaahi fakamolé, ke lava ke tele ai honau ʻulú. Pea ʻe ʻilo leva ai ʻe he tokotaha kotoa ko e koto launoa pē ʻa e ngaahi talanoa sasala naʻe tala holo fekauʻaki mo koé, ka ʻokú ke ʻaʻeva totonu koe, pea ʻokú ke toe tauhi foki ʻe koe tonu mo e Laó.” —Ngā. 21:23, 24.
12 Naʻe mei lava pē ke fakafisingaʻi ʻe Paula ia ʻo pehē ko e palopalema moʻoní ia, naʻe ʻikai ko e ngaahi talanoa sasala ʻo fekauʻaki mo iá, ka ko hono mamahiʻi ko ia ʻe he kau tui Siu ko iá ʻa e Lao ʻa Mōsesé. Ka naʻá ne loto-lelei ke hoko ʻo ngaofengofua, kehe pē ke ʻoua te ne fakangaloku ai ʻa e ngaahi tefitoʻi moʻoni fakaʻotuá. Naʻá ne tohi ki muʻa atu: “Ki he faʻahinga ʻi he malumalu ʻo e laó naʻá ku hoko ʻo hangē ha taha ʻi he malumalu ʻo e laó, neongo ko au tonu ʻoku ʻikai te u ʻi he malumalu ʻo e laó, ke u maʻu mai ai ʻa e faʻahinga ʻi he malumalu ʻo e laó.” (1 Kol. 9:20) ʻI he taimi ko ení, naʻe ngāue ai ʻa Paula ʻo feongoongoi mo e kau mātuʻa Selusalemá peá ne hoko ʻo “ʻi he malumalu ʻo e laó.” ʻI heʻene fai peheé, naʻá ne fokotuʻu ai ha faʻifaʻitakiʻanga lelei kia kitautolu he ʻaho ní ke tau ngāue ʻo feongoongoi mo e kau mātuʻá pea ʻoua ʻe vilitaki ke fai ʻa e ngaahi meʻá ʻi heʻetau founga pē ʻa kitautolú.—Hep. 13:17.
(Ngāue 22:16) Pea ko e hā koā ʻokú ke kei tautoloi aí? Tuʻu, papitaiso, pea fakamaʻa hoʻo ngaahi angahalá ʻaki hoʻo ui ki hono huafá.’
Nouti ako ʻi he nwtsty ʻo e Ngā. 22:16
fakamaʻa hoʻo ngaahi angahalá ʻaki hoʻo ui ki hono huafá: Pe “fakamaʻa homou angahalá pea ui ki hono huafá.” ʻE fakamaʻa ha angahala ʻa ha tokotaha, ʻikai ʻaki ʻa e papitaiso pē ʻi he vaí, kae kau ki ai ʻa e ui ki he hingoa ʻo Kalaisí. ʻOku kau ki heni ʻa e tui kia Sīsū pea fakahāhā ʻa e tui ko iá ʻaki ʻa e ngaahi ngāue faka-Kalisitiané.—Ngā. 10:43; Sēm. 2:14, 18.
SANUALI 14-20
KOLOA MEI HE FOLOFOLA ʻA E ʻOTUÁ | NGĀUE 23-24
“Tukuakiʻi ko ha Kiʻi Manu Maumau mo Fakatupu Angatuʻu”
(Ngāue 23:12) ʻI heʻene ʻaho haké, naʻe fai ʻe he kau Siú ha faʻufaʻufono pea nau fuakava ke hoko ha mala kiate kinautolu kapau te nau kai mo inu ki muʻa ke nau tāmateʻi ʻa Paula.
(Ngāue 23:16) Kae kehe, naʻe fanongo ʻa e tamasiʻi ʻa e tuofefine ʻo Paulá ki he teu lapasi naʻa nau palaniʻí, pea naʻá ne hū ki he ʻapitanga ʻo e kau sōtiá ʻo fakahā ia kia Paula.
“Loto-Toʻa Pē Koe!”
5 Ko e fakalototoʻa naʻe ʻoange kia Paulá naʻe taimi tonu. ʻI he ʻaho pē hono hokó, naʻe fai ʻe ha kau tangata Siu laka hake he toko 40 ha “faʻufaʻufono pea nau tukupā ʻaki ha talatuki kiate kinautolu, ʻo pehē ʻe ʻikai te nau kai pe inu kae ʻoua kuo nau tāmateʻi ʻa Paula.” Ko e “faʻufaʻufono fakaefuakava” ko ʻení naʻe fakahaaʻi ai ʻa e mātuʻaki fakapapauʻi ko ia ʻe he kau Siu ko iá ke nau fakapoongi ʻa e ʻapositoló. Kapau naʻe ʻikai ke nau lavameʻa ʻi hono fakahoko ʻenau faʻufaʻú, ko e ola ʻe hoko aí, ko ʻenau tuí ia, ʻe hoko ai kiate kinautolu ha talatuki, pe ko ha mala. (Ngā. 23:12-15) Ko ʻenau palaní, ʻa ia naʻe fakamafaiʻi ʻe he houʻeiki taulaʻeikí mo e kau mātuʻá, ko hono toe fakafoki mai ʻa Paula ki he Sanetalimí ki hano toe fakafehuʻi lahi ange, ke hangē pē hano ʻomi ke toe fakapapauʻi ke tonu ange ʻa e ngaahi meʻa fekauʻaki mo iá. Ka ʻi he halá, ʻe taliʻi ai ʻe he kau faʻufaʻufonó ke ʻohofi ʻa Paula ʻo tāmateʻi ia.
6 Kae kehe, naʻe fanongo ʻa e ʻilamutu ia ʻo Paulá ʻi he faʻufaʻu ko ʻení peá ne fakahā ia kia Paula. Ko ia naʻe ʻai ai ʻe Paula ʻa e kiʻi talavoú ni ke ne fakahā ʻa e meʻa ko iá ki he ʻeikitau Loma ko Kalautiasi Lisiasí. (Ngā. 23:16-22) Ko e moʻoni ʻoku ʻofa ʻa Sihova ʻi he kau talavou ʻoku nau hangē ko e ʻilamutu ko eni ʻo Paula ʻoku ʻikai tala mai hono hingoá, ʻo nau fakamuʻomuʻa loto-toʻa ʻa e lelei maʻá e kakai ʻa e ʻOtuá ʻi haʻanautolú tonu mo nau fakahoko faitōnunga ha faʻahinga meʻa pē ʻoku nau lavá ke pouaki ʻa e ngaahi meʻa ʻo e Puleʻangá.
(Ngāue 24:2) ʻI hono ui mai iá, naʻe kamata talatalaakiʻi ia ʻe Tetulō, ʻo ne pehē: “ʻI he sio ʻoku mau maʻu ʻa e melino lahi fakafou ʻiate koe pea ʻi hoʻo ngaahi fakakaukau tokamuʻá kuo hoko ai ʻa e ngaahi fakalelei ʻi he puleʻangá ni,
(Ngāue 24:5, 6) He kuo mau ʻilo ʻa e tangatá ni ko ha kiʻi manu maumau mo fakatupu angatuʻu ʻi he lotolotonga ʻo e kau Siu kotoa ʻi he māmani kuo nofoʻí pea ko ha takimuʻa ia ʻo e kulupu lotu mavahe ʻa e kau Nāsaletí. 6 Naʻá ne toe feinga foki ke taʻefakatoputapuʻi ʻa e temipalé, ko ia naʻa mau puke ia.
“Loto-Toʻa Pē Koe!”
10 ʻI Sesalia, naʻe “leʻohi malu [ʻa Paula] ʻi he palasi nofoʻanga kōvana ʻo Hēlotá” ke talitali ai ki he aʻu mai mei Selusalema ʻa e kau talatalaakí. (Ngā. 23:35) ʻI he ʻaho ʻe nima ki mui ai, naʻa nau haʻu—ko e Taulaʻeiki Lahi ko ʻAnanaiá, ko ha fakafofonga taukapo ko hono hingoá ko Tetulō, pea mo ha kulupu ko e kau mātuʻa. Naʻe ʻuluaki fakahīkihikiʻi ʻe Tetulō ʻa Filike ʻi he meʻa naʻá ne fai maʻá e kau Siú, ʻa ia ʻoku hā mahino ko ʻene fakahekehekeʻi ʻe ia ʻa Filike ke ne leleiʻia ange ʻiate ia. Hili iá, ʻi heʻene hoko atu ki he keisi naʻe lolotonga fai ha ngāue ki aí, naʻe lave ai ʻa Tetulō kia Paula ko ha “tama fakakina mo fakatupu angatuʻu ʻi he lotolotonga ʻo e kau Siu kotoa ʻi he māmani kuo nofoʻí pea ko ha takimuʻa ia ʻo e kulupu lotu mavahe ʻa e kau Nāsaletí. Naʻá ne toe feinga foki ke ʻuliʻi ʻa e temipalé, ko ia naʻa mau puke ia.” Ko e kau Siu kehé naʻa nau “kau mai . . . ʻi he ʻoho atú, ʻo fakamatematē ko e moʻoni ʻa e ngaahi meʻá ni.” (Ngā. 24:5, 6, 9) Ko e fakatupu angatuʻu, takimuʻa ʻi ha kulupu lotu mavahe fakatuʻutāmaki, pea mo hono ʻuliʻi ʻa e temipalé—ko e ngaahi tukuakiʻi mafatukituki eni ʻe lava ke iku atu ia ki ha tautea mate.
(Ngāue 24:10-21) ʻI he kamo atu ʻa e kōvaná kia Paula ke ne leá, naʻá ne tali mai: “ʻI he ʻiloʻi lelei kuó ke hoko ko e fakamaau ʻi he puleʻangá ni ʻi ha ngaahi taʻu lahí, ʻoku ou loto-lelei ai ke u lea atu ʻo fai hoku taukapo ʻoʻokú. 11 Kuo teʻeki ke laka hake he ʻaho ʻe 12 talu mei heʻeku ʻalu hake ke lotu ʻi Selusalemá, kapau ʻokú ke loto ke ʻilo pe ʻoku moʻoni eni, ʻe lava ke ke ʻeke; 12 pea naʻe ʻikai te nau ʻilo au ʻoku ou fakakikihi mo ha taha ʻi he temipalé pe fakatupunga ha fuʻu kakai fakamoveuveu ʻi he ngaahi sinakoké pe ʻi he kotoa ʻo e koló. 13 Pea ʻe ʻikai lava foki ke nau fakamoʻoniʻi atu kiate koe ʻa e ngaahi meʻa ʻoku nau talatalaakiʻi ʻaki au he taimi ní. 14 Ka ʻoku ou tala moʻoni atu eni kiate koe, fakatatau ki he ʻalunga ko ia ʻoku nau ui ko ha kulupu lotu mavahé, ko ʻeni ia ʻoku ou fai ai ʻa ʻeku ngāue toputapu ki he ʻOtua ʻo ʻeku fanga kuí, heʻeku tui ki he ngaahi meʻa kotoa pē ʻoku tohi ʻi he Laó pea ʻi he ngaahi tohi ʻa e Kau Palōfitá. 15 Pea ʻoku ou maʻu ʻa e ʻamanaki ki he ʻOtuá, ʻa ia ko e ʻamanaki foki ia ʻoku fakatuʻotuʻa atu ki ai ʻa e kau tangatá ni, ʻe ʻi ai ʻa e toetuʻu fakatouʻosi ʻa e māʻoniʻoní mo e taʻemāʻoniʻoní. 16 Koeʻuhi ko e meʻá ni, ʻoku ou feinga maʻu pē ke tauhi maʻu ha konisēnisi ʻataʻatā ʻi he ʻao ʻo e ʻOtuá mo e tangatá. 17 Pea ʻi he hili atu ha ngaahi taʻu lahi, naʻá ku aʻu mai ai ke ʻomai ha ngaahi foaki ʻofa ki hoku fonuá pea ke fai ha ngaahi feilaulau. 18 Lolotonga ʻeku tokanga ki he ngaahi meʻá ni, naʻa nau ʻilo au ʻi he temipalé ʻi hono fai hoku fakamaʻa fakaeouaú, ka naʻe ʻikai te u ʻi ai mo ha fuʻu kakai pe ko haʻaku fakatupunga ha moveuveu. Ka naʻe ʻi ai ha kau Siu ʻe niʻihi mei he vahefonua ʻo ʻĒsiá 19 ʻa ia naʻe tonu ke nau ʻi heni ʻi ho ʻaó ke nau talatalaakiʻi au kapau naʻe ʻi ai moʻoni haʻanau meʻa ke tukuakiʻi ʻaki au. 20 Pe tuku ki he kau tangata ʻoku ʻi hení ke nau lea tonu mai pe ko e hā haʻaku hala kuo nau ʻilo, lolotonga ia ʻeku tuʻu atu ko eni ʻi he ʻao ʻo e Sanetalimí, 21 tuku kehe ʻa e meʻa ko eni ʻe taha ʻa ia naʻá ku kalangaʻaki lolotonga ʻeku tuʻu ʻi honau lotolotongá: ‘Ko e toetuʻu ʻa e kau maté kuo fakamāuʻi ai au he ʻahó ni ʻi homou ʻaó!’”
“Loto-Toʻa Pē Koe!”
13 Naʻe fokotuʻu ʻe Paula ha faʻifaʻitakiʻanga lelei kiate kitautolu ke tau muimui ai kapau ʻe ʻi ai ha taimi kuo ʻomi ai kitautolu ki he ʻao ʻo e kau maʻu mafai fakamāmaní koeʻuhí ko ʻetau lotú pea tukuakiʻi loi kitautolu ʻo fekauʻaki mo ha ngaahi meʻa hangē ko e pehē ʻoku tau hoko ko e kau fakamaveuveu, kau feinga angatuʻu, pe ko e ngaahi mēmipa ʻo ha “kulupu lotu mavahe fakatuʻutāmaki.” Naʻe ʻikai ke fakahekeheke ʻa Paula ia ki he kōvaná, ʻo ne ngāueʻaki ha ngaahi lea fakahekeheke ʻo hangē ko Tetuloó. Naʻe nonga pē ʻa Paula mo anga-fakaʻapaʻapa. ʻI ha founga fakapotopoto, naʻá ne ʻoange ʻa e fakamoʻoni mahino mo moʻoni. Naʻe lave ʻa Paula ʻo pehē ko e “kau Siu . . . mei he vahefonua ʻo ʻĒsiá” ʻa ia naʻa nau tukuakiʻi ia ki hono ʻuliʻi ʻa e temipalé naʻe ʻikai te nau ʻi ai pea ʻi heʻene tuʻu fakalaó, ʻoku totonu ke malava ke ne fehangahangai mo kinautolu mo fanongo ʻi heʻenau ngaahi tukuakiʻí.—Ngā. 24:18, 19.
14 Ko e meʻa naʻe maeʻeeʻa tahá, naʻe ʻikai ke tauholomui ʻa Paula mei hono ʻoatu ʻa e fakamoʻoni ʻo fekauʻaki mo ʻene ngaahi tuí. ʻI ha loto-toʻa, naʻe toe fakahaaʻi ʻe he ʻapositoló ʻa ʻene tui ki he toetuʻú, ʻa e ʻīsiu ko ia naʻá ne langaʻi ha fuʻu felāuaki ʻi he taimi naʻá ne ʻi he ʻao ai ʻo e Sanetalimí. (Ngā. 23:6-10) ʻI heʻene taukapó, naʻe fakamamafaʻi ai ʻe Paula ʻa e ʻamanaki ʻo e toetuʻú. Ko e hā hono ʻuhingá? Koeʻuhí naʻe faifakamoʻoni ʻa Paula ʻo fekauʻaki mo Sīsū mo ʻEne toetuʻu mei he maté—ko ha meʻa ia naʻe ʻikai ke tali ʻe he kau fakafepaki ko iá. (Ngā. 26:6-8, 22, 23) ʻIo, ko e ʻīsiu ʻo e toetuʻú—pea ko hono moʻoní, ko e tui kia Sīsū pea ki heʻene toetuʻú—ʻa e meʻa naʻe tefito ai ʻa e fekīhiakí.
Keli ki he Makakoloa Fakalaumālie
(Ngāue 23:6) Pea ʻi hono ʻiloʻi ʻe Paula ko e vaeua ʻe taha ʻo e Sanetalimí ko e kau Sātusi pea ko e vaeua ʻe tahá ko e kau Fālesi, naʻá ne kalanga ai: “Kau tangata, fanga tokoua, ko ha Fālesi au, ko ha hako au ʻo e kau Fālesí. Kuo fakamāuʻi au koeʻuhi ko e ʻamanaki ʻo e toetuʻu ʻa e kau maté.”
Nouti ako ʻi he nwtsty ʻo e Ngā. 23:6
ko ha Fālesi au: Naʻe ʻi ai ha niʻihi ʻi he kau fanongó naʻa nau ʻiloʻi ʻa Paula. (Ngā. 22:5) Naʻa nau mahinoʻi ʻa hono ui ʻa ia tonu ko e foha ʻo ha Fālesi, naʻá ne fakamoʻoniʻi ʻa ʻene haʻu mei he feituʻu tatau mo kinautolú. Naʻa nau mahinoʻi naʻe ʻikai ke fakafofongaʻi kovi ʻe Paula ʻa ia tonu, ka koeʻuhi naʻe ʻiloʻi lelei ia ʻe he kau Fālesi ʻo e Sanetalimí ko ha Kalisitiane faivelenga. Ka ʻi he veesi ko ení, ko e fakamatala ʻa Paula ʻo fekauʻaki mo e hoko ko ha Fālesí ʻoku ʻuhinga lelei ia; naʻe fakahaaʻi ʻe Paula ʻa ia tonu ko ha Fālesi ia kae ʻikai ko ha Sātusi koeʻuhi he naʻá ne lave ki he tui ʻa e kau Fālesí ʻo fekauʻaki mo e toetuʻú. ʻI hono fai iá, naʻá ne fokotuʻu ha makatuʻunga ke fai ai ha felotoi mo e kau Fālesi naʻe ʻi aí. Naʻá ne tui nai ko hono ʻohake ʻa e ʻīsiu ko eni naʻe lahi hono tālangaʻí ʻe fakatupunga nai ai ha niʻihi ʻi he kau mēmipa ʻo e Sanetalimí ke nau loto-tatau ki heʻene fakakikihí, mo lavameʻa ʻene foungá. (Ngā. 23:7-9) Ko e fakamatala eni ʻa Paula ʻi he Ngā. 23:6 ʻoku toe fehoanaki ia mo e anga ʻene fakamatalaʻi ʻa ia tonu ʻi he hili ʻene taukapoʻi ia ʻi he ʻao ʻo Tuʻi ʻAkilipá. (Ngā. 26:5) Pea ʻi heʻene tohi mei Loma ki he kaungā Kalisitiane ʻi Filipaí, naʻe toe lave ai ʻa Paula ki heʻene hoko ko e Fālesí. (Fil. 3:5) ʻOku taau ke fakatokangaʻi ʻa e anga hono fakamatalaʻi ʻe he kau Kalisitiane kehé ko ha kau Fālesi kinautolu ki muʻa ʻa ia ʻoku fakamatala ʻi he Ngā. 15:5.—Sio ʻi he nouti ako ʻo e Ngā. 15:5.
(Ngāue 24:24) ʻI he ʻosi atu ha ngaahi ʻaho naʻe aʻu mai ai ʻa Filike mo Telusila ko hono uaifí, ʻa ia ko ha Siu, pea naʻá ne fekau atu ke ʻomi ʻa Paula peá ne fanongo kiate ia ʻi heʻene lea ʻo fekauʻaki mo e tui kia Kalaisi Sīsuú.
(Ngāue 24:27) Ka ʻi he ʻosi atu ha taʻu ʻe ua mei ai, naʻe fetongi ʻa Filike ʻe Pōsio Fesito; pea koeʻuhi naʻe loto ʻa Filike ke ne maʻu ʻa e leleiʻia ʻa e kau Siú, naʻá ne kei tuku pōpula pē ʻa Paula.
Nouti ako ʻi he nwtsty ʻo e Ngā. 24:24
Telusila: Ko e fika tolu ia pea ko e ʻofefine siʻisiʻi taha ia ʻo Hēlotá ʻa ia ʻoku hā ʻi he Ngā. 12:1, ʻa ia ko Hēlota ʻAkilipa I. Naʻe fanauʻi ia ʻi he 38 T.S. nai pea ko e tuofefine ia ʻo ʻAkilipa II mo Pelenaise. (Sio ʻi he nouti ako ʻo e Ngā. 25:13 mo e Lea mo Hono ʻUhinga, “Hēlota.”) Ko kōvana Filike ko hono mali uá ia. Naʻe ʻuluaki mali ia mo e tuʻi Sīlia ko Azizus ʻo Emesa pea vete pea mali mo Filike ʻi he taʻu 54 T.S. nai, pe ʻi hono taʻu 16 nai. ʻOku pau pē naʻá ne ʻi ai ʻi he taimi naʻe lea ai ʻa Paula ʻi he ʻao ʻo Filiké “ʻo fekauʻaki mo e māʻoniʻoní mo e mapuleʻi-kitá pea mo e fakamaau ka hoko maí.” (Ngā. 24:25) ʻI he taimi naʻe foaki ai ʻe Filike ʻa e tuʻunga kōvaná kia Fesitó, naʻá ne kei tuku pōpula pē ʻa Paula “ke ne maʻu ʻa e leleiʻia ʻa e kau Siú,” ʻa ia naʻe fakakaukau ʻa e niʻihi ia naʻe hoko ení ke fakahōhōʻiaʻi hono uaifi kei siʻí, ʻa ia ko ha Siu.—Ngā. 24:27.
SANUALI 21-27
KOLOA MEI HE FOLOFOLA ʻA E ʻOTUÁ | NGĀUE 25-26
“Tangi ʻa Paula kia Sisa pea Faifakamoʻoni kia Tuʻi Hēlota ʻAkilipa”
(Ngāue 25:11) Kapau ko aú ko ha tokotaha faihala moʻoni pea kuó u fai ha meʻa ʻoku tuha mo e maté, heʻikai te u kole au ke u hao mei he maté; ka ʻo kapau ʻoku ʻikai ʻi ai ha moʻoni ʻi he ngaahi tukuakiʻi kuo fai ʻe he kau tangatá ni kiate aú, ʻoku ʻikai ha tangata te ne maʻu ʻa e totonu ke ne ʻave au kiate kinautolu ko ha fakahōhōʻiaʻi honau lotó. ʻOku ou tangi au kia Sisa!”
“ʻOku Ou Tangi Au kia Sisa!”
6 Ko e holi ʻa Fesito ke ne fakahōhōʻiaʻi ʻa e kau Siú naʻe lava ke ʻai ai ʻa Paula ke ne ʻi ha tuʻunga fakatuʻutāmaki fakatupu mate. Ko ia ai, naʻe ngāueʻaki ʻe Paula ha totonu naʻá ne maʻu ʻi he tuʻunga ko ha tangataʻifonua Lomá. Naʻá ne tala ange kia Fesito: “ʻOku ou tuʻú ni ʻi he ʻao ʻo e nofoʻanga fakamaau ʻo Sisá, ʻa ia ʻoku totonu ke fakamāuʻi ai aú. Kuo ʻikai te u fai ha meʻa ʻoku hala ki he kau Siú, hangē foki ko ia ʻokú ke ʻilo lelei ki aí. . . . ʻOku ou tangi au kia Sisa!” ʻI hono fai pē ha tangi pehē, naʻe ʻikai faʻa lava ke toe liliu ia. Naʻe fakamamafaʻi ʻeni ʻe Fesito, ʻi heʻene pehē: “Ko Sisa kuó ke tangi ki aí; ko Sisa te ke ʻalu ki aí.” (Ngā. 25:10-12) ʻI he tangi ki ha mafai fakalao māʻolunga angé, naʻe fokotuʻu ai ʻe Paula ha sīpinga ki he kau Kalisitiane moʻoni he ʻaho ní. ʻI he taimi ʻoku feinga ai ʻa e kau fakafepakí ke “faʻu lao fakamamahi,” ʻoku ngāueʻaongaʻaki ʻe he Kau Fakamoʻoni ʻa Sihová ʻa e ngaahi tokonaki fakalaó ke taukapoʻi ʻa e ongoongo leleí.—Saame 94:20.
(Ngāue 26:1-3) Naʻe pehē ʻe ʻAkilipa kia Paula: “ʻOku ngofua ke ke fai ha lea maʻau.” Ko ia naʻe mafao atu ʻe Paula hono nimá pea kamata ke ne lea ʻo fai ʻene taukapó: 2 “ʻI he fekauʻaki mo e ngaahi meʻa kotoa ʻa ia ʻoku tukuakiʻi ai au ʻe he kau Siú, ʻe Tuʻi ʻAkilipa, ʻoku ou lau ko ha meʻa fakafiefia ia kiate au ʻa ʻeku ʻi ho ʻaó ʻi he ʻahó ni ke fai atu ʻeku taukapó, 3 tautefito koeʻuhí ʻokú ke taukei ʻi he ngaahi tōʻonga kotoa pē pea pehē ki he ngaahi fekīhiaki ʻi he lotolotonga ʻo e kau Siú. Ko ia ai, ʻoku ou kole atu ke ke fanongo anga-kātaki mai muʻa kiate au.
“ʻOku Ou Tangi Au kia Sisa!”
10 Naʻe fakamālō anga-fakaʻapaʻapa ʻa Paula kia Tuʻi ʻAkilipa ki he faingamālie ke fakahoko atu ha taukapo kiate iá, ʻo fakahaaʻi ʻene lāuʻilo ko e tuʻí ko ha tokotaha mataotao ia ʻi he kotoa ʻo e ngaahi anga pea pehē ki he ngaahi fekīhiaki ʻi he lotolotonga ʻo e kau Siú. Naʻe fakamatala leva ʻa Paula ki heʻene moʻui he kuohilí: “ʻI he fakatatau ki he kulupu lotu tauhi tuʻutuʻuni lahi taha ʻo ʻetau tōʻonga lotú naʻá ku moʻui ai ko ha Fālesi.” (Ngā. 26:5) ʻI he tuʻunga ko ha Fālesí, naʻe ʻamanaki ai ʻa Paula ki he haʻu ʻa e Mīsaiá. Pea ko eni, ʻi he tuʻunga ko ha Kalisitiané, naʻá ne fakahaaʻi loto-toʻa ai ʻa Sīsū Kalaisi ko e tokotaha ia naʻe fai ʻa e tatali fuoloa ki aí. Ko ha tui ia naʻá ne taha ai mo hono kau talatalaakí—ʻa ia, ko e ʻamanaki ki he fakahoko ʻo e talaʻofa ʻa e ʻOtuá ki heʻenau fanga kuí—ʻa e ʻuhinga naʻe hopoʻi ai ʻa Paula ʻi he ʻaho ko iá. Naʻe ʻai ʻe he tuʻungá ni ʻa ʻAkilipa ke ne toe mahuʻingaʻia lahi ange ʻi he meʻa naʻe pau ke leaʻaki ʻe Paulá.
11 ʻI heʻene manatuʻi ʻo ne fakamatala ki heʻene ngaohikoviʻi ʻi he kuohilí ʻa e kau Kalisitiané, naʻe pehē ʻe Paula: “Naʻa mo au tonu, naʻá ku tuipau ʻoku totonu ke u fai ha ngaahi ngāue lahi ʻo fakafepakiʻi ʻa e huafa ʻo Sīsū ko e Nāsaletí. . . . Koeʻuhi ko ʻeku mātuʻaki ʻita teketekelili ʻiate kinautolú [ʻa e kau muimui ʻo Kalaisí], naʻá ku ʻalu ʻo fakatangaʻi kinautolu ʻo aʻu ki he ngaahi kolo mamaʻo atú.” (Ngā. 26:9-11) Naʻe ʻikai ko ha talanoa fakalahi eni ʻa Paula. Naʻe ʻilo ʻa e kakai tokolahi ki he fakamālohi naʻá ne fai ki he kau Kalisitiané. (Kal. 1:13, 23) ‘Ko e hā naʻe lava ke ne liliuʻi ha tangata pehē?’ Ko e fifili nai ia ʻa ʻAkilipá.
12 Naʻe ʻomai ʻe he ngaahi lea hono hoko ʻa Paulá ʻa e talí: “ʻI heʻeku fononga ki Tāmasikusi fakataha mo e mafai pea mo ha fekau mei he houʻeiki taulaʻeikí, naʻá ku mamata ʻi he hoʻatā mālié ʻi he halá, ʻe hoʻo ʻAfio, ki ha maama ʻoku ngingila ange ia ʻi he laʻaá ʻoku tapa mai mei he langí ʻo huhulu takatakai mai kiate au pea mo e faʻahinga naʻe fononga fakataha mo aú. Pea ʻi he hili ʻemau tō kotoa ki he kelekelé naʻá ku fanongo ki ha leʻo ʻoku pehē mai kiate au ʻi he lea faka-Hepeluú, ‘ʻE Saula, ʻe Saula, ko e hā ʻokú ke fakatangaʻi ai aú? Ko e hanganaki ʻaka ki he meʻa māsilá ʻokú ke faingataʻaʻia aí.’ Ka naʻá ku pehē, ‘Ko hai koe, ʻEiki?’ Pea naʻe pehē mai ʻe he ʻEikí, ‘Ko Sīsū au, ʻa ia ʻokú ke fakatangaʻí.’”—Ngā. 26:12-15.
13 Ki muʻa ʻi he hoko ʻa e meʻa fakaemana ko ení, naʻe hoko ʻa Paula ʻo “ʻaka ki he meʻa māsilá” ʻi he ʻuhinga fakaefakatātā. ʻI he hangē tofu pē ko ha lavea taʻetotonu ʻa ha monumanu ngāue ʻi haʻane ʻaka ki he muiʻi meʻa mata māsila ʻo ha tao fakateka pulu, naʻe fakalaveaʻi fakalaumālie ʻe Paula ʻa ia tonu ʻaki ʻene fakataleʻi ʻa e finangalo ʻo e ʻOtuá. ʻI he hā kia Paula ʻi he hala ki Tāmasikusí, naʻe hanga ai ʻe Sīsū ne toetuʻú ʻo ʻai ʻa e tangata loto-totonu ka ʻoku hā mahino naʻe takihalaʻi ko ʻení ke liliu ʻene fakakaukaú.—Sione 16:1, 2.
14 Naʻe fai ʻe Paula ha ngaahi fuʻu liliu lahi moʻoni ʻi heʻene moʻuí. ʻI he lea kia ʻAkilipá, naʻá ne pehē: “Naʻe ʻikai te u talangataʻa au ki he meʻa ko ia naʻe hā mei he langí, ka naʻá ku muʻa ki he faʻahinga ʻi Tāmasikusí pea hili iá ki he faʻahinga ʻi Selusalemá, pea ki he kotoa ʻo e fonua ʻo Siuteá, pea ki he ngaahi puleʻangá ʻo u ʻoatu ʻa e pōpoaki ko ia ʻoku totonu ke nau fakatomala pea tafoki ki he ʻOtuá ʻaki hono fai ʻa e ngaahi ngāue ʻoku tuha mo e fakatomalá.” (Ngā. 26:19, 20) ʻI he laui taʻu, naʻe fakahoko ai ʻe Paula ʻa e fekau naʻe ʻoange kiate ia ʻe Sīsū Kalaisi ʻi he vīsone naʻá ne maʻu ʻi he hoʻatā mālie ko iá. Ko e hā hono olá? Ko e faʻahinga naʻa nau tali ʻa e ongoongo lelei naʻe malangaʻi ʻe Paulá naʻa nau fakatomala mei honau ʻulungaanga taʻetaau mo taʻefaitotonú pea nau tafoki ki he ʻOtuá. Naʻe hoko ʻa e faʻahinga peheé ko e kau tangataʻifonua lelei, ʻo tokoni mo fakahāhā ʻa e fakaʻapaʻapa ki he laó mo e tuʻunga māú.
15 Kae kehe, naʻe ʻikai mahuʻinga ʻa e ngaahi ʻaonga ia ko iá ʻi he vakai ʻa e kau fakafepaki Siu ʻo Paulá. Naʻe pehē ʻe Paula: “Ko e ʻuhinga eni naʻe puke ai au ʻe he kau Siú ʻi he temipalé pea nau feinga ke tāmateʻi aú. Kae kehe, koeʻuhi kuó u maʻu ʻa e tokoni ʻa ia ʻoku mei he ʻOtuá, ʻoku ou hokohoko atu ai ʻo aʻu mai ki he ʻahó ni ʻa e faifakamoʻoni fakatouʻosi ki he iiki mo e lalahi.”—Ngā. 26:21, 22.
16 ʻI he tuʻunga ko e kau Kalisitiane moʻoní, kuo pau ke tau “mateuteu maʻu pē ke fai ha taukapo” fekauʻaki mo ʻetau tuí. (1 Pita 3:15) ʻI he lea ki he kau fakamāú mo e kau pulé ʻo fekauʻaki mo ʻetau ngaahi tuí, te tau ʻilo nai ʻe ʻaonga lahi ke tau faʻifaʻitaki ki he founga naʻe ngāueʻaki ʻe Paula ʻi heʻene lea kia ʻAkilipa mo Fesitó. ʻI hono tala ange anga-fakaʻapaʻapa kiate kinautolu ʻa e anga hono hanga ʻe he ngaahi moʻoni ʻo e Tohi Tapú ʻo liliu ʻa e ngaahi moʻuí ki he lelei angé—ʻa ʻetau moʻuí tonu pea pehē ki he moʻui ʻa e faʻahinga ʻoku nau tali ʻetau pōpoakí—ʻe lava ke tau aʻu ai ki he loto ʻo e kau maʻu mafai māʻolungá ni.
(Ngāue 26:28) Ka naʻe pehē ʻe ʻAkilipa kia Paula: “ʻI ha kiʻi taimi nounou pē kuó ke mei fakatuipauʻi ai au ke u hoko ko ha Kalisitiane.”
“ʻOku Ou Tangi Au kia Sisa!”
18 Ka naʻe ʻi ai ha tali ʻa Paula ki he kōvaná: “ʻOku ʻikai ʻalu ke u fakasesele, ʻe ʻEiki Fesito, ka ʻoku ou leaʻaki ʻa e ngaahi lea ʻo e moʻoní pea ʻi he ʻatamai lelei. Ko hono moʻoní, ko e tuʻí ʻa ia ʻoku ou lea tauʻatāina ki aí ʻokú ne ʻafioʻi lelei ʻa e ngaahi meʻá ni . . . ʻE Tuʻi ʻAkilipa, ʻokú ke tui ki he Kau Palōfitá? ʻOku ou ʻilo ʻokú ke tui ki ai.” Naʻe tali mai ʻe ʻAkilipa: “ʻI ha kiʻi taimi nounou pē ne ke mei fakatuiʻi ai au ke u hoko ko ha Kalisitiane.” (Ngā. 26:25-28) Ko e ngaahi leá ni, pe naʻe fai loto-moʻoni pe ʻikai, ʻoku hā mei ai naʻe maongo loloto ki he tuʻí ʻa e fakamoʻoni ʻa Paulá.
Keli ki he Makakoloa Fakalaumālie
(Ngāue 26:14) Pea ʻi heʻemau tō kotoa ki he kelekelé, naʻá ku fanongo ki ha leʻo ʻoku pehē mai kiate au ʻi he lea faka-Hepeluú: ‘ʻE Saula, ʻe Saula, ko e hā ʻokú ke fakatangaʻi ai aú? Ko e hanganaki ʻaka ki he meʻa māsilá ʻokú ke faingataʻaʻia aí.’
Nouti ako ʻi he nwtsty ʻo e Ngā. 26:14
ʻaka ki he meʻa māsilá: Ko e meʻa māsilá ko ha vaʻakau mata-tōtao ia naʻe ngāueʻaki ke fakateka ʻaki ha monumanu. (Fkm. 3:31) Ko e kupuʻi lea “ke ʻaka ki he meʻa māsilá” ko ha palōveepi ia ʻoku maʻu ʻi he ʻū tohi faka-Kalisí. Ko e maʻu ia mei he meʻa ʻoku fai ʻe ha pulu ongongataʻa ʻi heʻene talitekeʻi ʻa e fakateka ʻoku fai ʻaki ʻa e tao fakateká ʻaki ʻene ʻakahi ia, ʻo iku ki he lavea ʻa e monumanú. Naʻe fakafeangai ʻa Saula ʻi he tuʻunga meimei tatau ki muʻa ke ne hoko ko ha Kalisitiané. ʻAki ʻene fakafepaki ki he kau muimui ʻo Sīsuú, ʻa ia naʻa nau maʻu ʻa e tokoni ʻa Sihova ko e ʻOtuá, naʻe hoko ai ha lavea lahi kia Paula tonu. (Fakafehoanaki mo e Ngā. 5:38, 39; 1 Tīm. 1:13, 14.) ʻI he Tml. 12:11, ko e “ngaahi tao fakateka pulú” ʻoku tuʻu fakaefakatātā ia, ki ha ngaahi lea ʻa ha tokotaha poto ʻokú ne ueʻi ʻene kau fanongó ke nau muimui ki he faleʻí.
Lea mo hono ʻuhinga ʻi he nwt
Tao Fakateka. Ko ha vaʻakau lōloa mata ukamea māsila, naʻe ngāueʻaki ʻe he kau fāmá ke fakateka ʻaki ha monumanu. Ko e tao fakateká ʻoku fakatatau ia ki he ngaahi lea ʻa ha tokotaha poto ʻa ia ʻoku ueʻi ai ʻa e tokotaha fanongó ke ne talangofua ki he akonaki fakapotopotó. Ko e “ʻaka ki he meʻa māsilá” ko e maʻu ia mei he meʻa ʻoku fai ʻe ha pulu ongongataʻa ʻi heʻene talitekeʻi ʻa e fakateka ʻoku fai ʻaki ʻa e tao fakateká ʻaki ʻene ʻakahi ia, ʻo iku ki haʻane lavea.—Ngā. 26:14; Fkm. 3:31.
(Ngāue 26:27) ʻE Tuʻi ʻAkilipa, ʻokú ke tui ki he Kau Palōfitá? ʻOku ou ʻilo ʻokú ke tui ki ai.”
Tokoniʻi ʻa e Niʻihi Kehé Ke Nau Tali ʻa e Pōpoaki ʻo e Puleʻangá
14 Naʻe ʻilo ʻe Paula ko ʻAkilipá naʻe Siu ʻi he hingoá pē. ʻI he tautapa ki he ʻilo ʻa ʻAkilipa ki he lotu faka-Siú, naʻe fakaʻuhinga ʻa Paula ʻo pehē ko ʻene malangá naʻe kau moʻoni ki ai ʻo “ikai ha mea kehe ka koia nae tala e he kau balofita mo Mosese e hoko mai” ʻo fekauʻaki mo e pekia pea mo e toetuʻu ʻa e Mīsaiá. (Ngāue 26:22, 23, PM) ʻI he lea fakahangatonu kia ʻAkilipá, naʻe ʻeke ʻe Paula: “E tuʻi ko Akilipa, oku ke tui ki he kau balōfita?” Naʻe fihia heni ʻa ʻAkilipa. Kapau naʻá ne pehē naʻá ne fakataleʻi ʻa e kau palōfitá, ʻe maumauʻi ai hono ongoongo ko ha tokotaha tui Siú. Ka ʻo kapau naʻá ne loto-taha mo e fakaʻuhinga ʻa Paulá, te ne ʻi he tuʻunga ai ʻo e felotoi fakahāhā mo e ʻapositoló pea ʻe ʻi he tuʻunga fakatuʻutāmaki ai ʻi hono ui ko ha Kalisitiané. Naʻe tali pē ʻe Paula ʻene fehuʻi ʻaʻaná, ʻo pehē: “Oku ou ilo oku ke tui.” Naʻe anga-fēfē hono hanga ʻe he loto ʻo ʻAkilipá ʻo ueʻi ia ke ne talí? Naʻá ne tali: “Kuo ke meimei fakahehemaʻi [“fakalotoʻi,” NW] au keu hoko koe Kalisitiane.” (Fakaʻītali ʻamautolu; Ngāue 26:27, 28, PM) Neongo naʻe ʻikai ke hoko ʻa ʻAkilipa ko ha Kalisitiane, ʻoku hā mahino naʻe ueʻi ʻe Paula hono lotó ki ha tuʻunga ʻaki ʻene pōpoakí.—Hepelu 4:12.
SANUALI 28–FEPUELI 3
KOLOA MEI HE FOLOFOLA ʻA E ʻOTUÁ | NGĀUE 27-28
“Folau ʻa Paula ki Loma”
(Ngāue 27:23, 24) ʻI he poó ni naʻe tuʻu mai ai kiate au ha ʻāngelo ʻa e ʻOtuá ʻa ia ʻoku ʻaʻana aú pea ko ia ʻoku ou fai ki ai ʻa e ngāue toputapú 24 ʻo ne pehē mai: ‘ʻOua ʻe ilifia, Paula. Kuo pau ke ke tuʻu ʻi he ʻao ʻo Sisá, pea vakai, ko e meʻa ʻiate koé, ʻe ʻaloʻofa ai ʻa e ʻOtuá ʻo fakahaofi ʻa e faʻahinga kotoa ʻoku folau mo koé.’
“ʻE ʻIkai Mole ha Moʻui ʻIate Kimoutolu”
15 ʻOku ngalingali pē naʻe faifakamoʻoni ʻa Paula ki he tokolahi ʻi he vaká ʻo fekauʻaki mo e “ʻamanaki ki he talaʻofa naʻe fai ʻe he ʻOtuá.” (Ngā. 26:6; Kol. 1:5) ʻI he taimi ko ʻení, ʻa ia ʻoku hangehangē ka nau hokosia ai ha vaka tūkiá, naʻe lava ke ʻoatu ai ʻe Paula ha makatuʻunga mālohi ki ha ʻamanaki ne vavé ni ke fakahoko. Naʻá ne pehē: “ʻI he lolotonga ʻa e poó naʻe tuʻu mai kiate au ha ʻāngelo . . . , ʻo ne pehē mai, ‘ʻOua ʻe ilifia, Paula. Kuo pau ke ke tuʻu ʻi he ʻao ʻo Sisá, pea vakai, ko e meʻa ʻiate koé, ʻe ʻaloʻofa ai ʻa e ʻOtuá ʻo fakahaofi ʻa e faʻahinga kotoa ʻoku folau mo koé.’” Naʻe ekinaki ange ʻa Paula kiate kinautolu: “Ko ia ai, mou fiemālie pē, kau tangata; he ʻoku ou tui ki he ʻOtuá, ʻe hoko ʻo hangē tofu pē ko ia naʻe tala mai kiate aú. Kae kehe, kuo pau ke tau hake kitautolu ʻi ha motu ʻe taha.”—Ngā. 27:23-26.
(Ngāue 28:1, 2) ʻI he hili ʻemau hao atú, naʻa mau ʻilo ai ko e motú naʻe ui ko Mēlita. 2 Pea ko e kakai ʻo e motú naʻa nau fakahāhā mai kiate kimautolu ha manavaʻofa makehe atu. Naʻa nau tafu ha afi pea nau anga-lelei ʻo talitali kimautolu kotoa koeʻuhi ko e ʻuha naʻe toó pea koeʻuhi ko e momokó.
“ʻE ʻIkai Mole ha Moʻui ʻIate Kimoutolu”
18 Naʻe iku ʻo ʻi he motu ko Mēlitá ʻa e kau hao moʻuí, ʻi he fakatonga ʻo Sisilií. (Sio ki he puha “Mēlita—ʻI Fē?”) Naʻe fakahāhā ange ʻe he kakai lea muli ʻo e motú kiate kinautolu ha “manavaʻofa makehe atu.” (Ngā. 28:2) Naʻa nau tafu ha afi maʻá e kau solá ni ʻa ia naʻa nau aʻu atu ki honau fangá ʻoku nau pīponu mo nininini. Naʻe tokoni ʻa e afí kiate kinautolu ke nau māfana neongo ʻa e momokó mo e ʻuhá. Pehē foki ʻi hono tafu ʻo e afí naʻe hoko ai ha mana.
“ʻE ʻIkai Mole ha Moʻui ʻIate Kimoutolu”
21 Naʻe nofo ʻi he feituʻú ni ʻa e tokotaha tuʻumālie ko Pōpiliō naʻe ʻi ai hono ngaahi konga kelekele. Naʻá ne hoko nai ko e ʻōfisa Loma takimuʻa ʻi Mēlita. Naʻe fakamatalaʻi ia ʻe Luke ʻo pehē ko e “tangata tuʻu-ki-muʻa ʻo e motú,” ʻo ngāueʻaki ʻa e hingoa fakalakanga tonu matematē naʻe hā ʻi ha ongo tohi tongi faka-Mēlita. Naʻá ne talitali anga-talitali kakai ʻa Paula mo hono ongo kaungāfonongá ʻi he ʻaho ʻe tolu. Kae kehe, naʻe puke ʻa e tamai ʻa Pōpilioó. Ko ha tuʻunga naʻe toe fakamatalaʻi tonu matematē ʻe Luke. Naʻá ne tohi ʻo pehē ko e tangatá ni “naʻe tokoto ko e puke ʻi he mofí mo e tuʻutuʻu-totó,” ʻo lave ai ki he natula fakafaitoʻo tonu matematē ʻo e mahakí. Naʻe lotu ʻa Paula peá ne hilifaki hono ongo nimá ʻi he tangatá, pea naʻe fakamoʻui ai ia. ʻI he maongo loloto ʻa e mana ko ʻení, naʻe ʻomai ai ʻe he kakai ʻo e motú mo ha kau puke kehe ke fakamoʻui kinautolu, pea naʻa nau ʻomai mo e ngaahi meʻaʻofa ke feau ʻaki ʻa e ngaahi fiemaʻu ʻa Paula mo hono ongo kaungāfonongá.—Ngā. 28:7-10.
(Ngāue 28:16, 17) ʻI he faifai pea mau hū atu ki Lomá, naʻe fakaʻatā ʻa Paula ke ne nofo pē ʻi hono falé ʻo leʻohi ia ʻe ha sōtia. 17 Kae kehe, ʻi he ʻaho ʻe tolu mei ai naʻá ne ui ke fakatahataha mai ʻa e kau tangata tuʻu-ki-muʻa ʻo e kau Siú. ʻI heʻenau fakatahataha maí, naʻá ne pehē kiate kinautolu: “Kau tangata, fanga tokoua, neongo naʻe ʻikai te u fai ha meʻa ʻoku fepaki mo e kakaí pe ko e ngaahi anga tukufakaholo ʻa ʻetau fanga kuí, naʻe ʻomi au ko ha pōpula mei Selusalema ki he nima ʻo e kau Lomá.
“Fai ha Fakamoʻoni Fakaʻāuliliki”
10 ʻI he faifai atu pē pea hū ki Loma ʻa e kulupu ko ia ʻo e kau fonongá, “naʻe fakaʻatā ʻa Paula ke ne nofo pē ʻiate ia fakataha mo e sōtia ʻokú ne leʻohi iá.” (Ngā. 28:16) ʻI he tuʻunga ʻo e faʻahinga naʻe leʻohi maʻamaʻa peé, ko e maluʻi ko ia mei ha holá naʻe faʻa fiemaʻu ki ai ha sēini ʻa ia naʻe haʻiʻaki ʻa e tokotaha pōpulá ki he sōtia naʻá ne leʻohi iá. Ka neongo ia, ko Paulá ko ha tokotaha fanongonongo ia ʻo e Puleʻangá, pea naʻe ʻikai lava moʻoni ʻe ha sēini ke ne fakasīlongoʻi ia. Ko ia ai, hili hono fakaʻatā ʻe Paula ʻa ia tonu ke ne mālōlō lelei mei he fonongá ʻi ha foʻi ʻaho pē ʻe tolu, naʻá ne ui fakatahataha mai ʻa e kau tangata tuʻu-ki-muʻa ʻi he kau Siu ʻi Lomá koeʻuhí ke fakafeʻiloaki atu ʻa ia tonu pea ke fai ha fakamoʻoni.
Keli ki he Makakoloa Fakalaumālie
(Ngāue 27:9) Naʻe ʻosi atu ha ngaahi ʻaho lahi pea naʻe fakatuʻutāmaki he taimi ko ení ke fai ha folau, koeʻuhí naʻe ʻosi atu naʻa mo e ʻaukai ʻo e ʻAho ʻo e ʻUfiʻufi Angahalá, ko ia naʻe fai ai ʻe Paula ha fokotuʻu
Nouti ako ʻi he nwtsty ʻo e Ngā. 27:9
ʻaukai ʻo e ʻAho ʻo e ʻUfiʻufi Angahalá: Pe “ʻaukai ʻi he taimi failaú.” Fakafoʻilea, “ʻaukai.” Ko e foʻi lea faka-Kalisi ki he “ʻaukai” ʻoku ʻuhinga pē ia ki he ʻaukai naʻe tuʻutuʻuni ʻi he Lao ʻa Mōsesé, ʻa ia, ko e ʻaukai ʻi he fekauʻaki mo e ʻAho ʻo e ʻUfiʻufi Angahala fakataʻú, pe ʻoku toe ui ko e Yom Kippur (faka-Hepelū, yohm hak·kip·pu·rimʹ, “ʻaho ʻo e ʻufiʻufi angahala”). (Liv. 16:29-31; 23:26-32; Nōm. 29:7; sio ki he Lea mo Hono ʻUhinga, “ʻAho ʻo e ʻUfiʻufi Angahala.”) Ko e kupuʻi lea “fakamamahiʻi kitá,” naʻe ngāueʻaki ia ʻi he fekauʻaki mo e ʻAho ʻo e ʻUfiʻufi Angahalá, ʻoku mahinoʻi fakalūkufua ʻoku ʻuhinga ki he ngaahi founga kehekehe ʻo e fakaʻikaiʻi-kitá, ʻo kau ai ʻa e ʻaukaí. (Liv. 16:29, fkm. ʻi lalo.) Ko hono ngāueʻaki ʻo e foʻi lea ko e “ʻaukai” ʻi he Ngā. 27:9 ʻokú ne poupouʻi ʻa e foʻi fakakaukau ʻo e fakaʻikaiʻi-kita ʻoku fakahāhā ia ʻi he ʻAho ʻo e ʻUfiʻufi Angahalá ʻa ia ʻoku kau ki ai ʻa e ʻaukai. Ko e ʻAho ʻo e ʻUfiʻufi Angahalá ʻoku tō ia ʻi he konga ki mui ʻo Sepitemá pe konga ki muʻa ʻo ʻOkatopá.
(Ngāue 28:11) ʻI he māhina ʻe tolu mei ai naʻa mau folau ʻi ha vaka naʻe tuʻu ʻi he taumuʻá ʻa e fakaʻilonga, “Ongo Foha ʻo Siusi.” Ko e vaká naʻe haʻu mei ʻAlekisanitulia pea naʻe lepa ʻi he motú ʻi he taimi momokó.
Nouti ako ʻi he nwtsty ʻo e Ngā. 28:11
Ongo Foha ʻo Siusi: Fakatatau ki he talatupuʻa faka-Kalisí mo e faka-Lomá, ko e “Ongo Foha ʻo Siusi” (faka-Kalisí, Di·oʹskou·roi) ko Kasitoa mo Pōlaki ko e ongo foha māhanga ia ʻo e ʻotua ko Siusi (Siupita) pea mo Kuini Lita ʻo Spartan. Ko e meʻa ʻe taha, naʻe vakai kiate kinaua ko e ongo maluʻi ʻo e kau ʻalu tahí, ʻokú na malava ke fakahaofi ʻa e kau kauvaka ʻoku nau fehangahangai mo e faingataʻa ʻi tahí. Ko e fakamatala ko eni ʻo fekauʻaki mo e taumuʻa ʻo e vaká ko e toe fakamoʻoni alafalalaʻanga ia ko e fakamatala ko ení naʻe hiki ia ʻe ha fakamoʻoni sio tonu.