Maʻuʻanga Fakamatala ki he Polokalama Ngāue ki he Fakataha Moʻuí mo e Ngāue Fakafaifekaú
© 2023 Watch Tower Bible and Tract Society of Pennsylvania
NŌVEMA 6-12
KOLOA MEI HE FOLOFOLA ʻA E ʻOTUÁ | SIOPE 13-14
“Kapau ʻe Mate ha Tangata, Te Ne Toe Moʻui Koā?”
Ko ʻEtau Fakatotolo ki ha Moʻui Fuoloa Angé
NAʻA mo e ʻahó ni ko ha tokosiʻi pē te nau fakafepakiʻi ʻa e fakakaukau ko eni ki he fuonounou ʻa e moʻuí, neongo ne tohi ia ʻi he taʻu nai ʻe 3,500 kuo maliu atú. Kuo ʻiloʻi maʻu pē ʻe he kakaí ʻa e taʻefakafiemālie ʻo e aʻusia ʻi he taimi nounou ʻa e tuʻunga longomoʻui ʻi he moʻuí pea tupu leva ʻo motuʻa pea mate. Ko ia ai, ko e ngaahi founga ke fakalōloa ʻa e moʻuí kuo tupulaki ia ʻi he kotoa ʻo e hisitōliá.
ʻI he taimi ʻo Siopé naʻe kai ʻe he kau ʻIsipité ʻa e tenga ʻo e fanga manú ʻi ha feinga kulanoa ke toe maʻu mai honau tuʻunga talavoú. Ko e taha ʻo e ngaahi taumuʻa tefito ʻo e fakatotolo faitoʻo ʻi he kuonga lotolotó ke faʻu ha faitoʻo ʻe lava ke iku atu ai ki ha moʻui fuoloa ange. Naʻe tui ʻa e kau fakatotolo faitoʻo tokolahi ko ha koula toki faʻu pē te ne ʻomai ʻa e moʻui taʻefaʻamaté pea ko e kai mei he ngaahi peleti koulá te ne fakalōloaʻi ʻa e moʻuí. Ko e kau lotu-Tao Siaina he kuonga muʻá naʻa nau fakakaukau ʻe lava ke nau fetongi ʻa e kemisitulī ʻi he sinó ʻaki hono ngāueʻaki ʻa e ngaahi founga ko ia hangē ko e fakalaulaulotó, fakamālohisinoʻi ʻa e mānavá, mo e fakafuofua ʻo e meʻakaí pea ʻe maʻu ai ʻa e moʻui taʻefaʻamaté.
Ko e tokotaha fakatotolo Sipeini ko Juan Ponce de León ʻoku ʻiloa ia ʻi heʻene fakatotolo taʻeʻunua ki he fauniteni ʻo e talavoú. Ko ha toketā he senituli hono 18 naʻá ne fakaongoongoleleiʻi ʻi heʻene tohi ko e Hermippus Redivivus ʻo pehē ke tauhi ʻa e kau finemui teʻeki ʻilo ha tangatá ʻi ha kiʻi loki siʻisiʻi ʻi he taimi failaú pea ke tānaki ʻa e hō ʻo ʻenau mānavá ʻi ha ngaahi foʻi hina ʻo ngāueʻaki ia ko ha faitoʻo fakatolonga moʻui. ʻOku hā mahino, ne ʻikai lavameʻa ha taha ʻo e ngaahi foungá ni.
ʻE Lava ke Toe Huli ha Fuʻu ʻAkau Naʻe Tā?
ʻI HONO fakahoa atu ki ha fuʻu sita fakaʻofoʻofa ʻo Lepanoni, ko ha fuʻu ʻōlive pikopiko mo mamio heʻikai nai ke fuʻu hā fakaʻofoʻofa. Ka ko e ʻulu ʻōlivé ʻoku nau maʻu ʻa e malava fakaofo ke moʻui ʻi he ngaahi tuʻunga faingataʻá. Ko e niʻihi ʻoku taʻu nai ʻe 1,000. Ko ha fuʻu ʻōlive ʻoku aka loloto ia ki he kelekelé, pea ʻe lava ke toe moʻui hake naʻa mo e maumau ʻa e sinó. Kapau ʻe kei moʻui pē ʻa e aká, ʻe toe tupu hake ia.
Ko e tangata faitōnunga ko Siopé naʻá ne tuipau kapau te ne mate, te ne toe moʻui mai. (Siope 14:13-15) Naʻá ne ngāueʻaki ʻa e fakatātā ʻo ha fuʻu ʻakau, mahalo ko ha fuʻu ʻōlive, ke fakahaaʻi ʻaki ʻene tuipau ki he malava ʻa e ʻOtuá ke fokotuʻu hake iá. Naʻe pehē ʻe Siope: “ʻOku ai ha ʻamanaki ki he ʻakau, kapau ʻe ta, ʻe toe huli hake.” ʻI he tō ha ʻuha hili ha laʻalaʻā, ʻe lava ke toe moʻui ʻa e tefito ʻo ha fuʻu ʻōlive mōmoa pea “toʻulu hange ha ʻakau mui.”—Siope 14:7-9.
w11 3/1 22 ¶5
“Te Ke Holi”
Ko e ngaahi lea ʻa Siopé ʻokú ne akoʻi mai kiate kitautolu ha lēsoni lelei ʻo fekauʻaki mo Sihova: ʻOkú ne maʻu ha ongoʻi makehe ki he faʻahinga hangē ko Siope, ʻokú ne tuku kinautolu ki hono nimá ʻo fakaʻatā ia ke ne fakafuo kinautolu ke hoko ko e kakai ʻoku fakahōifua ʻi hono ʻaó. (ʻAisea 64:8) ʻOku koloaʻaki ʻe Sihova ʻene kau lotu faitōnungá. ʻOku maʻu ʻe Sihova ʻa e holi ke fakamoʻui ʻa e faʻahinga mateaki kuo maté. ʻI he lea faka-Hepeluú ko e “taha ʻo e foʻi lea mālohi ʻoku taʻetoefehuʻia ke fakamatalaʻi ʻa e ongoʻi ʻo e holí” ko e lau ia ʻa e mataotao ʻe taha. Ko e moʻoni, ʻoku ʻikai ngata pē hono manatuʻi ʻe Sihova ʻene kau lotú ka ʻokú ne toe maʻu ʻa e holi ke fokotuʻu hake kinautolu mei he maté.
Keli ki he Makakoloa Fakalaumālie
it-1 191
Efuefu
Naʻe toe ngāueʻaki foki ʻa e efuefú ke fakatātaaʻiʻaki ha meʻa naʻe ʻikai hano mahuʻinga pe taʻeʻaonga, ʻo hangē ko e fakahaaʻi ko ia ʻe ʻĒpalahame ʻi he ʻao ʻo Sihová: “Ko aú ko e efu mo e efuefu.” (Sēn. 18:27; sio foki ki he ʻAi. 44:20; Siope 30:19.) Pea naʻe fakahoa ʻe Siope ʻa e ngaahi lea ʻo ʻene kau fakafiemālie loí ki he “palōveepi efuefu.”—Siope 13:12.
NŌVEMA 13-19
KOLOA MEI HE FOLOFOLA ʻA E ʻOTUÁ | SIOPE 15-17
“Fakahāhā ʻe ʻElifasi ʻa e Founga Hala ki Hono ʻOatu ha Fakafiemālie”
Talitekeʻi ʻa e Fakakaukau Halá!
ʻI he kotoa ʻo e ngaahi lea ʻe tolú, naʻe fakahaaʻi ai ʻe ʻElifasi ʻa e fakakaukau ʻoku fuʻu anga-kakaha ʻa e ʻOtuá ʻa ia ʻoku ʻikai fakahōifua kiate ia ha meʻa ʻe fai ʻe heʻene kau tamaioʻeikí. “Vakai, oku ikai te ne falala ki he ene kau tamaioeiki,” ko e tala ange ia ʻe ʻElifasi kia Siopé, “bea ko ene kau agelo oku ikai ke ne fakamalo ki ai.” (Siope 4:18, PM) Naʻe pehē ki mui ʻe ʻElifasi ʻo kau ki he ʻOtuá: “Vakai, oku ikai falala jii eia ki he ene kau maonioni; io naa moe gaahi lagi oku ikai maa ia i hoo ao.” (Siope 15:15, PM) Pea naʻá ne ʻeke: “Oku aoga ki he Mafimafi a hoo maonioni?” (Siope 22:3, PM) Naʻe loto-tatau ʻa Pilitati ki he fakakaukau ko ení, he naʻá ne pehē: “Vakai, naʻa mo e mahina ka talaʻehai ʻoku maʻa ʻasinisini, pea ko e ngaahi fetuʻu ʻoku ʻikai te nau maʻa ʻi he vakai ʻa hono fofonga [ʻOtua].”—Siope 25:5.
Kuo pau ke tau maluʻi kitautolu mei he hoko ʻo tākiekina ʻe he fakakaukau peheé. ʻE lava ke taki atu ai kitautolu ke tau ongoʻi ʻoku fiemaʻu tōtuʻa ʻe he ʻOtuá ha meʻa meiate kitautolu. Ko e fakakaukau ko ení ʻoku uesia ai ʻa hotau vahaʻangatae moʻoni mo Sihová. ʻIkai ngata aí, kapau te tau tukulolo ki he faʻahinga fakaʻuhinga ko ení, ʻe anga-fēfē haʻatau tali ʻi he taimi ʻoku ʻomai ai ha akonaki ʻoku fiemaʻu kia kitautolú? ʻI he ʻikai tali anga-fakatōkilalo ʻa e fakatonutonú, ʻe hoko nai ʻo ‘hanu [pe ʻita] hotau lotó kia Sihova,’ pea te tau tukulotoa nai ai ʻa e loto-mamahi kiate ia. (Palovepi 19:3) He fakatuʻutāmaki fakalaumālie moʻoni ko ia!
Faʻifaʻitaki ki he Anga-Fakatōkilalo mo e Manavaʻofa ʻa Sīsuú
16 Ko ʻetau ngaahi lea manavaʻofá. Ko ʻetau ngaahi ongoʻi manavaʻofá, ʻe ueʻi ai kitautolu ke tau “lea fakanonga ki he faʻahinga ʻoku loto-mafasiá.” (1 Tes. 5:14) Ko e hā ʻe lava ke tau leaʻaki ke fakalototoʻaʻi ai kinautolú? ʻE lava ke tau fakahaaʻi ange ʻa e lahi ʻo ʻetau tokanga kia kinautolú. ʻE lava ke tau fakaongoongoleleiʻi pea tokoniʻi kinautolu ke nau sio ki heʻenau ngaahi malava mo e ngaahi ʻulungaanga leleí. ʻE lava ke tau fakamanatu ange naʻe tokoniʻi kinautolu ʻe Sihova ke nau maʻu ʻa e moʻoní, ko ia kuo pau ʻoku nau mahuʻinga kiate ia. (Sione 6:44) ʻE lava ke tau toe fakapapauʻi kia kinautolu ʻoku tokanga lahi mai ʻa Sihova ki heʻene kau sevāniti ʻoku nau “loto lavea” pe “laumalie mafesi.” (Saame 34:18) Ko ʻetau ngaahi lea manavaʻofá ʻe lava ke fakaivifoʻou moʻoni ki he faʻahinga ʻoku nau fiemaʻu ʻa e fakafiemālié.—Pal. 16:24.
Keli ki he Makakoloa Fakalaumālie
Ngaahi Meʻa Mahuʻinga mei he Tohi Siopé
7:9, 10; 10:21; 16:22—ʻOku fakahaaʻi ʻe he ngaahi fakamatala ko ʻení naʻe ʻikai tui ʻa Siope ia ki he toetuʻú? Ko e ngaahi fakamatala ʻeni ia ʻo fekauʻaki mo e kahaʻu ʻe hoko vave leva kia Siopé. Ko e hā leva naʻá ne ʻuhinga ki aí? Ko e ʻuhinga nai ʻe taha kapau ʻoku totonu ke ne mate, ʻe ʻikai ha taha ʻo hono toʻutangatá ʻe sio kiate ia. ʻI heʻenau vakaí, ʻe ʻikai te ne foki ki hono ʻapí pe maʻu ha toe ʻilo lahi ange kae ʻoua ke aʻu ki he taimi kotofa ʻa e ʻOtuá. Naʻe toe ʻuhinga nai foki ʻa Siope ia ʻe ʻikai lava ʻe ha taha ʻo foki mai mei Seoli ʻiate ia pē. Ke pehē naʻe ʻamanaki ʻa Siope ki ha toetuʻu ʻi he kahaʻú ʻoku mahino ia mei he Siope 14:13-15.
NŌVEMA 20-26
KOLOA MEI HE FOLOFOLA ʻA E ʻOTUÁ | SIOPE 18-19
“ʻOua ʻAupito ʻe Liʻaki Ho Kaungālotú”
Lēsoni ʻOku Tau Ako mei he Tangi ʻa Sīsū
9 ʻE lava ke ke poupou ki he faʻahinga ʻoku mamahí. Naʻe ʻikai ngata pē ʻi he tangi ʻa Sīsū fakataha mo Māʻata mo Melé ka naʻá ne toe fanongo foki mo lea fakalototoʻa kiate kinaua. ʻE lava foki ke tau fai ʻa e meʻa tatau ki he faʻahinga ʻoku mamahí. Ko Dan, ko ha mātuʻa ʻoku nofo ʻi ʻAositelēlia, ʻokú ne pehē: “Hili ʻa e mole hoku uaifí, naʻá ku fiemaʻu ha poupou. Ko e ngaahi hoa mali ʻe niʻihi naʻa nau fakafaingamālieʻi kinautolu ʻaho mo e pō koeʻuhi pē ke fanongo kiate au. Naʻa nau tuku pē ke u fakahaaʻi ʻeku mamahí pea ʻikai ke nau mā ʻi heʻeku tangí. Naʻa nau toe fai mai ha tokoni ʻaonga, hangē ko hono fufulu ʻeku meʻalelé, fai ʻeku ngaahi fakataú, pea feimeʻatokoni ʻi he taimi naʻe ʻikai ke u lava ai ʻo fai ʻa e ngaahi meʻa ko ení. Pea naʻa nau faʻa lotu fakataha mo au. Naʻa nau fakamoʻoniʻi ʻenau hoko ko e ngaahi kaumeʻa moʻoni mo e fanga tokoua ‘ʻoku fanauʻi mai ki he taimi faingataʻá.’”—Pal. 17:17.
ʻI he Mavahe ha Taha ʻOfeina meia Sihova
16 Hokohoko atu ke poupou ki he ngaahi mēmipa faitōnunga ʻo e fāmilí. ʻOku nau fiemaʻu hoʻo ʻofá mo e fakalototoʻá ʻi he taimí ni ʻo lahi ange ia ʻi ha toe taimi ki muʻa. (Hep. 10:24, 25) ʻI he taimi ʻe niʻihi, ko e ngaahi mēmipa ʻo e fāmili ʻo e faʻahinga tuʻusí kuo nau ongoʻi kuo taʻofi mo kinautolu mei he feohi mo e fakatahaʻangá. ʻOua ʻe fakaʻatā ke hoko ia! Ko e toʻutupu kuo mavahe ʻenau mātuʻá mei he moʻoní ʻoku tautefito ʻenau fiemaʻu ʻa e fakaongoongoleleí mo e fakalototoʻá. Ko Maria, ʻa ia naʻe tuʻusi hono husepānití peá ne liʻaki ʻa e fāmilí, ʻokú ne pehē: “Ko e niʻihi hoku ngaahi kaumeʻá naʻa nau haʻu ki hoku ʻapí pea feimeʻakai pea tokoni ʻi heʻemau ako fakafāmilí. Naʻa nau ongoʻi hoku mamahí pea nau tangi mo au. Naʻa nau taukapoʻi au ʻi he taimi naʻe fai ai ha ngaahi lau loi fekauʻaki mo au. Naʻa nau fakalototoʻaʻi moʻoni au!”—Loma 12:13, 15.
ʻOkú Ke Kakapa Atu?
20 ʻOku totonu ke ʻilo ʻe ha kulupu ʻo e kau mātuʻá ko hano fai ha fakahifo ʻe fakatupu mamahi ki ha tokotaha ʻovasia pe sevāniti ki muʻa, ʻo aʻu ki haʻane fie nofo pē ʻaʻana ia mei he monū ko iá. Kapau ʻoku ʻikai ke tuʻusi ia, ka ʻoku sio ʻa e kau mātuʻá ko e tokoua ko ʻení ʻoku loto-mafasia, ʻoku totonu ke nau fai ha tokoni ʻofa fakalaumālie. (1 Tesalonaika 5:14) ʻOku totonu ke nau tokoni kiate ia ke ne ʻiloʻi ʻoku fiemaʻu ia ʻi he fakatahaʻangá. Neongo kapau kuo fiemaʻu ha akonaki, ʻoku ʻikai ko ha taimi fuoloa nai ia ki ha tokotaha anga-fakatōkilalo mo loto-hounga ke ne toe maʻu ha ngaahi monū ʻo e ngāue ʻi he fakatahaʻangá.
Keli ki he Makakoloa Fakalaumālie
w94 10/1 32
Ko e Mālohi ʻo ha Lea Lelei
Kae kehe, ʻi he taimi naʻe fiemaʻu tonu ai ʻe Siope ha fakalototoʻá, ko ʻElifasi mo hono ngaahi kaungāmeʻá naʻe ʻikai ke nau fai ha ngaahi lea lelei. Naʻá nau tukuakiʻi ʻa Siope ki heʻene faingataʻaʻiá, ʻo fakahuʻunga kuo pau pē naʻá ne fai fakafufū ha kovi. (Siope 4:8) ʻOku pehē ʻe he The Interpreter’s Bible: “Ko e meʻa naʻe fiemaʻu ʻe Siopé ko ha kaungāmeʻa kaungāongoʻi. Ko e meʻa naʻá ne hokosiá ko ha holongā ‘moʻoni’ pea mo ha ngaahi fakamatala fakangalilelei fakalotu taʻemoʻoni.” Ko ia naʻe puputuʻu ʻa Siope ʻi he fanongo ki he lea ʻa ʻElifasi mo hono ngaahi kaungāmeʻá pea naʻá ne kalanga ai: “Ko e hā hono fuoloa hoʻomou hanganaki fakaʻitaʻi aú, ʻo laiki au ʻaki hoʻomou ngaahi leá?”—Siope 19:2.
ʻOku totonu ke ʻoua ʻaupito te tau ʻai ha kaungā sevāniti ʻa e ʻOtuá ke nau kalanga ʻi he loto-mafasia koeʻuhi ko ʻetau ngaahi lea taʻefakakaukauʻí mo taʻeʻofá. (Fakafehoanaki mo e Teutalōnome 24:15.) Ko ha palōveepi ʻi he Tohi Tapú ʻoku fakatokanga mai: “Ko e maté mo e moʻuí ʻoku ʻi he mālohi ia ʻo e ʻeleló; ko e faʻahinga ʻoku nau saiʻia ke ngāueʻaki iá te nau kai ʻa hono fuá.”—Palōveepi 18:21.
NŌVEMA 27–TĪSEMA 3
KOLOA MEI HE FOLOFOLA ʻA E ʻOTUÁ | SIOPE 20-21
“Ko e Māʻoniʻoní ʻOku ʻIkai Fakatuʻunga Ia ʻi he Koloá”
ʻOkú Ke “Fakatupu Koloa ki he ʻOtua”?
12 ʻI he fakamatala ʻa Sīsuú, ko e fakatupu koloa ki he ʻOtuá ʻoku fakafaikehekeheʻi ia mei he fokotuʻu koloa fakamatelie maʻatá. Ko ia ai, naʻe pehē ʻe Sīsū, ko ʻetau tokanga tefito ʻi he moʻuí ʻoku ʻikai totonu ko hono faʻoaki ʻa e ngaahi koloa fakamatelié pe ko e fiefia ʻi he meʻa nai ʻoku tau maʻú. Ka, ʻoku totonu ke tau ngāueʻaki ʻetau koloá ʻi ha founga ʻe fakakoloa ai, pe langa hake ai hotau vahaʻangatae mo Sihová. Ko e fai peheé ʻe pau moʻoni ai ʻetau fakatupu koloa ki he ʻOtuá. Ko e hā hono ʻuhingá? Koeʻuhi ʻoku fakaava ai ʻa e matapā ki he ngaahi tāpuaki lahi meiate ia. ʻOku tala mai ʻe he Tohi Tapú: “Ko e tapuaki ʻa Sihova, ko ia ia ʻoku fakakoloa: Pea ʻoku ʻikai te ne ʻatu mo ia ha mamahi.”—Palovepi 10:22.
Keli ki he Makakoloa Fakalaumālie
Ko Hono Ikunaʻi ʻo Sētane mo ʻEne Ngaahi Ngāué
19 ʻOku mahuʻinga he ko e sevāniti ʻa e ʻOtua ko Siopé naʻá ne fekuki mo e “ngaahi fifili” fakatupu hohaʻa naʻe fakahoko mai ʻe Sētané ʻo fakafou ʻia ʻElifasi mo Sofaʻá. (Siope 4:13-18; 20:2, 3) Ko ia naʻe “ʻitangofua” ʻa Siope, ko e tupu mei he “puna noa ai” ʻene lea ʻo fekauʻaki mo e “ngaahi ilifia” naʻe faingataʻaʻia ai ʻa ʻene fakakaukaú. (Siope 6:2-4; 30:15, 16) Naʻe fanongo fakalongolongo pē ʻa ʻIlaiū kia Siope mo tokoni loto-moʻoni kiate ia ke ne ʻilo ʻa e fakapotopoto ʻo e vakai kotoa ʻa Sihová ki he ngaahi meʻá. ʻOku pehē pē ʻi he ʻahó ni, ʻoku fakahā ʻe he kau mātuʻa ʻoku nau maʻu ʻa e mahinó ʻoku nau tokanga ki he faʻahinga faingataʻaʻiá ʻaki ʻa e ʻikai toe tānaki atu ha “mafasia” lahi ange kiate kinautolu. Kae hangē ko ʻIlaiuú, ʻoku nau fanongo kiate kinautolu pea ngāueʻaki ʻa e lolo fakanonga ʻo e Folofola ʻa e ʻOtuá. (Siope 33:1-3, 7; Sēmisi 5:13-15) Ko ia ko ha taha pē ʻoku uesia ʻe he ngaahi ongo ʻo hono lotó ʻe ha ngaahi faingataʻaʻia moʻoni pe ʻātungalau pē, pe ʻoku ‘fakailifiaʻi . . . ʻe he ngaahi misi, mo e ngaahi vīsone’ ʻo hangē ko Siopé, ʻe maʻu nai ʻa e fakanonga mei he Tohi Tapú ʻi he loto fakatahaʻangá.—Siope 7:14; Sēmisi 4:7.
TĪSEMA 4-10
KOLOA MEI HE FOLOFOLA ʻA E ʻOTUÁ | SIOPE 22-24
“ʻE Lava ke ʻAonga ha Tangata ki he ʻOtuá?”
Talitekeʻi ʻa e Fakakaukau Halá!
ʻOku felāveʻi vāofi mo e fakakaukau ʻoku fuʻu anga-kakaha ʻa e ʻOtuá ʻa e fakakaukau ʻokú ne vakai mai ʻoku taʻeʻaonga ʻa e tangatá. ʻOku ʻi he lea hono tolu ʻa ʻElifasí ʻa e fehuʻi: “Naʻa mo e tangata malohi te ne lava koā ke ʻaonga kia Ela? Seuke, ʻe ʻaonga ʻa e tangata ʻatamai kiate ia pe”? (Siope 22:2) Naʻe fakahuʻunga ʻe ʻElifasi ko e tangatá ʻoku taʻeʻaonga ia ki he ʻOtuá. ʻI ha tuʻunga meimei tatau, naʻe fakaʻuhinga ʻa Pilitati ʻo pehē: “Pea tonuhia fefe ha tangata-meʻa-vaivai he hopo mo Ela? Pea maʻa fefe ʻa e meʻa kuo fanauʻi ʻe he fefine?” (Siope 25:4) Fakatatau ki he foʻi fakaʻuhinga ko iá, ʻe lava fēfē ke faifai ange pea maʻu ʻe Siope, ko ha tokotaha ko e meʻa vaivai pē, ha tuʻunga māʻoniʻoni ʻi he ʻao ʻo e ʻOtuá?
Ko e kakai ʻe niʻihi he ʻahó ni ʻoku fakamamahiʻiʻaki kinautolu ʻa e ngaahi ongoʻi taʻepau fekauʻaki mo kinautolu tonu. Ko e ngaahi tuʻunga hangē ko hono ʻohake ʻo e fāmilí, ko e fakaʻasi atu ki he ngaahi tenge ʻi he moʻuí pe hoko ko e tokotaha maʻukovia ʻo e tāufehiʻa fakamatakalí pe fakafaʻahingá kuó ne fakatupunga nai ai ʻa e meʻá ni. Ka ko Sētane mo ʻene kau tēmenioó ʻoku nau toe fiefia ʻi hono fakailifiaʻi ha tokotahá. Kapau ʻe lava ke nau tākiekina ha tokotaha ke ne ongoʻi ʻoku ʻikai ke lelei feʻunga ha meʻa ʻokú ne fai ki he ʻOtua Māfimafi-Aoniú, ʻokú ne tōngofua ange ai ki he ʻamanaki-tōnoá. ʻE aʻu ki he taimi, ko ha tokotaha pehē ʻe lava ke ne ʻauhia atu, naʻa mo ʻene mavahe, mei he ʻOtua moʻuí.—Hepelu 2:1; 3:12.
Ko e ngaahi palopalema ʻo e taʻumotuʻá mo e moʻui leleí ʻokú ʻomi ai ʻa e fakangatangata kia kitautolu. Ko ʻetau kau ʻi he ngāue ʻo e Puleʻangá ʻe hā ngali fuʻu siʻisiʻi nai ia ʻi he fakafehoanaki atu ki he meʻa naʻa tau fai ʻi he taimi naʻa tau kei siʻi ange, moʻui lelei ange mo mālohi ange aí. He mahuʻinga moʻoni ia ke ʻiloʻi ko Sētane mo ʻene kau tēmenioó ʻoku nau fiemaʻu ke tau ongoʻi ko e meʻa ʻoku tau faí ʻoku ʻikai ke lelei feʻunga ia ki he ʻOtuá! Kuo pau ke tau talitekeʻi ʻa e fakakaukau peheé.
w95 2/15 27 ¶6
Ko ha Lēsoni ʻi he Founga ke Fakaleleiʻi ʻa e Palopalemá
Ko hono ngaahi kaungāmeʻa ʻe toko tolú naʻa nau toe fakalotomamahiʻi ʻa Siope ʻaki hono ʻoatu ʻenau ngaahi fakakaukau fakafoʻituituí kae ʻikai hanga ki he poto fakaʻotuá. Naʻe toe pehē ʻe ʻElifasi ko e ʻOtuá “ʻoku ʻikai haʻane falala ki heʻene kau sevānití” pea ʻoku ʻikai fuʻu loko mahuʻinga kia Sihova pe ʻoku māʻoniʻoni ʻa Siope pe ʻikai. (Siope 4:18; 22:2, 3) ʻOku faingataʻa ke sioloto atu ki he mātuʻaki fakalotosiʻi pe ko e loi ʻa e lea ko iá! ʻOku ʻikai ha ofo ʻi hono valokiʻi ʻe Sihova ki mui ai ʻa ʻElifasi mo hono kaungāmeʻá ki he laukovi ko ení. Naʻá ne pehē: “Kuo ʻikai te mou leaʻaki ʻa e moʻoni fekauʻaki mo aú.” (Siope 42:7) Ka ko e fakamatala fakatupu maumau lahi tahá naʻe teʻeki ke hoko mai.
Toʻutupu ʻOku Nau ʻAi ke Fiefia ʻa e Loto ʻo Sihová
10 Hangē ko ia ʻoku fakahaaʻi ʻi he fakamatala ʻa e Tohitapú, naʻe fehuʻia ʻe Sētane ʻo ʻikai ko e mateaki pē ʻa Siopé kae pehē foki ki he mateaki ʻa e faʻahinga kehe kotoa pē ʻoku nau tauhi ki he ʻOtuá—ʻo kau ai mo koe. Ko hono moʻoní, ʻi he lea ʻo kau ki he faʻahinga ʻo e tangatá fakalūkufua, naʻe pehē ʻe Sētane kia Sihova: “ʻE ʻatu ʻe ha tangata [ʻo ʻikai ko Siope pē ka ko ha taha pē] ʻene meʻa kotoa telia ʻene moʻui.” (Siope 2:4) ʻOkú ke sio ki ho ngafa ʻi he ʻīsiu mātuʻaki mahuʻinga ko ení? Hangē ko ia ʻoku fakahaaʻi ʻi he Palōveepi 27:11, ʻoku pehē ʻe Sihová ʻoku ʻi ai ʻa e meʻa ʻe lava ke ke ʻoange kiate ia—ko ha makatuʻunga kiate ia ke ne fai ai ha tali ki hono tokotaha manukí, ʻa Sētane. Fakaʻuta atu—ʻoku ui koe ʻe he Hau Fakalevelevá ke ke kau ʻi hono fai ha tali ki he ʻīsiu lahi taha ʻi ha toe taimi. Ko ha fatongia mo e monū fakaofo moʻoni ʻoku ʻaʻaú! ʻE lava ke ke fakahoko ʻa e meʻa ʻoku kole ʻe Sihova kia koé? Naʻe fai ia ʻe Siope. (Siope 2:9, 10) Naʻe pehē foki mo Sīsū pea pehē ki he faʻahinga taʻefaʻalaua kehe ʻi he kotoa ʻo e hisitōliá, ʻo kau ai ʻa e toʻutupu tokolahi. (Filipai 2:8; Fakahā 6:9) ʻE lava ke ke fai ʻa e meʻa tatau. Kae kehe, ko e meʻa ʻe taha ʻoku lava ke fakapapauʻí, ʻoku ʻikai ha tuʻunga tuʻu-ʻatā ʻi he meʻá ni. ʻI he ʻalunga ʻo hoʻo ngāué, te kefakahaaʻi ai ʻokú ke poupouʻi ʻa e manuki ʻa Sētané pe ko e tali ʻa Sihová. Ko fē te kefili ke poupouʻí?
ʻOku Tokanga ʻa Sihova Kiate Koe!
11 ʻOku mahuʻinga moʻoni kia Sihova ʻa e fili ʻokú ke faí? ʻIkai kuo feʻunga ʻa e kakai kuo nau ʻosi faitōnunga ai pē kiate ia ke ne fai ha tali feʻunga kia Sētane? Ko e moʻoni, naʻe fakahaaʻi ʻe he Tēvoló ʻoku ʻikai ha taha ʻe tauhi kia Sihova ʻi he ʻofa, ko ha tukuakiʻi kuo ʻosi fakamoʻoniʻi ʻa ʻene halá. Neongo ia, ʻoku fiemaʻu koe ʻe Sihova ke ke kau ki heʻene tafaʻakí ʻi he ʻīsiu fekauʻaki mo e tuʻunga-haú koeʻuhí ʻokú ne tokanga fakafoʻituitui kiate koe. Naʻe pehē ʻe Sīsū: “Oku ikai koe finagalo o hoo mou Tamai oku i he lagi, ke malaia [“ʻauha,” NW] ha toko taha iate kinautolu ni oku jii.”—Mātiu 18:14, PM.
12 ʻOku hā mahino, ʻoku mahuʻingaʻia ʻa Sihova ʻi he ʻalunga ʻokú ke filí. Ko e meʻa ʻoku mahuʻinga angé, he ʻoku uesia ia ʻi he meʻá ni. ʻOku fakamahino ʻe he Tohitapú ʻoku ʻi ai ʻa e ongoʻi loloto ʻa Sihova ʻa ia ʻoku langaʻi ʻe he ngaahi ngāue lelei pe kovi ʻa e tangatá. Ko e fakatātaá, ʻi he taimi naʻe toutou angatuʻu ai ʻa e kau ʻIsilelí, naʻe hoko ai ʻa Sihova ʻo “mamahi.” (Sāme 78:40, 41, NW) Ki muʻa ʻi he Lōvai ʻo e ʻaho ʻo Noá, ʻi he taimi naʻe “fakautuutu [ai] ʻa e kovi ʻa e tangata,” ko Sihová naʻe ‘mamahi ʻa hono finangaló.’ (Sēnesi 6:5, 6) Fakakaukau ki he ʻuhinga ʻo e meʻá ni. Kapau ʻokú ke ohi ha ʻalunga hala, ʻe lava ke ke fakatupunga ho Tokotaha-Fakatupú ke ne ongoʻi mamahi. ʻOku ʻikai ʻuhinga eni iá ko e ʻOtuá ʻoku vaivai pe ʻoku puleʻi ia ʻe he ongó. ʻI hono kehé, ʻokú ne ʻofa ʻiate koe pea tokanga fekauʻaki mo hoʻo leleí. ʻI he tafaʻaki ʻe tahá, ʻi he taimi ʻokú ke fai ai ʻa e meʻa ʻoku totonú, ʻoku fiefia ai ʻa e loto ʻo Sihová. ʻOkú ne fiefia ʻo ʻikai koeʻuhi pē ʻokú ne maʻu ha tali lahi ange ke fai kia Sētane kae pehē foki koeʻuhi ʻoku lava ke ne hoko he taimí ni ko ho Tokotaha Faifakapale. Pea ko e meʻa ia ʻokú ne loto ke hoko ki aí. (Hepelū 11:6) Ko ha Tamai ʻofa moʻoni ʻokú ke maʻu ʻia Sihova ko e ʻOtuá!
Keli ki he Makakoloa Fakalaumālie
Ngāueʻaki ʻa e Ngaahi Taumuʻa Fakalaumālié ke Fakalāngilangiʻi ʻa Ho Tokotaha-Fakatupú
Fakakaukau atu ki he anga hono lavaʻi ʻe Sihova ʻa e fakatupu ʻo e ʻunivēsí ʻa ʻene taumuʻa fakaefakatupu fekauʻaki mo e foʻi māmaní. ʻI he ngaahi lea “pea naʻe efiafi, pea naʻe pongipongi,” naʻe fakaʻilongaʻi ai ʻe Sihova ʻa e ngaahi vahaʻa taimi hokohoko ʻo e fakatupú. (Sēnesi 1:5, 8, 13, 19, 23, 31) ʻI he kamataʻanga ʻo e vahaʻa taimi fakaefakatupu taki taha, naʻá ne ʻafioʻi lelei ʻa ʻene taumuʻá pe kolo ki he ʻaho ko iá. Pea naʻe fakahoko ʻe he ʻOtuá ʻa ʻene taumuʻa ke fakatupu ʻa e ngaahi meʻá. (Fakahā 4:11) “Ko e meʻa ʻoku holi ki ai hono finangalo [ʻo Sihová], ko ia ia ʻoku ne fai,” ko e lea ia ʻa e pēteliake ko Siopé. (Siope 23:13) He meʻa fakafiemālie ē kuo pau naʻe hoko kia Sihova ʻi heʻene ʻafio ki he “meʻa kotoa pe kuo ne ngaohi” pea fakahaaʻi ia ʻoku “lelei ʻaupito”!—Senesi 1:31.
Ke hoko ʻo moʻoni ʻetau ngaahi taumuʻá, ko kitautolu foki kuo pau ke tau maʻu ha holi mālohi ke lavaʻi ia. Ko e hā te ne tokoniʻi kitautolu ke fakatupu ha holi lahi peheé? Naʻa mo e lolotonga ʻo e maomaonganoa mo lala ʻa e māmaní, naʻe lava ke tomuʻa ʻafioʻi ʻe he ʻOtuá ʻa e meʻa ʻe iku ki aí—ko ha siueli fakaʻofoʻofa ʻi he vavaá, ʻokú ne ʻoatu kiate ia ʻa e kolōlia mo e lāngilangi. ʻI he tuʻunga meimei tatau, ko ʻetau holi ke lavaʻi ʻa e meʻa naʻa tau fakataumuʻa ke faí ʻe lava ke pouaki ia ʻe he fakalaulauloto ki he ngaahi ola mo e ngaahi ʻaonga ʻo hono lavaʻi ʻa e taumuʻa ko iá. Ko e meʻa ia naʻe hokosia ʻe Tony taʻu 19. Naʻe ʻikai ʻaupito ngalo ʻiate ia ʻene ʻuluaki ʻaʻahi ki ha ʻōfisi vaʻa ʻo e Kau Fakamoʻoni ʻa Sihová ʻi ʻIulope Hihifo. Mei ai ʻo faai mai ai, ko e fehuʻi naʻe nōfoʻi ʻi he ʻatamai ʻo Tony, ‘ʻE fēfē ha nofo ʻo ngāue ʻi ha feituʻu hangē ko iá?’ Naʻe ʻikai ʻaupito tuku ʻa e fakakaukau ʻa Tony fekauʻaki mo ʻene ala lavá, pea naʻe hokohoko atu ʻene kakapa atu ki aí. He fiefia ē ko ia ʻi he ngaahi taʻu ki mui aí ʻi hono tali ʻa ʻene tohi kole ke ngāue ʻi he vaʻá!
TĪSEMA 11-17
KOLOA MEI HE FOLOFOLA ʻA E ʻOTUÁ | SIOPE 25-27
“Ko e Anga-Tonú ʻOku ʻIkai Fiemaʻu ki Ai ʻa e Haohaoá”
it-1 1210 ¶4
Anga-Tonu
Siope. Ko Siopé, ʻa ia ʻoku hā mahino naʻá ne moʻui ʻi he vahaʻa taimi mei he mate ʻa Siosifá ki he taimi ʻo Mōsesé, ʻoku fakamatalaʻi ko ha tangata naʻe “faitotonu mo anga-tonu ia; naʻá ne manavahē ki he ʻOtuá mo fakamamaʻo mei he meʻa naʻe koví.” (Siope 1:1) Ko e anga-tonu ko ia ʻa Siopé naʻe kaunga ia ki he ʻīsiu ʻi he vahaʻa ʻo Sihova ko e ʻOtuá mo Sētané pea ʻoku hā mahino ia ʻi he ʻeke ʻe he ʻOtuá ki hono Filí ʻo fekauʻaki mo Siope, ʻi he hā ʻa Sētane ʻi ha fakataha ʻa e kau ʻāngeló ʻi hēvani. Naʻe tukuakiʻi ʻe Sētane ko e fakaueʻiloto ʻa Siope ke lotu ki he ʻOtuá naʻe hala, ʻo fakahuʻunga naʻe ʻikai ke tauhi ʻa Siope ki he ʻOtuá ʻi he līʻoa kakato ka ke maʻu ha ngaahi lelei fakafoʻituitui. Ko ia ai naʻá ne fehuʻia ʻa e anga-tonu ʻa Siope ki he ʻOtuá. ʻI he fakaʻatā ke ne toʻo meia Siope ʻene ngaahi koloá pea naʻa mo ʻene fānaú, naʻe ʻikai ke lavameʻa ʻa Sētane ʻi hono maumauʻi ʻa e anga-tonu ʻa Siopé. (Siope 1:6–2:3) Naʻá ne taukaveʻi leva naʻe siokita ʻa Siope ʻo loto-lelei ke kātekina ʻa e mole ʻene koloá mo ʻene fānaú kapau ko e meʻa ia ʻe fakahaofi ai ʻene moʻuí. (Siope 2:4, 5) ʻI he hili hono taaʻi ʻa Siope ʻaki ha mahaki langa lahi fakaʻulia mo fakatupu mate, fakalotoʻi ia ʻe hono uaifí tonu ke ne faihala pea pehē foki ki he fakaanga fakalotosiʻi mo e ngaahi lea tuku hifo mei hono ngaahi kaungāmeʻá ʻa ia naʻa nau fakamatalahalaʻi ʻa e ngaahi tuʻunga mo e taumuʻa ʻa e ʻOtuá (Siope 2:6-13; 22:1, 5-11), ko e tali naʻe fai ʻe Siopé naʻe fakahaaʻi ai heʻikai ke ne siʻaki ʻene anga-tonú. “ʻE ʻikai te u tuku ange ʻeku anga-tonú ʻo aʻu ki haʻaku mate! Te u tauhi maʻu ʻeku māʻoniʻoní pea ʻe ʻikai ʻaupito te u tuku ange ia; ʻe ʻikai ke fakahalaiaʻi au ʻe hoku lotó ʻi he lolotonga ʻeku kei moʻuí.” (Siope 27:5, 6) Ko ʻene tauhi maʻu ʻene anga-tonú naʻe fakahaaʻi ai ko e Fili ʻo e ʻOtuá ko ha tokotaha loi.
Tauhi Maʻu Hoʻo Anga-Tonú!
3 ʻI hono ngāueʻaki kiate kitautolu kau sevāniti ʻa e ʻOtuá, ko e anga-tonú ʻoku ʻuhinga ki he ʻofa ʻaufuatō mo e anga-līʻoa taʻemamotu kia Sihova ko ha Tokotaha, ko ia ʻe hoko ai ʻo tau fakamuʻomuʻa ʻa hono finangaló ʻi he kotoa ʻetau ngaahi filí. Tau vakai angé ki hono ngāueʻaki ʻa e anga-tonú ʻi he Tohi Tapú. Ko e ʻuhinga tefito ʻe taha ki he foʻi lea ʻi he Tohi Tapú ki he “anga-tonú”: Ko e kakato pe taʻemele. Ko e fakatātaá, naʻe ʻoatu ʻe he kau ʻIsilelí ʻa e feilaulau ʻo e fanga monumanu kia Sihova, pea naʻe pehē ʻe he Laó ko e fanga monumanú naʻe pau ke taʻemele. (Liv. 22:21, 22) Naʻe ʻikai ngofua ki he kakai ʻa e ʻOtuá ke nau foaki ha monumanu naʻe mole hano vaʻe, telinga pe kui; pe lava ke nau foaki ha monumanu naʻá ne maʻu ha mahaki. Naʻe mahuʻinga kia Sihova ke kakato pe taʻemele ʻa e monumanú. (Mal. 1:6-9) ʻOku lava ke tau mahinoʻi ʻa e ʻuhinga ʻoku tokanga ai ʻa Sihova ki he taʻemelé pe kakató. ʻI heʻetau fakatau ha meʻa, heʻikai ke tau fakatau ha fuaʻiʻakau ʻoku pala pe ko ha tohi pe meʻangāue ʻoku puli hano konga. ʻOku tau fiemaʻu ha meʻa ʻoku kakato pe taʻemele. ʻOku maʻu ʻe Sihova ha ongoʻi meimei tatau ʻi he haʻu ki heʻetau ʻofa kiate iá, ʻa ʻetau mateakí. Kuo pau ke kakato pe taʻemele.
4 ʻOku totonu ke tau fakamulituku ʻo pehē kuo pau ke tau haohaoa kae lava ke tau maʻu ʻa e anga-tonú? He ko ē, ʻoku tau ongoʻi nai ʻoku tau fai ʻa e ngaahi fehālaaki lahi pe lahi hotau ngaahi melé. Fakakaukau ki he ʻuhinga ʻe ua ʻoku fiemaʻu ai ke ʻoua te tau ilifia. ʻUluakí, ʻoku ʻikai ke tokangataha ʻa Sihova ki heʻetau ngaahi melé. ʻOku tala mai ʻe heʻene Folofolá: “Kapau ko e ngaahi faihalá ʻokú ke siofí, ʻe Iā, ko hai leva ai, ʻe Sihova, ʻe lava ke tuʻú?” (Saame 130:3) ʻOkú ne ʻiloʻi ʻoku tau taʻehaohaoa mo angahalaʻia pea ʻokú ne fakamolemoleʻi loto-lelei kitautolu. (Saame 86:5) Uá, ʻoku ʻiloʻi ʻe Sihova hotau ngaahi ngataʻangá pea ʻoku ʻikai te ne ʻamanekina ke tau fai ha meʻa lahi ange ʻi heʻetau malavá. (Lau ʻa e Saame 103:12-14.) ʻI he ʻuhinga fē leva ʻe lava ke tau hoko ai ʻo kakato pe taʻemele ʻi heʻene vakaí?
5 Ki he kau sevāniti ʻa Sihová, ko e kī ki he anga-tonú ko e ʻofa. Ko ʻetau ʻofa ki he ʻOtuá, ko ʻetau anga-līʻoa mateaki kiate ia ko ʻetau Tamai fakahēvaní, kuo pau ke hanganaki kakato pe taʻemele. Kapau ʻe hanganaki pehē ʻetau ʻofá naʻa mo hono ʻahiʻahiʻi kitautolú, ʻoku tau maʻu leva ʻa e anga-tonú. (1 Kal. 28:9; Māt. 22:37) Toe fakakaukau angé ki he toko tolu ʻo e Kau Fakamoʻoni ne tau lave ki ai he kamatá. Ko e hā naʻa nau fai pehē aí? Naʻe ʻikai fie fiefia ʻa e kiʻi taʻahiné ia ʻi he ʻapiakó, pe naʻe loto pē ʻa e kiʻi talavoú ia ke fakamaaʻi ia ʻi he matapaá, pe naʻe loto pē ʻa e tangatá ia ke mole ʻene ngāué? ʻIkai ʻaupito. ʻI hono kehé, ʻoku nau ʻiloʻi ʻoku ʻi ai ʻa e ngaahi tuʻunga māʻoniʻoni ʻa Sihova, pea ko ʻenau fakakaukaú naʻe tokangataha ki hono fakahōifuaʻi ʻenau Tamai fakahēvaní. Ko ʻenau ʻofa kiate iá ʻoku ueʻi ai kinautolu ke nau fakamuʻomuʻa ia ʻi he ngaahi fili ʻoku nau faí. ʻI he foungá ni ʻoku nau fakamoʻoniʻi ai ʻoku nau maʻu ʻa e anga-tonú.
Keli ki he Makakoloa Fakalaumālie
Fokotuʻutuʻu Maau ʻo Fehoanaki mo e Tohi ʻa e ʻOtuá
3 ʻI he taimi ʻoku tau sio ai ki he ngaahi meʻa naʻe fakatupu ʻe Sihová, ʻoku tau ʻiloʻi lelei ai ko e ʻOtua ia ʻo e maau. Naʻe “langa ai ʻe Sihova ʻa e fonua; naʻa ne fokotuʻu ʻa e langi ʻaki ʻa e mafai-ke-sivi.” (Pal. 3:19) ʻOku lahi ʻa e meʻa ʻoku ʻikai ke tau ʻilo ʻi he ngaahi meʻa naʻe fakatupu ʻe Sihová. Ko e moʻoni, “ko e ngananganaiki pe ʻo ha meʻa ʻoku tau fanongoa.” (Siope 26:14) Ka ʻoku hā mahino mei he kiʻi meʻa siʻi ʻoku tau ʻilo fekauʻaki mo hotau ʻunivēsí ʻene fokotuʻutuʻu maau ʻaupitó. (Saame 8:3, 4) ʻOku ngaʻunu ʻa e fetuʻu ʻe laui miliona ʻi he vavaá ʻi ha founga maau. Pea fakakaukau ki he founga ʻoku vilo takai ai ʻa e ngaahi palanite ʻi hotau sisitemi solá ki he laʻaá. ʻOku malava pē ʻa e founga fakaofo mo maau ko ení koeʻuhí he ko Sihova naʻá ne fokotuʻutuʻu maau ʻa e ngaʻunu holo ʻa e ngaahi palanité mo e ngaahi fetuʻú. ʻI heʻetau fakakaukau atu ki he anga ʻene ‘ngaohi ʻa e langí ʻi hono potó’ mo e māmaní, ʻoku tau loto ke fakahīkihikiʻi ia, lotu kiate ia pea mateaki kiate ia.—Saame 136:1, 5-9.
TĪSEMA 18-24
KOLOA MEI HE FOLOFOLA ʻA E ʻOTUÁ | SIOPE 28-29
“ʻOkú Ke Maʻu ha Ongoongo ʻo Hangē ko Siopé?”
Fakahāhā ʻa e ʻAloʻofá ki he Faʻahinga ʻOku ʻI Ai ʻEnau Fiemaʻú
19 Ko e ngaahi fakamatala faka-Tohitapu kuo tau lāulea ki aí ʻoku toe fakamamafaʻi ai ʻa e moʻoniʻi meʻa ko ia ko e ʻaloʻofá ʻoku totonu ke fakahaaʻi ia ki he faʻahinga ʻoku ʻi ai ʻenau fiemaʻu ʻo ʻikai te nau lava ke fakatōliʻá. Koeʻuhi ke hokohoko atu ʻa hono laine fakafāmilí, naʻe fiemaʻu ʻe ʻĒpalahame ʻa e tokoni fāitaha ʻa Petuelí. Ke ʻave hono ʻangaʻangá ki Kēnani, naʻe fiemaʻu ʻe Sēkope ʻa e tokoni ʻa Siosifá. Pea ke fakatupu ha ʻea, naʻe fiemaʻu ʻe Nāomi ʻa e tokoni ʻa Luté. Naʻe ʻikai lava ʻe ʻĒpalahame, Sēkope, pe ko Nāomi ke fakatōliʻa ʻa e ngaahi fiemaʻu ko iá ʻo taʻekau ai ha tokoni. ʻI he tuʻunga meimei tatau he ʻahó ni, ʻoku totonu ke fakahaaʻi ʻa e ʻaloʻofá tautefito ki he faʻahinga ʻoku ʻi ai ʻenau fiemaʻú. (Palōveepi 19:17) ʻOku totonu ke tau faʻifaʻitaki ki he pēteliake ko Siopé, ʻa ia naʻá ne tokanga ki he “majiva nae tagi, ae tamai mate, mo ia nae ikai hano tokoni” pea pehē foki ki he taha “nae meimei mate.” Naʻe toe hanga ʻe Siope ʻo ‘fakafiefiaʻi ae loto oe fefine kuo mate hono unohó’ pea hoko ko e ‘mata ki he kuí, moe vaʻe ki he ketú.’—Siope 29:12-15, PM.
it-1 655 ¶10
Kofu
ʻOku lahi ʻa e ngaahi lave fakaefakatātā ʻo fekauʻaki mo e valá. Hangē pē ko hono ʻiloʻi ʻi he teunga ʻo ha tokotaha ʻa e kautaha pe ko e kulupu pau ʻoku kau ki aí, ko e kofú, ʻi hono ngāueʻaki fakaefakatātā ʻi he Tohi Tapú, ʻokú ne fakahaaʻi ʻa e fakaʻilonga ʻo ha tokotaha ʻi he meʻa ʻokú ne tui ki aí mo ʻene ngaahi ngāue ke fehoanaki mo e meʻa ʻokú ne tui ki aí, ʻo hangē ko e talanoa fakatātā ʻa Sīsū fekauʻaki mo e vala kātoanga malí. (Māt. 22:11, 12) ʻI he Fakahā 16:14, 15, naʻe fakatokanga ai ʻa e ʻEiki ko Sīsū Kalaisí fekauʻaki mo e tō ʻo mohe fakalaumālié pea mo hono toʻo mei ha tokotaha ʻa hono fakaʻilonga ko ha tokotaha fakamoʻoni faitōnunga ʻa e ʻOtua moʻoní. ʻE lava ke hoko eni ʻo fakatupu ʻauha ʻo ka hoko ʻi he efiafi ki muʻa ʻi he “tau ʻo e ʻaho lahi ʻo e ʻOtua Māfimafi-Aoniú.”
w09 2/1 15 ¶3-4
Ko e Hā ʻOku ʻi ha Hingoa?
ʻOku ʻikai lava ke tau fili ʻa e hingoa naʻe fakahingoaʻaki kitautolú. Neongo ia, ko kitautolu pē ʻoku tau fakapapauʻi pe ʻe fēfē hotau ongoongó. (Palōveepi 20:11) Fēfē ke ke ʻeke hifo: ‘Kapau naʻe maʻu ʻe Sīsū pe ko e kau ʻapositoló ʻa e faingamālié, ko e hā ʻa e hingoa naʻa nau mei fakahingoaʻaki aú? Ko e hā ha hingoa ʻe feʻungamālie ke ne fakamatalaʻi hoku ʻulungaanga tuʻu-ki-muʻá pe ko hoku ongoongó?’
Ko e fehuʻi ko ení ʻoku fiemaʻu ki ai ʻa e fakakaukau fakamātoato. Ko e hā hono ʻuhingá? Naʻe tohi ʻe he tuʻi poto ko Solomoné, “ʻOku lelei ange ke fili ki ha hingoa lelei ʻi he fili ki ha koloa lahi.” (Palōveepi 22:1) Ko hono moʻoní, kapau ʻoku tau maʻu ha hingoa lelei, pe ongoongo ʻoku lelei ʻi he komiunitií, ʻoku tau maʻu ha koloa mahuʻinga. Neongo ia, ko e meʻa ʻoku mahuʻinga angé, kapau ʻoku tau ʻai ha hingoa lelei mo e ʻOtuá, te tau maʻu ha koloa tuʻuloa. ʻO anga-fēfē? ʻOku talaʻofa mai ʻe he ʻOtuá te ne tohi ʻi heʻene “tohi ʻo e manatú” ʻa e hingoa ʻo e faʻahinga ʻoku manavahē kiate iá, pea te ne ʻoange kiate kinautolu ʻa e ʻamanaki ko e moʻui taʻengata.—Malakai 3:16; Fakahā 3:5; 20:12-15.
Keli ki he Makakoloa Fakalaumālie
g00 7/8 11 ¶3
Malimali—ʻOku Lelei Ia Kiate Koe!
ʻOku ʻai ʻe he malimalí ke lelei ange ʻa e tuʻungá? ʻOkú ke manatuʻi ha taimi naʻe ʻai ai koe ʻe he malimali ʻa ha tokotaha ke ke ongoʻi nonga pe fiemālie? Pe ʻi he ʻikai ha malimalí naʻá ke ongoʻi manavasiʻi ai pe naʻa mo haʻo ongoʻi naʻe talitekeʻi koe? ʻIo, ko e malimalí ʻokú ne ʻai ke lelei ange ʻa e tuʻungá. ʻOku ʻi ai ʻene ʻaonga fakatouʻosi ki he tokotaha ʻoku malimalí mo e tokotaha ʻoku malimali ki aí. Ko e tokotaha ko Siope ʻi he Tohi Tapú naʻá ne lea fekauʻaki mo hono ngaahi filí: “ʻI he taimi naʻá ku malimali ai kiate kinautolú, naʻe faingataʻa ke nau tui ki ai; ko ʻeku mata fiefiá naʻá ne fakanonga kinautolú.” (Siope 29:24) Naʻe tapua atu nai ʻi he fofonga ʻo Siopé ʻa ʻene fiefiá.
TĪSEMA 25-31
KOLOA MEI HE FOLOFOLA ʻA E ʻOTUÁ | SIOPE 30-31
“Founga Naʻe Nofoʻaki Maʻa Fakaeʻulungaanga Ai ʻa Siopé”
Hanga Kehe Mei He Muná!
8 Ko e kau Kalisitiane moʻoní ʻoku ʻikai te nau hao mei he holi ʻo e matá mo e holi ʻo e kakanó. Ko ia ai, ʻoku fakalototoʻaʻi mai ʻe he Folofola ʻa e ʻOtuá ke tau ngāueʻaki ʻa e mapuleʻi-kitá ʻi he fekauʻaki mo e meʻa ʻoku tau sio mo fakaʻamu ki aí. (1 Kol. 9:25, 27; lau ʻa e 1 Sione 2:15-17.) Ko e tangata anga-tonu ko Siopé ko e tokotaha ia naʻá ne ʻiloʻi ʻa e fehokotaki mālohi ʻi he sió mo e holí. Naʻá ne fakahaaʻi: “Naʻa ma alea mo hoku mata, ʻo u fai tuʻutuʻuni ki ai; pea fefe ai haʻaku sio kovi ki ha taʻahine?” (Siope 31:1) Naʻe ʻikai ngata pē ʻi he fakafisi ʻa Siope ke ala ki ha fefine ʻi ha founga taʻetāú ka naʻe aʻu ʻo ʻikai te ne fakaʻatā ke tauhi ʻi hono ʻatamaí ha fakakaukau pehē. Naʻe fakamamafaʻi ʻe Sīsū ko e ʻatamaí kuo pau ke tauhi ke maʻa mei he ngaahi fakakaukau taʻetāú ʻi heʻene pehē: “ʻIlonga ʻa ia te ne fakasio ki ha fefine ke tafunaki ʻene holi ki ai, kuo ne tonoʻi ia ʻi hono loto.”—Mt. 5:28.
w08 9/1 11 ¶4
Fakakaukau ki he “Ikuʻanga ʻe Hoko”
Ki muʻa ke ʻuluaki manga ki ha hala pehē, ʻeke hifo, ‘ʻOku taki au ʻe he hala ko ení ki fē?’ Ko e tuʻu pē ʻo fakakaukau ki he ‘ikuʻanga ʻe hokó’ ʻoku feʻunga nai ia ke ne taʻofi koe mei he fou ʻi ha ʻalunga ʻe ala hoko ai ha ngaahi nunuʻa mafatukituki. Ko e ʻeitisí mo e ngaahi mahaki kehe ʻoku fakamafola ʻe he fehokotaki fakasinó, feitama ʻikai fiemaʻú, fakatōtamá, ngaahi vahaʻangatae kuo maumaú pea mo e konisēnisi halaiá ko e ngaahi fokotuʻunga veve ia ʻi he hala ʻo e faʻahinga kuo nau fili ke tukunoaʻi ʻa e ngaahi fakaʻilonga hala peheé. Naʻe fakahaaʻi māʻalaʻala ʻe Paula ʻa e ngataʻanga ʻo e halá ki he faʻahinga ʻoku nau fai ʻa e ʻulungaanga taʻetāú. ʻE ʻikai te nau “maʻu tofiʻa ʻi he Puleʻanga ʻo e ʻOtua.”—1 Kolinitō 6:9, 10.
Fānau—ʻAi Ke Tataki Kimoutolu ʻe he Folofola ʻa e ʻOtuá
15 Ko fē ʻa e taimi ʻokú ke fakakaukau ʻe ʻahiʻahiʻi lahi taha ai hoʻo mateaki ki he ʻOtuá—ʻi he taimi ʻokú ke nofo ai mo e niʻihi kehé pe ʻi he taimi ʻokú ke toko taha aí? Ko ia, ʻi he taimi ʻokú ke ʻi he ʻapiakó ai pe ʻi he ngāueʻangá, ngalingali ʻe mateuteu ʻa hoʻo ngaahi meʻa maluʻi fakalaumālié. Te ke tokanga ki he fakatuʻutāmaki fakalaumālie ʻe ala hokó. Ko e taimi ko ia ʻokú ke mālōlō ai pea taʻemateuteu hoʻo meʻa maluʻí ʻokú ke hoko ai ʻo tuʻu laveangofua taha ki ha ʻohofi ho ngaahi tuʻunga fakaeʻulungaangá.
16 Ko e hā ʻoku totonu ai ke ke loto ke talangofua kia Sihova naʻa mo hoʻo toko taha? Manatuʻi eni: Te ke malava ke fakalotomamahiʻi ʻa e ngaahi ongoʻi ʻa Sihová pe ko hono ʻai ke fiefia hono lotó. (Sēn. 6:5, 6; Pal. 27:11) ʻOku uesia ʻa Sihova ʻi hoʻo ngaahi tōʻongá koeʻuhí he ‘ʻokú ne mamahiʻi koe.’ (1 Pita 5:7) ʻOkú ne loto ke ke fanongo ange kiate ia koeʻuhí ke lava ke ke maʻu ʻaonga ai. (Ai. 48:17, 18) ʻI he taimi naʻe tukunoaʻi ai ʻe he niʻihi ʻo e kau sevāniti ʻa Sihova ʻi ʻIsileli ʻo e kuonga muʻá ʻa ʻene akonakí, naʻa nau ʻai ia ke ne ongoʻi loto-mamahi. (Sāme 78:40, 41) ʻI he tafaʻaki ʻe tahá, naʻe ongoʻi ʻe Sihova ʻa e ʻofa loloto ki he palōfita ko Tanielá, ʻo ui ai ia ʻe ha ʻāngelo ko ha “tangata ʻofeina lahi.” (Tan. 10:11) Ko e hā hono ʻuhingá? Naʻe mateaki ai pē ʻa Taniela ki he ʻOtuá ʻo ʻikai ʻi he taimi naʻá ne ʻi he kakai aí kae pehē foki ʻi he taimi naʻá ne toko taha aí.—Lau ʻa e Taniela 6:10.
Keli ki he Makakoloa Fakalaumālie
Ko e Pōtoʻi he Fanongo ʻi he ʻOfá
Ko e ngaahi kaumeʻa ʻo e tangata ko Siopé naʻa nau fanongo ki heʻene ngaahi leá ʻo ʻikai toe siʻi hifo he hongofulú. Neongo ia, naʻe kalanga ʻa Siope: “Taumaiā ʻoku ou maʻu ha taha ke fanongo kiate au!” (Siope 31:35) Ko e hā hono ʻuhingá? Koeʻuhí naʻe ʻikai ʻoange ʻe heʻenau fanongó ha fakafiemālie. Naʻe ʻikai te nau tokanga kia Siope pe loto ke mahinoʻi ʻa ʻene ngaahi ongoʻí. Naʻe ʻikai moʻoni te nau maʻu ha feongoʻiʻaki ʻi he tuʻunga ko e kau fanongo kaungāongoʻí. Ka ʻoku akonaki mai ʻa e ʻapositolo ko Pitá: “Pea ko ʻeku lea fakaʻosi; ke mou uouanga taha, ke mou tauʻaki kaungāmamahi [pe feongoʻiʻaki], ke mou feʻofaʻaki fakalotu, ke mou manavaʻofa, ke mou angavaivai.” (1 Pita 3:8) ʻE lava fēfē ke tau fakahāhā ʻa e feongoʻiʻakí? Ko e founga ʻe taha ko hono fakahāhā ʻa e tokanga ki he ngaahi ongoʻi ʻa e tokotaha kehé pea feinga ke mahinoʻi ia. Ko hono fai ʻo e ngaahi lea kaungāongoʻi hangē ko ení “kuo pau pē naʻe fakalotomamahi ʻa e meʻa ko iá” pe “kuo pau pē naʻá ke ongoʻi naʻe ʻikai te kemahinoʻi” ʻa e founga ʻe taha ke fakahāhā ai ʻoku tau tokangá. Ko e toe founga ʻe taha ko hono ʻai ʻa e meʻa ʻoku leaʻaki ʻe he tokotahá ʻi he lea pē ʻatautolú, ʻo fakahāhā ai ʻoku tau mahinoʻi ʻa e meʻa naʻá ne leaʻakí. Ko e fanongo ʻi he ʻofá ʻoku ʻuhinga iá ko e tokanga ʻo ʻikai ki he ngaahi leá pē kae pehē foki ki he ngaahi ongoʻi ʻoku ʻikai fuʻu loko fakahāʻí.
TOKANGATAHA KI HE NGĀUE FAKAMALANGÁ
Ko e Hā ʻa e Lau ʻa e Tohi Tapú Fekauʻaki mo e Fakasōtomá?
Tali ʻa e Tohi Tapú
Naʻe fakatupu ʻe he ʻOtuá ʻa e tangatá ke fakahoko pē ʻa e fehokotaki fakasinó ʻi loto ʻi he fokotuʻutuʻu ʻo e nofo mali ʻi he vahaʻa ʻo ha tangata mo ha fefine. (Sēnesi 1:27, 28; Livitiko 18:22; Palōveepi 5:18, 19) ʻOku fakahalaiaʻi ʻe he Tohi Tapú ʻa e tōʻonga fakaefehokotaki fakasino ʻoku ʻikai hoko ʻi he vahaʻa ʻo ha husepāniti mo e uaifi, tatau ai pē pe ko e fakasōtoma pe fai ʻe ha tangata mo ha fefine. (1 Kolinitō 6:18) ʻOku kau ki heni ʻa e fehokotaki fakasino, ngāngaahi ʻo e ʻōkani fakafanau ʻo ha taha, mo e kau ʻi he fehokotaki fakasino ngutú pe ʻi he halanga tuʻumamaʻó.
Lolotonga ʻoku ʻikai ke tali ʻe he Tohi Tapú ʻa e tōʻonga fakasōtomá, ʻoku ʻikai te ne fakatonuhiaʻi ʻa e tāufehiʻa ki he kau fakasōtomá. ʻI hono kehé, ʻoku fakahinohinoʻi ʻa e kau Kalisitiané ke nau “fakaʻapaʻapa ki he tokotaha kotoa pē.”—1 Pita 2:17, Good News Translation.
ʻOku lava ke fanauʻi mai pē ha taha kuo ʻosi fakasōtoma? ʻOku ʻikai ha fakamatala hangatonu ʻa e Tohi Tapú ʻi he paiolosií fekauʻaki mo e ngaahi holi fakasōtomá, ka ʻokú ne fakahaaʻi ʻoku fanauʻi kotoa kitautolu mo ha hehema ke ʻalu kehe mei he fekau ʻa e ʻOtuá. (Loma 7:21-25) Kae kehe, ʻi he ʻikai fakahangataha ki he tupuʻanga ʻo e ngaahi holi fakasōtomá, ʻoku taʻofi ʻe he Tohi Tapú ʻa e tōʻonga fakasōtomá.
Founga ke fakahōifuaʻi ai ʻa e ʻOtuá neongo hono maʻu ha holi fakasōtoma. ʻOku pehē ʻe he Tohi Tapú: “ʻOua ʻe tuku ke puleʻi koe ʻe ho sinó. Tāmateʻi ʻa e holi kotoa pē ki he faʻahinga fehokotaki fakasino ʻoku halá.” (Kolose 3:5, Contemporary English Version) Ke tāmateʻi ʻa e ngaahi holi fehālaakí, ʻa ia ʻoku taki atu ki he ngaahi tōʻonga fehālaaki, ʻoku fiemaʻu ke ke mapuleʻi hoʻo fakakaukaú. Kapau ʻokú ke fakafonuʻaki maʻu pē ho ʻatamaí ʻa e ngaahi fakakaukau leleí, ʻe malava lahi ange ai ke ke tukunoaʻi ʻa e ngaahi holi fehālaakí. (Filipai 4:8; Sēmisi 1:14, 15) Lolotonga ʻokú ke fāinga lahi nai ʻi he ʻuluaki taimí, ʻe lava ke hoko ʻo faingofua ange. ʻOku talaʻofa mai ʻa e ʻOtuá te ne tokoniʻi koe ke ‘fakafoʻou ʻa e mālohi ʻokú ne ueʻi ho ʻatamaí.’—ʻEfesō 4:22-24.
ʻOku fehangahangai ʻa e laui miliona mo e fāinga tatau mo e ngaahi holi fakaefehokotaki fakasinó ʻa ia ʻoku nau fakaʻamu ke fai ki he ngaahi tuʻunga Fakatohitapú. Ko e fakatātaá, ko e faʻahinga ʻoku nau taʻemali ʻo ʻikai ha loko ʻamanaki ki ha nofo mali pe ʻoku nau mali mo ha hoa ʻoku ʻikai malava ke fehokotaki fakasino ʻoku nau fili ke mapuleʻi ʻenau ngaahi holi fakaefehokotaki fakasinó neongo ha fakatauele pē nai te nau fehangahangai mo ia. ʻOku nau malava ke moʻui fiefia, pea ko e faʻahinga ʻoku nau maʻu ha ngaahi holi ko e tangata ki he tangata pe fefine ki he fefiné ʻe lava ke nau pehē foki mo kinautolu kapau ʻoku nau loto moʻoni ke fakahōifuaʻi ʻa e ʻOtuá.—Teutalōnome 30:19.