Ngaahi Ongo ʻo e Fasí ʻi ʻIsileli ʻo e Kuonga Muʻá
NAʻE hoko ʻa e fasí ko ha konga mahuʻinga ia ʻo e anga fakafonua ʻo ʻIsileli ʻi he kuonga muʻá. Ko e ngaahi talupité mo e sōfaá naʻe ifi ia ke uiaki ʻa e kakaí ki he lotú pea ke fakahaaʻi ha ngaahi meʻa mahuʻinga. Ko e kalasi kehekehe ʻo e haʻapé naʻe laʻu mo tā ia ke fakalelulelu ki he Fale ʻAló. (1 Samiuela 16:14-23) Ko e ngaahi nafá, ngaahi simipalé naʻe tā mo e meʻa-lulu naʻe lulu ke kātoangaʻi ha meʻa fakafiefia.—2 Samiuela 6:5; 1 Kalonikali 13:8.
Ko Siupalé, ko ha hako ʻo Keini, ʻoku lave ki ai ʻi he Tohi Tapú ko e “tupuʻanga ia ʻo e faʻahinga ʻoku faiva ʻaki ʻa e haape mo e mimiha.” (Senesi 4:21) Naʻá ne fuofua ngaohi nai fakatouʻosi ʻa e meʻalea filó mo e meʻaifí.
ʻOku fakamatala ʻa e Tohi Tapú ki he ngaahi meʻa lahi naʻe kau ai ha fasi. Neongo ia, ʻoku siʻi ʻaupito ʻa e lau ai fekauʻaki mo e ngaahi meʻaleá. Kae kehe, fakafou ʻi he ngaahi meʻa naʻe ʻilo he keli fakatotoló mo e ngaahi tohi motuʻá, kuo feinga ai ʻa e kau mataotaó ke fakapapauʻi ʻa e fōtunga mo e ongo ʻo e ngaahi meʻalea ʻi he kuonga muʻá. Ko e ngaahi fakamulituku ʻe niʻihi ko e fakamahamahalo, ka tau sio angé ki ha ngaahi fakatātā ʻe niʻihi naʻe ʻosi hiki lelei.
Ngaahi Nafa, Fāngongo, mo e Simipale
Hili hono tataki fakaemana ʻe he ʻOtuá ʻa Mōsese mo e kau ʻIsilelí ʻi he Tahi Kulokulá, ko e tuofefine ʻo Mōsesé ʻa Meliame, ʻi he ʻalu fakataha mo ia ʻa e “kau fefine kotoa pe,” naʻa nau ō “mo e ngaahi lali [‘nafa,’ NW] mo e meʻe.” (Ekisoto 15:20) Neongo kuo ʻikai ke maʻu mai ha ngaahi nafa mei he kuonga ʻo e Tohi Tapú ʻo hangē ko ia ʻoku tau ʻilo ki ai he ʻaho ní, kuo maʻu ʻi ʻIsileli ʻi he ngaahi feituʻu hangē ko Kēsipi, Mekito, mo Pete-seaní ʻa e ngaahi tā tongitongi ʻumea ʻo e kakai fefine ʻoku nau toʻo ʻa e fanga kiʻi nafa. Ko e meʻalea ko eni ko e nafá ʻi he ngaahi liliu Tohi Tapú, naʻe ngalingali ko ha kiʻi papa fuopotopoto naʻe fusiʻi takai ai ha kiliʻimanu.
ʻI he taimi ʻo e kau pēteliaké, naʻe tā ai ʻa e ngaahi nafá ʻe he kakai fefiné ʻi he ngaahi taimi kātoangá, pea naʻe ʻalu fakataha ia mo e hiva mo e meʻe. ʻOku fakamatalaʻi ʻe he Tohi Tapú ko e taimi ko ia naʻe foki mai ai ki ʻapi ʻa e taki ʻIsileli ko Sēfitá hili ha ikuna mahuʻinga ʻi he taú, naʻe lele mai ʻa hono ʻofefiné ke feʻiloaki mo ia ‘mo e ngaahi nafa mo e meʻe.’ ʻI he taimi ʻe taha, naʻe kātoangaʻi ai ʻe he kakai fefiné ʻa e ngaahi lavameʻa ʻa Tēvitá ʻaki ʻa e “hiva mo meʻe” pea mo e “ngaahi nafa.”—Fakamaau 11:34; 1 Samiuela 18:6, 7.
ʻI he taimi naʻe ʻomai ai ʻe Tēvita ko e tuʻí ʻa e puha ʻo e fuakavá ki Selusalemá, ko e kakaí “naʻa nau meʻe ʻi he ʻao ʻo Sihova, ʻo nau toʻo ʻa e ngaahi meʻa hiva kehekehe naʻe ngaohi ʻaki ʻa e fea, mo e ngaahi haape, mo e ngaahi helefilo, mo e ngaahi nafa, mo e ngaahi fangongo, mo e ngaahi simipale.” (2 Samiuela 6:5) Ki mui ai, ʻi he temipalé ʻi Selusalema naʻe ʻi ai pē ha kau tā meʻalea, ʻa ia naʻe kau ki ai ha kau hiva kuo akoʻi naʻa nau tā ʻa e ngaahi simipale, ifi ʻa e ngaahi talupite, pea tā mo e ngaahi haʻape, pea pehē ki he ngaahi meʻalea filo kehe.
Neongo ʻoku ʻosi maʻu ʻi hotau ʻatamaí ʻa e fōtunga ʻo e ngaahi nafá, ko e hā ʻa e ngaahi fāngongó? ʻOku hā ngali ko e ngaahi meʻa-lulu fuopotopoto fuololoa ʻesia ukamea ia naʻe ʻi ai hono kau. Ko hono lulu ha taha aí naʻe maʻu ai ha ongo matuitui mo tatangi. ʻOku lave tuʻo taha pē ʻi he Tohi Tapú ki he ngaahi fāngongó. Naʻe hoko ia ʻi he taimi naʻe ʻomai ai ki Selusalema ʻa e puha ʻo e fuakavá. Kae kehe, ko e talatukufakaholo faka-Siú, ʻoku pehē ai ko e fāngongó naʻe toe lulu ia ʻi he lolotonga ʻa e ngaahi meʻa fakamamahí.
Fēfē ʻa e ngaahi simipale ʻi he kuonga muʻá? Te ke fakakaukau nai ki ai ko ha ngaahi fuʻu lauʻi mētale naʻe taaʻi fakataha. Kae kehe, ko e ngaahi simipale ʻe niʻihi mei ʻIsileli ʻo e kuonga muʻá, naʻe ʻi ha ngaahi ʻinisi siʻi (senitimita nai ʻe 10) pē hono fuopotopotó, ʻo meimei tatau mo e kasitanetí, pea naʻe hoko ha ongo ngahaha.
Ngaahi Haʻape mo e Ngaahi Meʻalea Filo
Ko e kiná, ʻa ia naʻe faʻa lave ki ai ko ha “haʻape,” ko ha meʻalea ia naʻe ngāueʻaki anga-maheni ʻi ʻIsileli ʻo e kuonga muʻá. Naʻe tā ia ʻe Tēvita ke fakafiemālieʻi ʻa Tuʻi Saula. (1 Samiuela 16:16, 23) Kuo maʻu ʻe he kau mataotaó ʻo ʻikai siʻi hifo ʻi he fakatātā ʻe 30 ʻo e haʻapé mei he ngaahi fakatātā naʻe maʻu ʻi he ngaahi holisi maka, ngaahi koini, ngaahi fakatātā teuteu, ngaahi maka fakamanatu, mo e ngaahi sila he kuonga muʻá. Ko e fuo ʻo e meʻaleá naʻe kehekehe ia ʻi he tukuʻau mai ʻa e ngaahi senitulí. Ko e tokotaha naʻá ne ngāueʻakí naʻá ne puke ia ʻo tā pe laʻu ʻa e filó ʻaki hono louhiʻi nimá pe laʻu ʻaki ha piki.
Ko e nēpoló naʻe meimei tatau ia mo e kiná. ʻOku ʻikai fakapapauʻi pe naʻe fiha ʻa e filo ʻo e nēpoló, ko e anga hono lahí, pea naʻe laʻu nai pe tā. Kae kehe, ko e tokolahi taha ʻo e kau mataotaó ʻoku nau fakakaukau ko e nēpoló mo e kiná fakatouʻosi naʻe lava ke ʻave holo pē ʻe he kau tāmeʻá.
Ngaahi Talupite mo e Sōfā
Naʻe fakahinohino ʻe he ʻOtuá kia Mōsese ke ne ngaohi ha talupite ʻe ua. Naʻe pau ke ngaohi ia mei he siliva kuo tuki, pe tā. (Nomipa 10:2) Naʻe ngāueʻaki ia ʻe he kau taulaʻeikí ke fanongonongo ʻa e ngaahi kātoanga lahi fekauʻaki mo e temipalé mo e ngaahi kātoanga kehekehe. Naʻe maʻu ai ha ngaahi ongo kehekehe ʻo fakatuʻunga ʻi he meʻa naʻe taumuʻa ki aí, ʻo kau ai ha ongo leʻo-lahi mo fakaʻāulolongo pe ko hano ifiʻi nounou ange. Ko e fuo tonu ʻo e ngaahi talupite ko ení ʻoku teʻeki ai pē ke ʻiloʻi, koeʻuhí kuo ʻikai ke maʻu ha talupite mei he taimi ʻo e Tohi Tapú. ʻOku tau maʻu pē ʻa e fakafuofua ʻa e kau ʻātí, hangē ko e taha ko ia naʻe maʻu hake naʻe tongi ʻi ha konga maka ʻi he ʻĀleso ʻo Taitusí ʻi Loma.
Ko e faʻahinga ʻo e talupité ko e sōfaá, ʻoku lave ki ai ʻi he Ngaahi Konga Tohi Tapu Faka-Hepeluú ʻo laka hake he tuʻo 70. Naʻe ngāueʻaki ha meʻatui ʻo ha kosi pe ko ha sipi tangata ke faʻuʻaki ʻa e meʻalea ko ení. Fakatatau ki he ngaahi maʻuʻanga fakamatala faka-Siú, ko e sōfaá naʻe ʻi ai ʻa e fuo ʻe ua—ko e taha naʻe hangatonu mo ha ngutuʻi meʻaifi koula pea ko e taha naʻe piko pea naʻe teuteuʻiʻaki ʻa e siliva. Ko e sōfaá naʻe faʻa ngāueʻaki ia ko ha meʻalea ke ne fai ʻa e fakatokanga koeʻuhí naʻe lava ke maʻu mei ai ha ongo mamaʻo mo ʻuʻulu naʻe fasi ʻe ua pe tolu.
ʻI ʻIsileli ʻo e kuonga muʻá naʻe ngāueʻaki ai ʻa e sōfaá ke fakaʻilongaʻi ʻa e ngaahi meʻa fakalotu pau, hangē ko e kamataʻanga mo e ngataʻanga ʻo e Sāpaté. Ka naʻe toe ngāueʻaki ia ʻi he ngaahi founga kehe—ko e fakatātaá, ʻi he ngaahi taimi ʻo e taú. ʻOku lava ke tau fakaʻuta atu pē ki he ngaahi ifi ongo fakailifia naʻe haʻu mei he ngaahi sōfā ʻe 300 ki muʻa pē ʻi hono fai ʻe he kau tau ʻa Kitioné ʻenau ʻohofi fakafokifā ʻa e kau Mitianí he poʻulí.—Fakamaau 7:15-22.
Faʻahinga Kehekehe ʻo e Meʻaleá
Ko e ngaahi meʻalea ko ia hangē ko e ngaahi fafangú, fulutá, mo e simiká naʻe toe ngāueʻaki ia ʻi he ngaahi taimi ʻo e Tohi Tapú. Ko e palōfita ʻa Sihova ko Tanielá, ʻa ia naʻe fakaheeʻi ki Pāpilone ʻo e kuonga muʻá, naʻá ne tohi fekauʻaki mo e kau tāmeʻa ʻa Tuʻi Nepukanesa ʻo Pāpiloné. Naʻe kau ai ʻa e haʻapé pe sifá, ko e ʻupoʻupá pe mimihá, mo e pākipaipá.—Taniela 3:5, 7.
Ko e vakai nounou ko eni ki he niʻihi ʻo e ngaahi meʻalea naʻe lave ki ai ʻi he Tohi Tapú ʻoku fakapapauʻi ai ʻa e moʻoniʻi meʻa ko e fasí naʻe hoko ia ko e konga ʻo e moʻuí ʻi he ʻaho kotoa pē ʻi ʻIsileli ʻo e kuonga muʻá pea ʻoku ngalingali ʻi he ngaahi sivilaise kehe foki ʻo e kuonga muʻá. Ko e ngaahi ongo ʻo e fasí naʻe fanongoa ia ʻi he lotoʻā fakatuʻí mo e ngaahi feituʻu faiʻanga lotú, pea pehē ki he ngaahi koló mo e ngaahi ʻapí.
[Fakatātā ʻi he peesi 15]
Ko ha fāngongo naʻe lulu ia ʻo hangē ko ha meʻa-lulú
[Fakatātā ʻi he peesi 15]
Naʻe pōtoʻi ʻa Tuʻi Tēvita ʻi hono tā ʻa e haʻapé
[Fakatātā ʻi he peesi 15]
Ko e nafá naʻe ngāueʻaki ia talu mei he ngaahi taimi ʻo e kau pēteliaké
[Fakatātā ʻi he peesi 15]
Ko e talupité naʻe ngāueʻaki ia ke fanongonongo ʻa e ngaahi meʻa lahi
[Fakatātā ʻi he peesi 16]
Tā tongitongi ʻo ha fefine ʻokú ne puke ha meʻalea ʻoku tā, ʻi he senituli hono valu K.M.
[Fakatātā ʻi he peesi 16]
Koini ʻoku hā ai ha meʻalea filo, ʻi he senituli hono ua T.S.
[Fakatātā ʻi he peesi 16]
Ko e maka ko eni mei he ʻā ʻo e temipale ʻi Selusalemá ʻoku tongi ia ʻaki ʻa e ngaahi foʻi lea “ki he feituʻu ʻo e ifi talupité,” mei he ʻuluaki senituli K.M.
[Maʻuʻanga Tā ʻi he peesi 16]
Pottery figurine: Z. Radovan/BPL/Lebrecht; coin: © 2007 by David Hendin. All rights reserved; temple stone: Photograph © Israel Museum, Jerusalem; courtesy of Israel Antiquities Authority