Maʻuʻanga Fakamatala ki he Polokalama Ngāue ki he Fakataha Moʻuí mo e Ngāue Fakafaifekaú
© 2023 Watch Tower Bible and Tract Society of Pennsylvania
SEPITEMA 4-10
KOLOA MEI HE FOLOFOLA ʻA E ʻOTUÁ | ʻĒSETA 1-2
“Fai Ho Lelei Tahá ke Anga-Fakanānā Hangē ko ʻĒsetá”
ʻE Lava Ke Ke Hanganaki Angavaivai Lolotonga ʻa e ʻAhiʻahí
11 ʻE lava ke toe ʻahiʻahiʻi ʻetau angavaivaí ʻi he taimi ʻoku fakahīkihikiʻi pe ʻafaʻi ai kitautolu ʻe he kakaí. Naʻe fakahīkihikiʻi mo ʻafaʻi lahi ʻa ʻĒseta. Ko e taha ia ʻo e kau fefine hoihoifua taha ʻi Pēsiá. Naʻe taʻu ʻe taha hono teuʻi ia ʻaki ʻa e ngaahi meʻa teuteu makehe, fakataha mo e kau finemui naʻa nau feʻauʻauhi ke fakatokangaʻi ʻe he tuʻí. Naʻe fili leva ʻe he tuʻí ʻa ʻĒseta ke hoko ko e kuiní. Ka naʻe ʻikai ke hoko ʻa e ngaahi meʻa kotoa ko ení ke ne liliu ai. Naʻe ʻikai ke hoko ʻa ʻĒseta ʻo siokita. Naʻá ne hanganaki angavaivai, anga-lelei mo fakaʻapaʻapa.—ʻĒseta 2:9, 12, 15, 17.
ia 130 ¶15
Naʻá Ne Taukapoʻi ʻa e Kakai ʻa e ʻOtuá
15 ʻI he hoko ki he taimi ʻo ʻĒseta ke ne hū ai ki he tuʻí, naʻe ʻoange kiate ia ʻa e tauʻatāina ke ne fili ha faʻahinga meʻa pē naʻá ne fakakaukau te ne fiemaʻú, mahalo ke ne teu ʻaki. Neongo ia, ʻi he anga-fakanānā, naʻe ʻikai te ne kole ha meʻa tuku kehe pē ʻa e meʻa naʻe tala ange ʻe Hēkaí. (ʻĒseta 2:15) Ngalingali naʻá ne ʻiloʻi ko e hoihoifuá ʻiate ia pē heʻikai ke ne lava ʻo maʻu ai ʻa e loto ʻo e tuʻí; ko ha laumālie anga-fakanānā mo anga-fakatōkilalo ʻe fakamoʻoniʻi ko ha koloa hāhāmolofia ia ʻi he tuʻunga ko iá. Naʻe tonu ʻene maʻú?
ʻE Lava Ke Ke Hanganaki Angavaivai Lolotonga ʻa e ʻAhiʻahí
12 Kapau ʻoku tau angavaivai, te tau ʻai vala mo tōʻonga ʻi ha founga ʻoku fakahaaʻi ai ʻetau fakaʻapaʻapaʻi ʻa e niʻihi kehé pea pehē kia kitautolu. ʻI he ʻikai ke tau hīkisia pe feinga ke leleiʻia mai ʻa e kakaí, ʻoku tau feinga ke maʻu ʻa e “laumālie anga-fakalongolongo mo anga-maluú.” (Lau ʻa e 1 Pita 3:3, 4; Sel. 9:23, 24) Ko e anga ʻo ʻetau ongoʻi fekauʻaki mo kitautolú ʻe faifai atu pē ʻo hā mai ia ʻi heʻetau leá mo e tōʻongá. Ko e fakatātaá, ʻoku tau feinga nai ke ʻai ʻa e niʻihi kehé ke nau fakakaukau ʻoku tau makehe koeʻuhí ko e meʻa ʻoku tau faí, meʻa ʻoku tau ʻiloʻí, pe faʻahinga ʻoku tau ʻiloʻí. Pe ʻoku tau feinga nai ke hā ngali ko kitautolu pē naʻa tau fai ha ngaahi ngāue mahuʻinga, ka ko hono moʻoní, naʻe tokoni mai ʻa e niʻihi kehé. Kae fakakaukau kia Sīsū. Naʻe mei lava ke ne ʻai ke maongo ki he kakaí ʻa hono potó. Ka, naʻe toʻo lea maʻu pē ʻa Sīsū mei he Folofola ʻa e ʻOtuá. Naʻe ʻikai ke ne loto ke fakalāngilangiʻi ia ʻe he kakaí. Naʻá ne loto maʻu pē ke ʻave ʻa e lāngilangí kia Sihova.—Sione 8:28.
Keli ki he Makakoloa Fakalaumālie
Naʻá Ke ʻIloʻi?
Naʻe maʻu ʻe he kau fakatotoló ha fakamatala naʻe tohi matatōtao ʻoku lave ai ki ha tangata ko Marduka (ko e faka-Tongá ko e Motekiai). Naʻá ne ngāue ko ha pule, ʻo ngalingali ko ha ʻakauniteni, ʻi Sūsani. Ko Arthur Ungnad, ko ha mataotao ʻi he hisitōlia fekauʻaki mo e Hahaké, naʻá ne līpooti ko e tohi matatōtao ko ení ko ha “toe maʻuʻanga fakamatala Fakatohitapu pē ia ʻe taha fekauʻaki mo Motekiai” ʻi he taimi ko iá.
Talu mei he līpooti ʻa Ungnad, ko e kau mataotaó kuo nau liliu ʻa e ngaahi fakamatala tohi matatōtao Pēsia ʻe laui afe kehe. ʻOku kau heni ʻa e ngaahi lauʻi maka Pesepolisí, ʻa ia naʻe maʻu ʻi he toetoenga ʻo e Tukuʻanga Koloa, ofi ki he ngaahi ʻā ʻo e koló. Ko e ngaahi lauʻi maka ko ení naʻe fakaʻaho ia ki he taimi naʻe pule ai ʻa ʻAkisese I. Naʻe hiki ia ʻi he lea faka-ʻĪlamí pea naʻe maʻu ai ʻa e ngaahi hingoa ʻe niʻihi ʻa ia ʻoku hā ʻi he tohi ʻa ʻĒsetá.
ʻOku lave ʻa e ngaahi lauʻi maka Pesepolisi ʻe niʻihi ki he hingoa Marduka, naʻá ne ngāue ko ha sikalaipe ʻa e tuʻí ʻi he palasi ʻi Sūsaní lolotonga ʻa e pule ʻa ʻAkisese I. ʻOku fakamatala ʻi ha lauʻi maka ʻe taha ko Marduka ko ha tokotaha liliu-lea. Ko e fakaikiiki ko iá ʻoku feʻungamālie mo e fakamatala ʻa e Tohi Tapú kia Motekiaí. Ko ha ʻōfisa ia naʻá ne ngāue ʻi he lotoʻā ʻo Tuʻi ʻEhasiveló (ʻAkisese I) pea naʻá ne lea ʻi ha lea ʻe ua nai. Naʻe faʻa tangutu ʻa Motekiai ʻi he matapā ʻo e palasi ʻo e tuʻí ʻi Sūsaní. (ʻĒseta 2:19, 21; 3:3) Ko e matapā fakatuʻi ko ení ko ha fuʻu fale lahi ia pea naʻe ngāue ai ʻa e kau ʻōfisa ki he palasí.
ʻOku ʻi ai ʻa e ngaahi faitatau fakatupu tokanga ʻia Marduka naʻe lave ki ai ʻi he ngaahi lauʻi maká mo Motekiai naʻe lave ki ai ʻi he Tohi Tapú. Naʻá na moʻui ʻi he taimi tatau ʻi he feituʻu tatau pea ngāue ko ha ʻōfisa māʻolunga ʻi he feituʻu ngāue tatau. Ko e ngaahi faitatau ko ení ʻi hono fakatahaʻí ʻoku fakahaaʻi ai ko e ngaahi meʻa naʻe maʻu ʻi he keli fakatotoló ʻoku ʻuhinga nai ki he Motekiai ʻoku fakamatala ki ai ʻi he tohi ʻa ʻĒsetá.
SEPITEMA 11-17
KOLOA MEI HE FOLOFOLA ʻA E ʻOTUÁ | ʻĒSETA 3-5
“Tokoniʻi ʻa e Niʻihi Kehé Ke Nau Aʻusia ʻEnau Malava Kakató”
it-2 431 ¶7
Motekiai
Fakafisi ke Punou kia Hāmani. ʻI he hili ʻa e meʻá ni, ko Hāmani ko e tangata ʻĒkakí naʻe ʻai ia ʻe ʻEhasivelo ke palēmia, ʻa ia naʻá ne tuʻutuʻuni ki he taha kotoa ʻi he matapā ʻo e tuʻí ke nau fakatōmapeʻe kia Hāmani ʻi hono tuʻunga māʻolunga naʻe toki fakanofó. Naʻe fakafisi mālohi ʻa Motekiai ke fai pehē pea naʻá ne tala ange ʻa e ʻuhingá ko ha Siu ia. (ʻĒseta 3:1-4) Ko ʻene tōʻongá naʻe makatuʻunga ʻi he ʻuhinga ko iá pea ʻoku fakamoʻoniʻi ai naʻe kaunga ia ki hono vahaʻangataé, ko ha Siu ʻosi fakatapui kia Sihova ko hono ʻOtuá. Naʻá ne ʻiloʻi ko ʻene fakatōmapeʻe kia Hāmaní ʻoku kaunga ki ai ʻa e meʻa lahi ange ʻi he punou pē ki he kelekelé ki ha tokotaha ʻoku hakeakiʻi, hangē ko ia naʻe fai ʻe he kau ʻIsilelí ʻi he kuohilí ko hano fakahaaʻi pē ko e tokotaha ʻokú ne maʻu ʻa e tuʻunga māʻolungá ko ha tokotaha pule ia. (2 Sām. 14:4; 18:28; 1 Tuʻi 1:16) ʻI he fekauʻaki mo e tuʻunga ʻo Hāmaní naʻe ʻi ai ʻa e ʻuhinga lelei naʻe ʻikai ke punou ai ʻa Motekiaí. Naʻe ngalingali ko Hāmaní ko ha tangata ʻAmaleki, pea naʻe fakahaaʻi ʻe Sihova ko ia tonu te ne faitau mo ʻAmaleki “mei he toʻutangata ki he toʻutangata.” (ʻEki. 17:16) ʻI he tafaʻaki ʻa Motekiaí ko ha meʻa ia fekauʻaki mo e anga-tonu ki he ʻOtuá kae ʻikai ko ha ʻīsiu fakapolitikale.
it-2 431 ¶9
Motekiai
Ngāueʻaki ʻi Hono Fakahaofi ʻo ʻIsilelí. ʻI he fehangahangai mo e tuʻutuʻuni ke fakaʻauha ʻa e kau Siu kotoa ʻi he ʻemipaeá, naʻe fakahāhā ʻe Motekiai ʻa e tui ko e hoko hake ʻa ʻĒseta he taimi tofu pē ko ení ki hono tuʻunga ko e kuiní ke fakahaofi ʻa e kau Siú. Naʻá ne fakahaaʻi ange kia ʻĒseta ʻa e mafatukituki hono fatongiá pea fakahinohinoʻi ia ke ne kole ʻa e hōifua mo e tokoni ʻa e tuʻí. Neongo naʻe ʻai ai ke ʻi ha tuʻunga fakatuʻutāmaki ʻa e moʻui tonu ʻa ʻĒsetá, naʻá ne loto-lelei ke talangofua.—ʻĒseta 4:7–5:2.
ia 133 ¶22-23
Naʻá Ne Taukapoʻi ʻa e Kakai ʻa e ʻOtuá
22 Kuo pau pē naʻe lēlea ʻa e loto ʻo ʻĒsetá ʻi heʻene fanongo ki he pōpoaki ko iá. Naʻe hoko eni ko e ʻahiʻahi lahi taha ʻo ʻene tuí. Naʻá ne ilifia, ʻo hangē ko ia naʻá ne fakahaaʻi tauʻatāina ʻi heʻene tali kia Motekiaí. Naʻá ne fakamanatu kia Motekiai ʻa e lao ʻa e tuʻí. Ko e hā ʻi he ʻao ʻo e tuʻí ʻo ʻikai ʻi hano ui maí naʻe ʻuhinga iá ko e tautea mate. Tuku kehe pē ʻo ka mafao atu ʻe he tuʻí ʻa ʻene sēpita koulá ki he tokotaha faihalá pea ʻe fakahaofi ia. Pea naʻe maʻu nai ʻe ʻĒseta ha ʻuhinga ke ne ʻamanekina ha anga-ʻofa pehē, tautefito ʻi he vakai ki he ikuʻanga ʻo Vāsiti ʻi heʻene fakafisi ke hā ki he tuʻí ʻi heʻene tuʻutuʻuní? Naʻe tala ange ʻe ʻĒseta kia Motekiai ko e ʻaho eni ʻe 30 kuo teʻeki ai ke fakaafeʻi ia ʻe he tuʻí ke sio ange kiate ia! Ko e fakaliʻeliʻaki peheé naʻá ne maʻu ai ʻa e ʻuhinga lahi ke fifili naʻa kuo ʻikai ke ne toe maʻu ʻa e hōifua ʻa e tuʻi liliungofuá.—ʻĒseta 4:9-11.
23 Naʻe fai ʻe Motekiai ha tali mālohi ke fakaivimālohiʻi ʻa e tui ʻa ʻĒsetá. Naʻá ne fakapapauʻi ange kia ʻĒseta kapau heʻikai ke ne fai ha meʻa, ko e fakahaofi ʻo e kau Siú ʻe haʻu ia mei ha matavai ʻe taha. Ka ʻoku anga-fēfē ʻene ʻamanekina ʻe fakahaofi ia ʻi he taimi ʻe fakatahatahaʻi ai ʻe he kau fakatangá ʻenau kongakaú? Naʻe fakahāhā heni ʻe Motekiai ʻene tui mālohi kia Sihová, ʻa ia heʻikai ʻaupito ke ne fakaʻatā Hono kakaí ke fakaʻauha ʻosi pe ko ʻEne ngaahi talaʻofá ke taʻefakahoko. (Sios. 23:14) Naʻe ʻeke ange leva ʻe Motekiai kia ʻĒseta: “Ko hai ʻokú ne ʻilo naʻa ko hoʻo aʻu ki ho tuʻunga ko e kuiní koeʻuhí ko ha taimi hangē ko ení?” (ʻĒseta 4:12-14) ʻIkai ʻoku tuha ʻa Motekiai ke faʻifaʻitaki ki ai? Naʻá ne falala kakato ki hono ʻOtuá ʻa Sihova. ʻOku tau fai pehē?—Pal. 3:5, 6.
Keli ki he Makakoloa Fakalaumālie
kr 160 ¶14
Faitau Maʻá e Tauʻatāina ke Lotú
14 Hangē ko ʻĒseta mo Motekiai ʻo e kuonga muʻá, ko e kakai ʻa Sihova ʻi he ʻaho ní ʻoku nau faitau maʻá e totonu ke lotu kia Sihova ʻi he founga kuó ne fekauʻi maí. (ʻĒseta 4:13-16) ʻE lava ke ke kau ki ai? ʻIo. ʻE lava ke ke lotu maʻa ho fanga tokoua mo e fanga tuofāfine fakalaumālie ʻoku nau lolotonga faingataʻaʻia koeʻuhi ko e ngaahi fakamaau taʻetotonu fakalaó. Ko e ngaahi lotu peheé ʻe lava ke hoko ia ko ha tokoni mālohi ki hotau fanga tokoua mo e fanga tuofāfine ʻoku nau ʻi he malumalu ʻo e faingataʻá mo e fakatangá. (Lau ʻa e Sēmisi 5:16.) ʻOku ngāue mai ʻa Sihova ki he ngaahi lotu peheé? Ko ʻetau ngaahi ikuna ʻi he fakamaauʻangá ʻokú ne fakahaaʻi mai ko e moʻoni ʻokú ne fai pehē!—Hep. 13:18, 19.
SEPITEMA 18-24
KOLOA MEI HE FOLOFOLA ʻA E ʻOTUÁ | ʻĒSETA 6-8
“Ko ha Lēsoni ʻi he Fetuʻutaki Leleí”
ia 140 ¶15-16
Naʻá Ne Ngāue Fakapotopoto, Loto-Toʻa, mo Taʻesiokita
15 Koeʻuhi naʻe anga-kātaki ʻa ʻĒseta ʻo tatali ʻi ha toe ʻaho ʻe taha ke fai ʻene kole ki he tuʻí, naʻe maʻu ai ʻe Hāmani ʻa e taimi ke fakatoka ʻa e makatuʻunga ki heʻene hingá. Pea ʻikai nai ko Sihova naʻá ne fakatupunga ʻa e taʻemamohe ʻa e tuʻí? (Pal. 21:1) Tā neʻineʻi ke fakalototoʻaʻi kitautolu ʻe he Folofola ʻa e ʻOtuá ke tau fakahāhā “ha fakakaukau faʻa tatali”! (Lau ʻa e Maika 7:7.) ʻI he taimi ʻoku tau tatali ai ki he ʻOtuá, te tau ʻiloʻi nai ko ʻene ngaahi fakaleleiʻanga ki heʻetau ngaahi palopalemá ʻoku laka mamaʻo ange ia ʻi ha meʻa pē naʻa tau mei fai.
Naʻá Ne Lea Loto-Toʻa
16 Naʻe ʻikai ke fakatoʻotoʻa ʻa ʻĒseta ke ne ʻahiʻahiʻi ʻa e kātaki ʻa e tuʻí ʻo toe lōloa atu; ʻi heʻene kātoanga kai hono uá, naʻe pau ke ne tala ʻa e meʻa kotoa. Ka naʻe anga-fēfē? Hangē ko e meʻa naʻe hokó, naʻe ʻoange ʻe he tuʻí kiate ia ʻa e faingamālie, ʻo toe ʻeke ange pe ko e hā nai ʻene kolé. (ʻĒseta 7:2) Naʻe aʻu mai ki he “taimi ke lea” ai ʻa ʻĒsetá.
ia 140 ¶17
Naʻá Ne Ngāue Fakapotopoto, Loto-Toʻa, mo Taʻesiokita
17 ʻOku tau sioloto atu nai kia ʻĒseta ʻokú ne fai ha lotu fakalongolongo ki hono ʻOtuá ki muʻa ke ne leaʻaki ʻa e ngaahi lea ko ení: “Ka ʻoku hōifua mai ʻa e ʻAfioná kiate au, pea kapau ʻoku hā lelei ki he ʻAfioná, ko ʻeku kolé ke tuku muʻa ke u moʻui, pea mo hoku kakaí, ko e meʻa ia ʻoku ou fiemaʻú.” (ʻĒseta 7:3) Fakatokangaʻi naʻá ne fakapapauʻi ki he tuʻí naʻá ne fakaʻapaʻapaʻi ʻene fakamaau fekauʻaki mo e meʻa naʻe hā leleí. He kehe ē ko ʻĒseta meia Vāsiti, ʻa e uaifi ki muʻa ʻo e tuʻí, ʻa ia naʻá ne fakamaaʻi ʻosi fakakaukauʻi hono husepānití! (ʻĒseta 1:10-12) ʻIkai ko ia pē, ko ʻĒsetá naʻe ʻikai ke ne fakaangaʻi ʻa e tuʻí ʻi he fakavalevale ʻene falala kia Hāmaní. ʻI hono kehé, naʻá ne kōlenga ki he tuʻí ke maluʻi ia mei ha fakatuʻutāmaki ki heʻene moʻuí.
ia 141 ¶18-19
Naʻá Ne Ngāue Fakapotopoto, Loto-Toʻa, mo Taʻesiokita
18 Ko e kole ko iá ʻoku pau pē naʻe maongo pea ofoofo ai ʻa e tuʻí. Ko hai ia ʻe fakatoʻotoʻa ke ʻai ke ʻi ha tuʻunga fakatuʻutāmaki ʻene kuiní? Naʻe hoko atu ʻa ʻĒseta: “Kuo fakatau kimautolu, ʻa au mo hoku kakaí, ke fakaʻauha ʻosi, tāmateʻi, pea mo fakaʻauha. Kapau naʻe fakatau pē kimautolu ko ha kau pōpula tangata mo fefine, naʻá ku mei fakalongo pē. Ka ʻoku ʻikai totonu ke hoko ʻa e faingataʻá ni, he ʻe fakatupu maumau ia ki he tuʻí.” (ʻĒseta 7:4) Fakatokangaʻi naʻe fakaeʻa hangatonu ʻe ʻĒseta ʻa e palopalemá, ka naʻá ne tānaki atu naʻá ne mei fakalongolongo pē kapau ko e fakamanamaná ko e nofo pōpula. Ka ko e fakaʻauha fakafaʻahinga ko ení, ʻe mole lahi ia ki he tuʻí ke ne kei hanganaki fakalongo ai pē fekauʻaki mo ia.
19 Ko e faʻifaʻitakiʻanga ʻa ʻĒsetá ʻoku tau ako lahi mei ai ʻa e pōtoʻi ʻi he fakalotoʻí. Kapau ʻe faifai ange pea fiemaʻu ke ke tala ange hangatonu ha palopalema mafatukituki ki ha taha ʻofeina pe naʻa mo ha tokotaha maʻu mafai, ko hono fakatahaʻi ʻa e kātakí, anga-fakaʻapaʻapá mo e faitotonú ʻe lava ke hoko ia ko ha tokoni lahi.—Pal. 16:21, 23.
Keli ki he Makakoloa Fakalaumālie
Ngaahi Meʻa Mahuʻinga mei he Tohi Esetá
7:4 (PM)—ʻE anga-fēfē ke ʻomi ʻe hono fakaʻauha ʻa e kau Siú ʻa e “kovi ki he tuʻi”? ʻI hono fakahaaʻi pōtoʻi ʻa e malava ʻo hono fakatau atu ʻa e kau Siú ko e kau pōpulá, naʻe fakamamafaʻi ʻe ʻĒseta ʻa e tuʻunga kovi ʻe ʻomi ki he tuʻí ʻi hono fakaʻauha kinautolú. Ko e konga siliva ʻe 10,000 naʻe palōmesi ange ʻe Hāmani ki he tānakiʻanga koloa ʻa e tuʻí naʻe fuʻu siʻisiʻi ʻa hono mahuʻingá ʻoʻona ʻi he koloa naʻe mei fakatupulekina kapau naʻe faʻufaʻu ʻe Hāmani ke fakatau atu ʻa e kau Siú ko e kau pōpula. Kapau naʻe fakahoko ʻa e faʻufaʻu ʻa Hāmaní ʻe mei iku foki ai ʻo mate ʻa e kuiní.
SEPITEMA 25–ʻOKATOPA 1
KOLOA MEI HE FOLOFOLA ʻA E ʻOTUÁ | ʻĒSETA 9-10
“Naʻá Ne Ngāueʻaki Taʻesiokita Hono Mafaí”
it-2 432 ¶2
Motekiai
Naʻe hoko ʻa Motekiai ʻi he taimi ko ení ko e palēmia ʻo fetongi ʻa Hāmani pea naʻe ʻoange kiate ia ʻa e mama sila ʻo e tuʻí ke silaʻi ʻaki ʻa e ngaahi tohi fakapuleʻangá. Naʻe fakanofo ʻe ʻĒseta ʻa Motekiai ke ne pule ki he fale ʻo Hāmaní, ʻa ia naʻe ʻoange ʻe he tuʻí kiate ia. Naʻe ngāueʻaki leva ʻe Motekiai ʻa e mafai ʻo e tuʻí ke fai ha tuʻutuʻuni fehangahangai ʻo ʻoange ki he kau Siú ʻa e totonu fakalao ke nau maluʻi kinautolu. Naʻe hoko ia ko ha maama ʻo e fakahaofi mo e nēkeneka ki he kau Siú. Ko e tokolahi ʻi he ʻEmipaea Pēsiá naʻa nau faʻahi mo e kau Siú, pea ʻi he aʻu mai ki ʻĀtali 13, ʻa e ʻaho ke fakahoko ai ʻa e tuʻutuʻuni ʻa e laó, naʻe mateuteu ʻa e kau Siú. Naʻe kau fakataha mo kinautolu ʻa e kau ʻōfisá koeʻuhi ko e tuʻunga māʻolunga ʻo Motekiaí. Ko e faitau ʻi Sūsaní naʻe fakalōloa atu ʻaki ha ʻaho ʻe taha. Ko e ngaahi fili ʻo e kau Siú ʻe toko 75,000 tupu ʻi he ʻEmipaea Pēsiá naʻe fakaʻauha ʻo kau ai ʻa e ngaahi foha ʻe toko hongofulu ʻo Hāmaní. (ʻĒseta 8:1–9:18) Naʻe tuʻutuʻuni ʻe Motekiai ke kātoangaʻi fakataʻu ʻa e ʻaho 14 mo e 15 ʻo ʻĀtalí, ʻa e “ongo ʻaho ʻo e Pulimí,” ko ha ʻaho ʻo e fakafiefia mo e kātoanga kai mo e fefoakiʻaki ʻa e ngaahi meʻaʻofa pea foaki ki he masivá ʻo hangē ko ia naʻe fakapapauʻi ʻe ʻĒsetá. Naʻe tali ʻe he kau Siú ʻa e kātoangá pea hilifaki ia ki honau hakó pea mo e faʻahinga kotoa naʻe kau mo kinautolú. ʻI he maʻu ʻe Motekiai ʻa e mafai fika ua ʻi he ʻemipaeá, naʻe fakaʻapaʻapaʻi ia ʻe he kakai fakatapui ʻa e ʻOtuá, ʻa e kau Siú, pea naʻá ne hokohoko atu ʻa e ngāue ki he lelei maʻa kinautolu.—ʻĒseta 9:19-22, 27-32; 10:2, 3.
it-2 716 ¶5
Pulimi
Taumuʻa. ʻOku pehē ʻe he kau failīpooti ʻe niʻihi ko e Kātoanga ʻo e Pūlimí ʻa ia ʻoku kātoangaʻi ʻe he kau Siú ʻi he ʻaho ní ʻoku natula fakamāmani kae ʻikai ke fakalotu pea tōtuʻa ʻi he taimi ʻe niʻihi, neongo ia naʻe ʻikai ko e tuʻungá ia ʻi he taimi naʻe fokotuʻu aí pea mo e taimi ʻo e fuofua kātoangá. Ko Motekiai mo ʻĒseta ko e ongo sevāniti kinaua ʻa e ʻOtua moʻoni ko Sihová, pea naʻe fokotuʻu ʻa e kātoangá ke fakalāngilangiʻi Ia. Ko e fakahaofi ʻo e kau Siú ʻi he taimi ko iá naʻe haʻu ia meia Sihova ko e ʻOtuá, koeʻuhi ko e ʻīsiu naʻe malanga hake makatuʻunga ʻi he ʻuhinga ʻo e anga-tonu ʻa Motekiai ʻi hono ʻalunga ʻo e lotu maʻataʻatā kia Sihová. Naʻe ngalingali ko Hāmaní ko ha tangata ʻAmaleki, ʻa ia ko hono puleʻangá naʻe tautefito hono hanga ʻe Sihova ʻo fakamalaʻiaʻi mo fakahalaiaʻi ki he fakaʻauhá. Naʻe fakaʻapaʻapaʻi ʻe Motekiai ʻa e tuʻutuʻuni ʻa e ʻOtuá pea fakafisi ke punou kia Hāmani. (ʻĒseta 3:2, 5; ʻEki. 17:14-16) Pehē foki, ko e ngaahi lea ʻa Motekiai kia ʻĒsetá (ʻĒseta 4:14) ʻoku fakahaaʻi ai naʻá ne hanga ki ha mafai māʻolunga ange ke fakahaofi ʻa e kau Siú, pea ko e ʻaukai ʻa ʻĒseta ki muʻa ke ne hū ki he ʻao ʻo e tuʻí mo ʻene muʻaki kolé mo ha fakaafe ki ha kātoanga kaí, naʻe fakahaaʻi ai ʻene kōlenga ki he ʻOtuá ki ha tokoni.—ʻĒseta 4:16.
“Mou Hoko Muʻa ko e Kau Faʻifaʻitaki ki he ʻOtua” ʻi Hoʻomou Ngāueʻaki ʻa e Mālohí
12 Kuo tokonaki mai ʻe Sihova ʻa e kau ʻovasia ke nau takimuʻa ʻi he fakatahaʻanga Kalisitiané. (Hepelū 13:17) Ko e kau tangata taau ko ʻení ʻoku totonu ke nau ngāueʻaki honau mafai kuo foaki mei he ʻOtuá ke tokonaki mai ʻa e tokoni ʻoku fiemaʻú pea ke tokoni ki he tuʻunga lelei ʻo e tākangá. ʻOku ʻuhinga honau tuʻunga fakanofo ko e kau mātuʻá ke nau fakafieʻeiki ʻaki ki honau ngaahi kaungātuí? ʻIkai ʻaupito! ʻOku fiemaʻu ki he kau mātuʻá ia ke nau maʻu ha vakai mafamafatatau mo anga-fakatōkilalo ki honau ngafa ʻi he fakatahaʻangá. (1 Pita 5:2, 3) ʻOku tala ʻe he Tohitapú ki he kau ʻovasiá: “Tauhi ʻa e fakatahaʻanga ʻa e ʻOtuá, ʻa ia naʻá ne fakatau ʻaki ʻa e taʻataʻa ʻo hono ʻAló tonu.” (Ngāue 20:28, NW) Ko ha ʻuhinga mātuʻaki mālohi ʻeni ke fakafeangai ai ki he mēmipa taki taha ʻo e tākangá ʻaki ʻa e fakaalaala.
13 ʻE lava ke tau fakatātaaʻi ia ʻi he foungá ni. ʻOku kole atu ha kaumeʻa ofi ke ke tokangaʻi ha koloa mahuʻinga. ʻOkú ke ʻiloʻi naʻe totongi ʻe ho kaumeʻá ha mahuʻinga lahi ki he meʻa ko iá. ʻIkai te ke tauhi ia ʻi ha tuʻunga pelepelengesi, ʻaki ʻa e tokanga lahi? ʻI he tuʻunga meimei tatau, kuo tuku mai ʻe he ʻOtuá ki he kau mātuʻá ʻa e fatongia ke tokanga ki ha koloa mahuʻinga moʻoni: ko e fakatahaʻangá, ʻa ia ʻoku fakatatau hono kau mēmipá ki he fanga sipí. (Sione 21:16, 17) ʻOku mātuʻaki ʻofeina ʻe Sihova ʻene fanga sipí—ko hono moʻoní, ko ʻenau mātuʻaki ʻofeiná ē naʻá ne fakatau ʻaki ai kinautolu ʻa e taʻataʻa mātuʻaki mahuʻinga ʻo hono ʻAlo tofu-pē-taha-ne-fakatupú, ʻa Sīsū Kalaisi. Ko e mahuʻinga lahi tahá naʻe totongi ʻe Sihova maʻa ʻene fanga sipí. ʻOku tauhi maʻu ia ʻi he fakakaukau ʻa e kau mātuʻa anga-fakatōkilaló pea fakafeangai pehē tofu pē ki he fanga sipi ʻa Sihová.
Keli ki he Makakoloa Fakalaumālie
Ngaahi Meʻa Mahuʻinga mei he Tohi Esetá
9:10, 15, 16—Neongo ko e tuʻutuʻuni fakapuleʻanga naʻá ne fakamafaiʻi ʻa hono faʻao fakamālohi ʻo e koloa veté, ko e hā naʻe fakaʻehiʻehi ai ʻa e kau Siú mei hono fai iá? ʻI heʻenau fakafisí ʻoku ʻikai ai ha toe veiveiua ko ʻenau taumuʻá ko e fakahaofi-kita, ʻo ʻikai ko e fakakoloaʻi-kitá.
ʻOKATOPA 2-8
KOLOA MEI HE FOLOFOLA ʻA E ʻOTUÁ | SIOPE 1-3
“Hokohoko Atu ke Fakahāhā ʻa e Loloto Hoʻo ʻOfa kia Sihová”
Faʻifaʻitaki ki he Tui mo e Talangofua ʻa Noa, Taniela, mo Siopé
16 Ko e hā ʻa e niʻihi ʻo e ngaahi pole naʻe fekuki mo Siopé? Naʻe foua ʻe Siope ʻa e ngaahi liliu lahi ʻi heʻene moʻuí. ʻI he ʻuluaki taimí, ko Siopé “naʻá ne hoko ko e tokotaha lahi taha ia ʻi he kotoa ʻo e kakai ʻo e Hahaké.” (Siope 1:3) Naʻá ne koloaʻia ʻaupito, pea naʻe ʻiloʻi mo fakaʻapaʻapaʻi lahi ia ʻe he kakai tokolahi. (Siope 29:7-16) Neongo ʻa e meʻá ni, naʻe ʻikai ke fakakaukau ʻa Siope naʻá ne lelei ange ʻi he niʻihi kehé pe ongoʻi naʻe ʻikai te ne fiemaʻu ʻa e ʻOtuá. ʻOku tau ʻilo ʻa e meʻá ni koeʻuhí naʻe ui ia ʻe Sihova ko “ʻeku sevāniti” pea lea ʻo fekauʻaki mo ia: “Ko ha tangata faitotonu mo anga-tonu ia, pea manavahē ki he ʻOtuá mo fakamamaʻo mei he meʻa ʻoku koví.”—Siope 1:8.
17 Kae kehe, naʻe hoko fakafokifā ha liliu fakaʻaufuli ki he moʻui ʻa Siopé. Naʻe mole ʻene meʻa kotoa pē, pea naʻá ne mātuʻaki loto-mafasia ʻo ne loto ke ne mate. ʻI he ʻahó ni, ʻoku tau ʻiloʻi ko Sētane naʻá ne fakatupunga ʻa e ngaahi palopalema ʻa Siopé. Naʻá ne pehē naʻe tauhi pē ʻa Siope kia Sihová ʻi ha ngaahi ʻuhinga siokita. (Lau ʻa e Siope 1:9, 10.) Naʻe mātuʻaki mafatukituki kia Sihova ʻa e tukuakiʻi fulikivanu ko ení. Ko e hā te ne fai ke fakahaaʻi ai ko Sētané ko ha tokotaha loi fulikivanu? Naʻá ne ʻoange kia Siope ʻa e faingamālie ke ne fakamoʻoniʻi ʻa ʻene mateaki ki he ʻOtuá pea fakahaaʻi ʻokú ne tauhi kiate iá ʻi he ʻofa.
Tauhi Maʻu Hoʻo Anga-Tonú!
10 ʻOku fai ʻe Sētane ʻa e tukuakiʻi tatau kiate kitautolu taki taha. ʻOku anga-fēfē hoʻo kaunga ki aí? Ko hono moʻoní, ʻokú ne pehē ʻoku ʻikai te ke ʻofa moʻoni kia Sihova ko e ʻOtuá, te ke tuku hoʻo tauhi kiate iá ke fakahaofi koe, pea heʻikai te ke tauhi maʻu hoʻo anga-tonú! (Siope 2:4, 5; Fkh. 12:10) ʻOku anga-fēfē hoʻo ongoʻi fekauʻaki mo iá? ʻOku fakamamahi ia, ʻikai ko ia? Kae kehe, fakakaukau fekauʻaki mo e meʻá ni: ʻOku falala atu ʻa Sihova kiate koe ʻo ʻoatu kiate koe ha faingamālie fakaofo. ʻOku fakaʻatā ʻe Sihova ʻa Sētane ke ne ʻahiʻahiʻi hoʻo anga-tonú. ʻOku tuipau ʻa Sihova ʻe lava ke ke tauhi maʻu hoʻo anga-tonú pea tokoni ke fakamoʻoniʻi ko Sētané ko ha tokotaha loi. Pea ʻokú Ne talaʻofa ke tokoniʻi koe ke fai pehē. (Hep. 13:6) He monū ē ko ia ke maʻu ʻa e falala ʻa e Hau ʻo e ʻunivēsí! ʻOkú ke vakai ki he ʻuhinga ʻoku mātuʻaki mahuʻinga ai ʻa e anga-tonú? ʻOku fakaivia ai kitautolu ke tau fakahalaʻi ʻa e ngaahi loi ʻa Sētané pea pouaki ʻa e huafa lelei ʻo ʻetau Tamaí pea poupouʻi ʻa ʻene founga-pulé. ʻE lava fēfē ke tau fakatupulekina ʻa e ʻulungaanga mātuʻaki mahuʻinga ko ení?
Keli ki he Makakoloa Fakalaumālie
Ako mei he Ngaahi Lea Fakaʻosi ʻa Sīsuú
9 Ko e hā naʻe leaʻaki ʻe Sīsuú? Ki muʻa siʻi pē pea pekia ʻa Sīsuú, naʻá ne kalanga leʻo-lahi: “ʻE hoku ʻOtua, ʻe hoku ʻOtua, ko e hā kuó ke liʻaki ai aú?” (Māt. 27:46) ʻOku ʻikai fakamatalaʻi ʻi he Tohi Tapú ʻa e ʻuhinga naʻe lea peheni ai ʻa Sīsuú. Kae fakakaukau angé ki he lēsoni ʻoku tau ako mei he lea ko iá. Ko e meʻa ʻe taha, ʻi hono leaʻaki ení, naʻe fakahoko ai ʻe Sīsū ʻa e kikite ʻi he Saame 22:1. ʻIkai ko ia pē, ʻoku hā mahino ʻi he lea ko iá naʻe ʻikai ke “ʻaaʻi malu takai” ʻe Sihova hono ʻAló. (Siope 1:10) Naʻe mahinoʻi ʻe Sīsū kuo tuku ange kakato ia ʻe heʻene Tamaí ki he nima ʻo hono ngaahi filí koeʻuhi ke ʻahiʻahiʻi ia ki he taupotu tahá ʻa ia ʻoku teʻeki ai ha tangata kuo faifai ange pea ʻahiʻahiʻi ʻi he tuʻunga ko iá. Tānaki atu ki ai, ʻoku fakapapauʻi ʻi he lea ko ení naʻá ne tonuhia ʻi he ngaahi hia naʻe tuha mo e maté.
ʻOKATOPA 9-15
KOLOA MEI HE FOLOFOLA ʻA E ʻOTUÁ | SIOPE 4-5
“Tokanga Telia ʻa e Fakamatala Halá”
it-1 713 ¶11
ʻElifasi
2. Ko e taha ʻi he ngaahi kaungāmeʻa ʻe toko tolu ʻo Siopé. (Siope 2:11) Ko ha tangata mei Tīmani, naʻe ngalingali ko ha hako ia ʻo ʻĪsoa, ko ia ai ko ha hako ia ʻo ʻĒpalahame pea ko ha kāinga mamaʻo ʻo Siope. Ko ia mo hono toʻutangatá naʻa nau pōlepoleʻaki honau potó. (Sel. 49:7) Mei he “kau fakafiemālie” ʻe toko tolú, naʻe ʻilonga ʻa ʻElifasi ko e tokotaha mahuʻinga taha mo faitākiekina lahi tahá ia, ʻo fakahaaʻi mai ai ko ia nai naʻe taʻumotuʻa tahá. ʻOkú ne ʻuluaki lea ʻi he takai ʻe tolu ʻo e fakakikihí pea ʻoku lōloa ange ʻene ngaahi leá.
Talitekeʻi ʻa e Fakakaukau Halá!
ʻI hono manatuʻi ha hokosia mahulu hake ʻi natula naʻá ne maʻu ki muʻá, naʻe pehē ai ʻe ʻElifasi: “Toki māʻili mai ha matangi [pe laumālie] ki hoku mata; naʻe vavana hoku sino kotoa. Ne mamalu mai ʻa e Meʻa ka naʻe ʻikai te u maʻiloa hono fotunga; ko ha ʻata pe naʻe maʻali mai: naʻe ai ha ngananganaiki pea u ongoʻi ha lea.” (Siope 4:15, 16) Ko e hā ʻa e faʻahinga laumālie naʻá ne tākiekina ʻa e fakakaukau ʻa ʻElifasí? Ko e founga fakahalaiaʻi ʻo e ngaahi lea naʻe hoko atu aí ʻoku fakahaaʻi ai ko e laumālié naʻe ʻikai ko e taha ia ʻo e kau ʻāngelo māʻoniʻoni ʻa e ʻOtuá. (Siope 4:17, 18) Ko ha meʻamoʻui laumālie fulikivanu ia. Kapau naʻe ʻikai, ko e hā naʻe valokiʻi ai ʻe Sihova ʻa ʻElifasi mo hono kaungāmeʻa ʻe toko uá ki hono leaʻaki ʻa e ngaahi loí? (Siope 42:7) ʻIo, naʻe tākiekina ʻa ʻElifasi ʻe ha tēmeniō. Ko ʻene ngaahi fakamatalá naʻe tapua atu ai ʻa e fakakaukau taʻefakaʻotuá.
Talitekeʻi ʻa e Fakamatala Fakangalilelei Faka-Sētané
Naʻe ngāueʻaki ʻe Sētane ʻa ʻElifasi, ko e taha ʻo e kaungāmeʻa ʻaʻahi ʻe toko tolu ʻo Siopé, ke ne fakaʻuhinga ʻoku vaivai ʻa e tangatá ʻo ʻikai ha toe ʻamanaki. ʻI he lave ki he tangatá ko e faʻahinga “oku nofo i he gaahi fale umea,” naʻá ne tala kia Siope: “Ko ho nau tuuga oku i he efu, bea oku taomia akinautolu o hage be koe ane? Oku ta hifo akinautolu mei he bogibogi o aʻu ki he efiafi: oku nau auha o taetuku, ka oku ikai tokaga ki ai ha taha.”—Siope 4:19, 20, PM.
ʻI ha toe konga Tohi Tapu, ʻoku fakatatau ai kitautolu ki he “hina kelekele”—ko e ngaahi kulo pelepelengesi ngaohi mei he ʻumeá. (2 Kol. 4:7) ʻOku tau vaivai koeʻuhi ko e angahala mo e taʻehaohaoa tukufakaholó. (Loma 5:12) ʻIa kitautolu pē, ʻoku tau tōngofua ai ki he ʻoho ʻa Sētané. Ka ʻi he tuʻunga ko e kau Kalisitiané, ʻoku ʻikai taʻeʻiai hatau tokoni. Neongo hotau vaivaiʻangá, ʻoku tau mahuʻinga ʻi he vakai mai ʻa e ʻOtuá. (Ai. 43:4) ʻIkai ngata aí, ʻoku foaki ʻe Sihova ʻa hono laumālie māʻoniʻoní ki he faʻahinga ʻoku nau kole kiate iá. (Luke 11:13) Ko hono laumālié ʻoku lava ke ne ʻomai kia kitautolu ʻa e “makehe atu ʻo e mafai,” ʻo malava ai ke tau fekuki mo ha ʻahiʻahi pē ʻoku fai mai ʻe Sētane kia kitautolu. (2 Kol. 4:7; Fili. 4:13) Kapau te tau tuʻu ʻo fakafepakiʻi ʻa e Tēvoló, ʻo “maʻumaʻuluta he tui,” ʻe ʻai kitautolu ʻe he ʻOtuá ke tau tuʻumaʻu mo mālohi. (1 Pita 5:8-10) Ko ia ai, ʻoku fiemaʻu ke ʻoua te tau manavahē kia Sētane ko e Tēvoló.
mrt 32 ¶13-17
Maluʻi Koe mei he Fakamatala Halá
● Sivisiviʻi ʻa e fakamatalá mo e maʻuʻanga fakamatalá
Meʻa ʻoku leaʻaki ʻe he Tohi Tapú: “Fakapapauʻi ʻa e ngaahi meʻa kotoa pē.”—1 Tesalonaika 5:21.
Ki muʻa ke tui ki ha talanoa pe fakamafola ia, naʻa mo e talanoa ʻoku manakoa pe toutou hā ʻi he ngaahi ongoongó, fakapapauʻi ʻoku moʻoni ia. Anga-fēfē?
Sivisiviʻi ʻa e falalaʻanga ʻo e maʻuʻanga fakamatalá. Ko e ngaahi kautaha ongoongó mo e mītiá pea mo e ngaahi kautaha kehé te nau mioʻi nai ha talanoa koeʻuhi ko e anga ʻenau fakakaukau fakakomēsialé mo e tui fakapolitikalé. Fakahoa ʻa e meʻa ʻokú ke sio ai ʻi ha maʻuʻanga ongoongo ʻe taha mo e ngaahi maʻuʻanga fakamatala kehé. ʻI he taimi ʻe niʻihi, ko e ngaahi kaungāmeʻá te nau feʻaveʻaki fāinoa holo ha ngaahi fakamatala hala fakafou ʻi he ʻīmeilí pe ngaahi pousi ʻi he mītia fakasōsialé. Ko ia, ʻoua ʻe falala ki ha meʻa ʻi he ongoongó tuku kehe kapau ʻoku malava ke ke vakaiʻi ʻa e maʻuʻanga fakamatala tefitó.
Fakapapauʻi ko e fakamatalá ko e fakamuimui tahá ia pea ʻoku tonu. Kumi ki he ʻahó, ngaahi moʻoni ʻoku ala fakapapauʻi, mo e fakamoʻoni fefeka ke poupouʻi ʻa e meʻa ʻoku leaʻakí. Mātuʻaki tokanga tautefito kapau ʻoku hā ngali ko e fakamatala ʻoku faingataʻa ke mahinoʻí ʻoku fakafaingofuaʻi tōtuʻa pe ko e līpōtí ʻoku fakataumuʻa ke ne langaʻi ha ongoʻi mālohi.
Keli ki he Makakoloa Fakalaumālie
Hanganaki Tuʻumaʻu, pea Ikunaʻi ʻa e Lova ki he Moʻuí
Ko e hoko ko e konga ʻo e kautaha ʻi māmani lahi ʻo e kau lotu moʻoní ʻe lava ke ʻi ai hono ola tuʻumaʻu mālohi kia kitautolu. Ko ha tāpuaki ē ke feohi mo ha fetokouaʻaki ʻofa pehē ʻi māmani lahi! (1 Pita 2:17) Pea ʻe lava ke tau maʻu ha ola tuʻumaʻu ʻi hotau kaungātuí.
Fakakaukau ki he ngaahi ngāue ʻaonga ʻa e tangata anga-tonu ko Siopé. Naʻa mo e tokotaha fakafiemālie loi ko ʻElifasí naʻe fakamālohiʻi ia ke ne fakahā: “Nae boubou hake e hoo gaahi lea aia nae meimei higa, bea kuo ke fakamalohiʻi ae foi tui vaivai.” (Siope 4:4, PM) ʻOku tau fēfē ʻi he tafaʻaki ko ení? ʻOku tau maʻu fakafoʻituitui ʻa e fatongia ke tokoniʻi hotau fanga tokoua mo e fanga tuofāfine fakalaumālié ke nau kātaki ʻi he ngāue ʻa e ʻOtuá. ʻI heʻetau feangai mo kinautolú, ʻe lava ke tau ngāue ʻi he laumālie ʻo e ngaahi lea: “Poupou ʻa e ngaahi nima ʻoku vaivai, pea pukepuke ʻa e ngaahi tui ʻoku tete.” (Aisea 35:3) Ko ia, ko e hā ʻoku ʻikai te ke ʻai ai ko hoʻo taumuʻá ia ke fakaivimālohiʻi mo fakalototoʻaʻi ʻa e tokotaha pe kaungā Kalisitiane ʻe toko ua ʻi he taimi kotoa pē ʻokú ke feʻiloaki ai mo kinautolú? (Hepelū 10:24, 25) Ko e ngaahi lea fakalototoʻa ʻo e fakaongoongolelei mo e houngaʻia ʻi heʻenau ngaahi feinga hokohoko ke fakahōifuaʻi ʻa Sihová ʻe lava moʻoni ke tokoniʻi ai kinautolu ke nau hanganaki tuʻumaʻu fakataha mo e ʻamanaki atu ki hono ikunaʻi ʻa e lova ki he moʻuí.
ʻOKATOPA 16-22
KOLOA MEI HE FOLOFOLA ʻA E ʻOTUÁ | SIOPE 6-7
“ʻI he Honge Ifo ʻa e Moʻuí”
Ngaahi Meʻa Mahuʻinga mei he Tohi Siopé
7:1; 14:14—ʻOku ʻuhinga ki he hā ʻa e “fatongia tau”? Ko e loto-mamahi ʻa Siopé naʻe fuʻu lahi ʻo ne fakakaukau ai ki he moʻuí ʻoku faingataʻa pea ko ha fatongia tau fakaongosia. (Siope 10:17) Pehē foki, koeʻuhi ko e taimi ʻokú te fakamoleki ʻi Seolí—mei he taimi ʻo ʻete maté ki he taimi toetuʻú—ko ha vahaʻa taimi pau ia, ʻo fakatatau ai ʻe Siope ʻa e taimi ko iá ki ha fatongia tau.
Ko “Sihova . . . ʻOkú Ne Fakahaofi ʻa e Faʻahinga ʻOku Loto-Siʻí”
ʻI HE taimi ʻe niʻihi, te tau fakakaukau nai fekauʻaki mo e fuonounou ʻa e moʻuí pea ko hotau ngaahi ʻahó ʻoku “fonu ʻi he faingataʻa.” (Siope 14:1) Ko ia ʻoku lava ke tau mahinoʻi ʻa e ʻuhinga ʻoku tau faʻa ongoʻi loto-siʻi aí. Ko e tokolahi ʻo e kau sevāniti ʻa Sihova ʻi he kuonga muʻá naʻa nau ongoʻi pehē. Naʻe aʻu ʻo loto ʻa e niʻihi ke mate. (1 Tuʻi 19:2-4; Siope 3:1-3, 11; 7:15, 16) Ka mei he taimi ki he taimi, ko Sihova—ʻa e ʻOtua naʻa nau falala ki aí—naʻá ne fakalototoʻaʻi mo fakaivimālohiʻi kinautolu. Ko ʻenau fakamatalá naʻe hiki ke hoko ko e fakafiemālie mo e fakahinohino kiate kitautolu.—Loma 15:4.
ʻI he Taimi ʻOkú Ke Ongoʻi Ai ʻOku ʻIkai Te Ke Toe Fie Moʻuí
Neongo ʻe hā ngali faingatāmaki ʻaupito nai ho tuʻungá, manatuʻi ʻoku ʻikai ko koe toko taha pē pea ko e meʻa fakamamahí ʻoku meimei ko e tokotaha kotoa pē ʻoku fehangahangai mo ha faʻahinga palopalema he ʻahó ni. ʻOku pehē ʻe he Tohi Tapú: “Ko e fakatupú kotoa ʻoku nau hanganaki toʻe fakataha mo mamahi fakataha.” (Loma 8:22) Lolotonga ʻi ha vahaʻa taimi nounou ʻe hā ngali nai ko hoʻo palopalemá ʻe ʻikai ʻaupito ke fakaleleiʻi ia, ʻoku faʻa hoko ʻo lelei ange ʻa e ngaahi meʻá ʻi he faai atu ʻa e taimí. Lolotonga iá, ko e hā ʻe lava ke tokoní?
Vahevahe hoʻo ngaahi ongoʻí ki ha kaungāmeʻa matuʻotuʻa mo falalaʻanga. ʻOku pehē ʻe he Tohi Tapú: “Ko e kaumeʻa ʻoku ne ʻofa ʻi he taimi kotoa pe; pea ko hoto moʻoni naʻe fanauʻi maʻa ha faingataʻa.” (Palōveepi 17:17) Ko e tangata māʻoniʻoni ko Siopé, ʻa ia ʻoku fakamatalaʻi ʻi he Tohi Tapú, naʻá ne fakahaaʻi ʻene ngaahi ongoʻí ki he niʻihi kehé lolotonga ʻa e vahaʻa taimi ʻo ʻene faingataʻaʻia lahí. ʻI he taimi naʻá ne ongoʻi ai ʻo hangē ko ia ko ʻene lea ‘ʻoku ou fiu ʻi heʻeku moʻuí,’ naʻá ne pehē: “Te u laku atu ʻeku launga: Te u lea ʻi he mamahi hoku laumalie.” (Siope 10:1) Ko e talanoa ki he niʻihi kehé ʻe lava ke holo hifo ai ʻa e lahi ʻa hoʻo ngaahi ongoʻí, pea ʻe malava ke ne ʻoatu kiate koe ha fakakaukau foʻou ki he ngaahi palopalema ʻokú ke fehangahangai mo iá.
Lilingi atu ho lotó ki he ʻOtuá ʻi he lotu. ʻOku maʻu ʻe he niʻihi ʻa e fakakaukau ko e lotú ko ha fakanonga fakaeʻatamai pē ia, ka ʻoku leaʻaki ʻe he Tohi Tapú ha meʻa ia ʻoku kehe. ʻOku ui ʻi he Saame 65:2 ʻa Sihova ko e ʻOtuá ko e tokotaha “tali lotu” ia, pea ʻi he 1 Pita 5:7 ʻoku pehē ai: “ʻOkú ne tokanga mai kiate kimoutolu.” ʻOku toutou fakamamafaʻi mai ʻe he Tohi Tapú ʻa e mahuʻinga ʻo e falala ki he ʻOtuá. Ko e fakatātaá:
“Falala ki he ʻEiki ʻaki ʻa e kotoa ʻo ho loto, ʻo ʻouae fāki ki ho poto oʻou: Ke ke fakaongo kiate ia ʻi ho hala kotoa pe, pea ʻe fakatonutonu ʻe ia ho ngaahi ʻalunga.”—PALŌVEEPI 3:5, 6.
“Ko e holi ʻa e kakai ʻoku ʻapasia [kia Sihová] ʻoku ne fakaai; pea ʻoku ongo kiate ia ʻenau kaila, ʻo ne fakamoʻui.”—SAAME 145:19.
“Ko e loto-falala eni ʻoku tau maʻu kiate iá, ʻa ia, ʻilonga ha meʻa ʻoku tau kole ʻo fakatatau ki hono finangaló, ʻokú ne fanongo mai kiate kitautolu.”—1 SIONE 5:14.
“ʻOku mamaʻo ʻa Sihova mei he kau angahala: Ka ko e lotu ʻo e faitotonu ʻoku ne ongoʻi.”—PALŌVEEPI 15:29.
Kapau te ke tala ki he ʻOtuá ʻa e ngaahi faingataʻa ʻokú ke fehangahangai mo iá, te ne ʻomai ha tokoni. ʻI he ʻuhinga lelei, ʻoku fakalototoʻaʻi koe ʻe he Tohi Tapú ke ke “falala kiate ia he taimi kotoa . . . mou lilingi homou loto ʻi hono ʻao na.”—Saame 62:8.
Keli ki he Makakoloa Fakalaumālie
Fanongo, Mahinoʻi pea Fakahāhā ʻa e Manavaʻofa
10 ʻE lava ke tau faʻifaʻitaki kia Sihova ʻi he feinga ke mahinoʻi ʻa e niʻihi kehé. Hoko ʻo mahinoʻi lelei ange ho fanga tokouá mo e fanga tuofāfiné. Talanoa mo kinautolu ki muʻa he fakatahá mo e tukú, ngāue mo kinautolu ʻi he ngāue fakafaifekaú pea ʻo ka malava, fakaafeʻi kinautolu ke mou kai fakataha. ʻI hoʻo fai iá, te ke ʻiloʻi nai ai ko ha tuofefine ʻoku hā ngali anga-taʻefakakaumeʻa ko hono moʻoní ʻokú ne mā, ko ha tokoua ʻokú ke fakakaukau ʻokú ne tuli ki he meʻa fakamatelié ʻokú ne anga-talitali kakai, pe ko ha fāmili ʻoku nau faʻa tōmui mai ki he fakatahá ʻoku nau kātekina ha fakatanga. (Siope 6:29) Ko hono moʻoní, ʻoku ʻikai totonu ke tau hoko ko e “kau kaunoa ʻi he ngaahi meʻa ʻa e kakai kehé.” (1 Tīm. 5:13) Kae kehe, ʻoku lelei ke tau ʻiloʻi ha meʻa fekauʻaki mo hotau fanga tokouá mo e fanga tuofāfiné mo e ngaahi tuʻunga kuó ne fakafuo honau angaʻitangatá.
ʻOKATOPA 23-29
KOLOA MEI HE FOLOFOLA ʻA E ʻOTUÁ | SIOPE 8-10
“ʻOku Maluʻi Kitautolu ʻe he ʻOfa Mateaki ʻa e ʻOtuá mei he Ngaahi Loi ʻa Sētané”
w15 7/1 12 ¶3
ʻE Lava Moʻoni Ke Tau Fakahōifuaʻi ʻa e ʻOtuá?
Naʻe faingataʻaʻia ʻa Siope ʻi ha holongā faingataʻa fakafoʻituitui naʻe hā ngali taʻetotonu. Naʻá ne fakakaukau hala, ʻo fakaʻosiʻaki ko e ʻOtuá naʻe ʻikai ke ne tokanga pe te ne tauhi maʻu ʻene tui kiate Iá pe ʻikai. (Siope 9:20-22) Naʻe fakatuipauʻi ʻa Siope ʻe heʻene anga-tonu pē ʻaʻaná ka ki he niʻihi kehé naʻa nau fakakaukau naʻá ne fakahaaʻi atu ʻa ia tonu naʻá ne māʻoniʻoni ange ʻi he ʻOtuá.—Siope 32:1, 2; 35:1, 2.
Ko e Hā ʻEne ʻUhinga Kiate Koe ʻa e ʻOfa Mateaki ʻa Sihová?
14 Ko e ʻofa mateaki ʻa e ʻOtuá ʻoku tokonaki mai ai ʻa e maluʻi fakalaumālie. ʻI ha lotu kia Sihova, naʻe pehē ʻe Tēvita: “Ko ha toitoiʻanga koe kiate au; te ke maluʻi au mei he faingataʻá. Te ke takatakaiʻi au ʻaki ʻa e kaikaila fiefia ʻo e fakahaofí. . . . Ko e tokotaha ʻoku falala kia Sihová ʻoku takatakaiʻi ia ʻe Heʻene ʻofa mateakí.” (Saame 32:7, 10) Hangē pē ko hono maluʻi ʻe ha ngaahi ʻā ʻokú ne takatakaiʻi ha kolo ʻi he kuonga muʻá ʻa hono kakaí, ʻoku pehē pē mo e ngaahi ʻofa mateaki ʻa Sihová ʻokú ne takatakaiʻi kitautolu, ʻo tokonaki mai ʻa e maluʻi fakalaumālie mei he ngaahi fakatuʻutāmaki te ne ʻahiʻahiʻi ʻetau anga-tonú. ʻIkai ngata aí, ko e ʻofa mateaki ʻa Sihová ʻokú ne ueʻi ia ke ne tohoakiʻi kitautolu kiate ia.—Sel. 31:3.
Keli ki he Makakoloa Fakalaumālie
“Ko Hai Kuó Ne Lava ʻo ʻIloʻi ʻa e Fakakaukau ʻa e ʻOtuá?”
19 Ko e hā kuo tau ako fekauʻaki mo e “fakakaukau ʻa e ʻOtuá”? ʻOku fiemaʻu ke fakaʻatā ʻa e Folofola ʻa e ʻOtuá ke ne fakafuo ʻetau mahino fekauʻaki mo e fakakaukau ʻa Sihová. ʻOku totonu ke ʻoua ʻaupito naʻa tau ʻai ʻetau fakangatangatá ʻia Sihova pea fakamāuʻi ia ʻaki ʻetau ngaahi tuʻungá mo ʻetau fakakaukaú. Naʻe pehē ʻe Siope: “He talaʻehai ko e tangata [ʻa e ʻOtuá] hange ko au ke u fai ki ai ha tali, ʻo ma o fakataha ki he fakamaauʻanga.” (Siope 9:32) Hangē ko Siopé, ʻi he taimi ʻoku kamata ai ke tau mahinoʻi ʻa e fakakaukau ʻa Sihová, heʻikai lava ke tau kei faʻa mataʻofi ka te tau kalanga: “Vakai ko e ngaahi meʻa ko ia ko e hikuhiku pe ʻo hono ngaahi ʻalunga pea hono ko e ngananganaiki pe ʻo ha meʻa ʻoku tau fanongoa! Ka ko e fatulisi ʻo hono fuʻu ivi ko hai te ne laveʻi?”—Siope 26:14.
20 ʻI heʻetau lau ʻa e Folofolá, ko e hā ʻoku totonu ke tau faí kapau ʻoku tau fetaulaki mo ha konga tohi ʻoku faingataʻa ke mahinoʻi, tautefito ʻi he fekauʻaki mo e fakakaukau ʻa Sihová? ʻI he hili ha fekumi fekauʻaki mo e meʻa ko iá, ʻoku teʻeki ai pē ke maʻu ha tali mahino, ʻe lava ke tau vakai ki he meʻá ni ko hano siviʻi ia ʻetau falala kia Sihová. Manatuʻi, ʻi he taimi ʻe niʻihi ko e ngaahi fakamatala ʻe niʻihi ʻokú ne fakaʻatā mai ha faingamālie kiate kitautolu ke tau fakahaaʻi ʻetau tui ki he ngaahi ʻulungaanga ʻo Sihová. Tau ʻiloʻi anga-fakatōkilalo ʻoku ʻikai ke tau mahinoʻi ʻa e meʻa kotoa pē ʻokú ne faí. (Koh. 11:5) ʻE ueʻi ai kitautolu ke tau loto-tatau mo e ngaahi lea ko eni ʻa e ʻapositolo ko Paulá: “ʻOiau! ʻene kilukilua ʻa e koloa mo e poto mo e ʻilomeʻa ʻa e ʻOtua! hono ʻikai taʻemahakulea ʻene ngaahi tuʻutuʻuni, mo taʻemafakatotoloa hono ngaahi founga! He hono ai ha taha kuo ne laveʻi ʻa e finangalo ʻo e ʻEiki, pe ha taha kuo faleʻi ia, pe ha taha naʻa ne ʻange muʻa ha meʻa ki ai, ka ne toe totongi? Seuke, ʻoku tefito ki he ʻEne ʻAfio, pea fou ʻi he ʻEne ʻAfio, pea iku ki he ʻEne ʻAfio, ʻa e meʻa fulipe. Ke ʻo ʻEne ʻAfio ʻa e kololia ʻo lauikuonga! Emeni.”—Loma 11:33-36.
ʻOKATOPA 30–NŌVEMA 5
KOLOA MEI HE FOLOFOLA ʻA E ʻOTUÁ | SIOPE 11-12
“Founga ʻe Tolu ke Maʻu ʻa e Potó pea Maʻu ʻAonga mei Ai”
Fakahīkihikiʻi ʻe Siope ʻa e Huafa ʻo Sihová
17 Ko e hā naʻá ne tokoniʻi ʻa Siope ke tauhi maʻu ʻene anga-tonú? ʻOku hā mahino, ki muʻa ke hoko ʻa e ngaahi fakatamakí, naʻá ne ʻosi fakatupulekina ha vahaʻangatae vāofi mo Sihova. Neongo ʻoku ʻikai haʻatau fakamoʻoni naʻá ne ʻilo naʻe poleʻi ʻe Sētane ʻa Sihova, naʻe fakapapauʻi ʻe Siope ke ne mateaki ai pē. Naʻá ne pehē: “Teu mate be ka e ikai teu tukuage eku agatonu meiate au.” (Siope 27:5, PM) Naʻe anga-fēfē hono fakatupulekina ʻe Siope ʻa e vahaʻangatae vāofi ko ení? ʻOku ʻikai ha veiveiua, naʻá ne koloaʻaki ʻa e meʻa naʻá ne fanongo ai fekauʻaki mo e ngaahi feangainga ʻa e ʻOtuá mo ʻĒpalahame, ʻAisake mo Sēkope, ʻa ia ko hono ngaahi kāinga mamaʻo. Pea ʻi hono siofi ʻa ʻene fakatupú, naʻe lava ke ʻiloʻi ai ʻe Siope ʻa e ngaahi ʻulungāanga lahi ʻo Sihova.—Lau ʻa e Siope 12:7-9, 13, 16.
ʻI he Kau mo Sihová, Heʻikai ʻAupito Te Ke Tuēnoa
10 Langa hake ha kaumeʻa mo e kau Kalisitiane faitōnungá. Kumi ki he ngaahi kaumeʻa ʻi he fakatahaʻangá ʻe lava ke ke ako mei ai, naʻa mo e faʻahinga ko honau taʻumotuʻá pe puipuituʻá ʻoku kehe meiate koe. ʻOku fakamanatu mai ʻe he Tohi Tapú ko e potó ʻoku “ʻi he lotolotonga ʻo e kau taʻumotuʻá.” (Siope 12:12) ʻE lava ke toe ako lahi ʻa e kau taʻumotuʻa angé mei he faʻahinga faitōnunga kei siʻi angé. Naʻe kei siʻi ʻaupito ʻa Tēvita ʻia Sionatane, ka naʻe ʻikai taʻofi ʻe he meʻa ko iá ʻena fiefia ʻi heʻena kaungāmeʻa vāofí. (1 Sām. 18:1) Naʻe fetokoniʻaki ʻa Tēvita mo Sionatane ke tauhi kia Sihova neongo ʻa e ngaahi pole mafatukitukí. (1 Sām. 23:16-18) “Ko hotau fanga tokoua mo e fanga tuofāfiné ʻoku lava ke nau hoko moʻoni ko ʻetau ngaahi mātuʻa pe fanga tokoua mo e fanga tuofāfine fakalaumālie,” ko e lea ia ʻa Irina, ko ha tuofefine pea ko e Fakamoʻoni pē ia ʻe taha ʻi hono fāmilí. “ʻOku lava ke ngāueʻaki kinautolu ʻe Sihova ke fakalato ʻetau fiemaʻú.”
11 Ko hono maʻu ha ngaahi kaumeʻa foʻou ʻoku ʻikai nai ke faingofua, tautefito kapau ʻokú ke mā. Ko Ratna, ko ha tuofefine mā naʻá ne ako ʻa e moʻoní neongo ʻa e fakafepakí, ʻokú ne pehē, “Naʻe pau ke u tali ʻa e moʻoniʻi meʻa ko ia naʻá ku fiemaʻu ʻa e tokoni mo e poupou ʻa hoku fāmili fakalaumālié.” ʻE lava ke hoko ko ha pole ke vahevahe hoʻo ongoʻí ki ha taha, ka ko e fetuʻutaki tauʻatāina peheé ko e makatuʻunga ia ki ha kaumeʻa vāofi. ʻOku loto ho ngaahi kaumeʻá ke fakalototoʻaʻi mo poupouʻi koe, neongo ia ʻoku nau fiemaʻu ke ke tala ange ʻa e founga ke nau fakahoko ai iá.
12 Ko e taha ʻo e ngaahi founga lelei taha ke maʻu ai ha ngaahi kaumeʻá ko e kau ʻi he ngāue fakafaifekaú mo e kaungā-Kalisitiané. Ko Carol, naʻe lave ki ai ki muʻá, ʻokú ne pehē: “Kuó u maʻu ha ngaahi kaumeʻa lelei ʻaki ʻa e fakamoleki ʻa e taimi mo e fanga tuofāfiné ʻi he ngāue fakafaifekaú mo e ngaahi ngāue fakateokalati kehé. Kuo poupouʻi au ʻe Sihova ʻi he faai mai ʻa e ngaahi taʻú fakafou ʻi he ngaahi kaumeʻa ko ení.” Ko e langa hake ʻa e kaumeʻa mo e kau Kalisitiane faitōnungá ʻoku tuha moʻoni mo e feingá. ʻOku ngāueʻaki ʻe Sihova ʻa e ngaahi kaumeʻa ko iá ke tokoniʻi koe ke faitau mo e ngaahi ongoʻi loto-mamahí, hangē ko e taʻelatá.—Pal. 17:17.
it-2 1190 ¶2
Poto
Poto Fakaʻotua. Ko e potó ʻi ha ʻuhinga māʻolunga ʻoku maʻu ia ʻe Sihova ko e ʻOtuá, ko ia “toko taha pē ʻoku potó” ʻi he ʻuhingá ni. (Loma 16:27; Fkh. 7:12) Ko e ʻiló ko e alāanga ia mo e moʻoniʻi meʻá, pea koeʻuhi ko Sihova ʻa e Tokotaha-Fakatupú “mei he taʻengata ki he taʻengata” (Saame 90:1, 2), ʻokú ne ʻiloʻi ʻa e meʻa kotoa fekauʻaki mo e ʻunivēsí, ko hono faʻungá mo e meʻa ʻoku ʻi aí, mo hono hisitōliá ʻo aʻu mai ki he taimí ni. Ko e ngaahi meʻa kotoa kuó Ne ngaohí, ʻa e ngaahi lao ʻo natulá, ngaahi vilo takaí, ngaahi tuʻunga ʻoku fakafalala ki ai ʻa e tangatá ʻi heʻenau fekumí mo e meʻa ʻoku nau faʻú, ka ne taʻeʻoua ia ʻe ʻikai hanau tokoni pea ʻikai ha makatuʻunga mālohi ki heʻenau ngāué. (Siope 38:34-38; Saame 104:24; Pal. 3:19; Sel. 10:12, 13) ʻOku hā mahino ko ʻene ngaahi tuʻunga fakaeʻulungāngá ʻoku toe mātuʻaki mahuʻinga ange ia ki he faʻahinga ʻo e tangatá ke nau hoko ai ʻo tuʻumaʻu, fakakaukau lelei pea lavameʻa ʻi he moʻuí. (Teu. 32:4-6) ʻOku ʻikai ha meʻa ʻe mahulu atu ia ʻi heʻene mahinó. (ʻAi. 40:13, 14) Neongo te ne fakaʻatā nai ha ngaahi meʻa ʻoku kehe ia mei heʻene ngaahi tuʻunga māʻoniʻoní ke tupulekina pea aʻu ʻo lakalakaimonū fakataimi, ko e kahaʻú ʻoku ʻi hono mafaí ia pea ʻe ngāue tonu mātē ʻo fakatatau ki hono finangaló, pea ko e ngaahi meʻa ʻokú ne folofolaʻakí “ʻe lavameʻa moʻoni.”—ʻAi. 55:8-11; 46:9-11.
Keli ki he Makakoloa Fakalaumālie
w08 8/1 11 ¶5
Fetuʻutaki mo e Kau Taʻu Hongofulu Tupú
▪ ‘ʻOku ou ʻiloʻi ʻa e ʻuhinga ʻo e meʻa ʻoku leaʻakí?’ ʻOku pehē ʻi he Siope 12:11: “ʻIkai ʻoku siviʻi ʻe he telingá ʻa e ngaahi leá hangē ko hono ʻahiʻahiʻi ʻe he ʻeleló ʻa e meʻakaí?” ʻOku fiemaʻu ke ke “siviʻi” ʻa e meʻa ʻoku leaʻaki ʻe ho fohá pe ʻofefiné ʻi he taimí ni ʻo laka ange ʻi ha toe taimi ki muʻa. Ko e kau taʻu hongofulu tupú ʻoku nau faʻa lea heliaki. Ko e fakatātaá, ʻe pehē nai ʻe ho fohá pe ʻofefiné, “ʻOkú ke ʻai maʻu pē ʻe koe au ʻo hangē ha kiʻi leká!” pe “ʻOku ʻikai pē ke ke fanongo mai koe kiate au!” ʻI he ʻikai ke nofo ʻo fakatokangaʻi ʻa e ʻuhinga hala ʻo e “maʻu pē” mo e “ʻikai,” hoko ʻo ʻiloʻi ko hoʻo kiʻi tamá ngalingali ʻoku ʻikai ke ne ʻuhingaʻi fakafoʻilea ʻa e meʻa ʻokú ne leaʻakí. Ko e fakatātaá, ko e “ʻOkú ke ʻai maʻu pē ʻe koe au ʻo hangē ha kiʻi leká” ʻe lava ke ʻuhinga iá “ʻOku ou ongoʻi ʻoku ʻikai te ke falala mai kiate au,” pea ko e “ʻOku ʻikai pē ke ke fanongo mai koe kiate au” ʻe ʻuhinga nai “ʻOku ou loto ke tala atu ʻa e anga ʻeku ongoʻi moʻoní.” Feinga ke ʻiloʻi ʻa e ʻuhinga ʻo e meʻa ʻoku leaʻakí.