Fanga ʻInisēkite ʻOku Malava ke Kai—Ko ha Kai Heʻikai Ngalo ʻIate Kimaua
KUO fakaafeʻi ʻe ha ngaahi kaungāmeʻa ʻa hoku uaifí mo au ke mau kai fakataha ʻi ha feituʻu kaungāʻapi ʻikai moʻumoʻua ʻi Bangui, ko e kolomuʻa ʻo e Lepupilika ʻAfilika Lotolotó.
“Hū mai! ʻOku mau fakatau ange pē ʻokú mo fiekaia!” ko ʻenau lea mai ia ʻi heʻema aʻu atú. Naʻa mo e ki muʻa ke ma hū atú, naʻá ma nāmuʻi ʻa e nanamu fakatupu ʻuakai ʻo e onioní, kālikí, mo e ngaahi sipaisí pea fanongo atu ki he longolongoaʻa mai ʻa homa ngaahi kaungāmeʻá. Ko e tokotaha naʻá ne fakaafeʻi kimauá, ʻa Ella, ʻokú ne talitali kimaua ʻaki ʻa e talanoa fekauʻaki mo e meʻakai ʻe ʻomaí.
“Ko e fanga ʻinisēkité ko ha maʻuʻanga polotini mahuʻinga ia ki he tokolahi ʻi ʻAfilika Lotoloto,” ko e lau ia ʻa Ella. “Ka ʻoku ʻikai te mau kai ia koeʻuhí pē kuo pau ke mau kai; ʻoku mau kai iá koeʻuhí ʻoku nau ifo ʻaupito.” ʻOkú ne toe pehē, “ʻI he ʻaho ní te tau kai ai ʻa e makongo—ko e fanga ʻunufe.”
Naʻe ʻikai totonu ke ma ʻohovale. Neongo ko e fanga ʻinisēkite ʻi he peleti ʻo e kai efiafí heʻikai nai hā fakamānako ki he tokotaha kotoa, ʻi he fonua laka hake he teaú, ʻoku vakai ai ki he fanga ʻinisēkité ko ha meʻakai ifo.
Kātoanga Kai ʻi he Loto Vaó
ʻOku kai ha fanga ʻinisēkite kehekehe ʻi he Lepupilika ʻAfilika Lotolotó. Lolotonga ʻa e taimi ʻuhá, ko e fanga kiʻi ane ʻoku ui ko e bobo ʻoku nau fonufonu ʻi he ngaahi fokotuʻunga ane pe ʻi he ngaahi feituʻu koló, takatakai ʻi he ngaahi maama ʻuhilá. Hili ha efiafi afā, ʻoku lele ʻa e fānaú ke tānaki kinautolu ʻi ha ngaahi kato fonu—ʻo faʻa mono ki honau ngutú fakataha mo ʻenau kata kikī fiefia. Ko e fanga kiʻi ané ʻoku kai ia ʻi hono fakamōmoa ʻi he laʻaá, fakapaku ʻaki ʻa e māsima, pea fakaifoifo ʻaki ʻa e polo fifisi, pe ʻoku haka nai ʻi he sitiu pe ko e tōpai.
Ko e Kindagozo ʻoku ʻuhinga iá ki he fanga heʻe lanu mata ʻa ia ʻoku nau fakatūʻuta ʻi he feituʻú ʻi he taimi laʻalaʻaá. Ko e kau ʻAfilika Lotolotó ʻoku nau fakapaku ʻa e fanga heʻé pe hakahaka kinautolu ʻi he vaí hili hono toʻo ʻa e vaʻe mo e kapakau ʻo e fanga ʻinisēkité ni.
Ko e kalasi lahi ʻo e ʻunufé ʻoku toe kai ia ʻi he fonuá kotoa. Naʻe fakaafeʻi kimaua ke ma kai ʻa e ʻunufe ʻo e ʻImipelesiá. Ko ha fuʻu mū lanu melomelo mo hono ngaahi fuá ʻi he ʻulu sapeli. Hili hono fōfoaʻi ʻa e fanga ʻunufé, ʻoku tānaki kinautolu ʻo fufulu ʻe he kakai ʻo e koló. ʻOku hakahaka leva ai ʻa e fanga ʻunufé ʻaki ʻa e temata, onioni, mo e ngaahi meʻa kehe fakatatau ki he founga feimeʻatokoni ʻa e fāmilí. Ko e niʻihi ʻoku fakamōmoa pe fakaʻahu nai ke tolonga. ʻOku toe lava foki ke tauhi ia ʻo aʻu ki he māhina ʻe tolu ke toki kai ʻamui.
Taau mo Lelei ki he Kakaí
Neongo ʻoku ʻikai malava ke kai ʻa e ʻinisēkite kotoa pē, ko e fanga ʻinisēkite lahi ʻoku taau ʻi he taimi ʻoku tānaki ai mei he ngaahi feituʻu ʻoku ʻatā mei he fanga ʻinisēkite maumaú mo e fafanga kelekelé pea teuteuʻi fakaleleí. Kae kehe, ko ha fakatokanga, ʻoku totonu ke fakaʻehiʻehi mei ai ʻa e faʻahinga ko ia ʻoku kovi kia kinautolu ʻa e meʻa meimei tatau ʻo e fanga ʻinisēkité ʻi tahí, ʻa e fingotá, ʻa ia ʻoku ʻikai foki hano huituʻa. ʻI he kehe mei he lahi taha ʻo e fingotá, a ia ʻoku kai mei he meʻa kuo ʻauʻaungá, ko e fanga ʻinisēkite lahi taha ʻoku malava ke kaí ʻoku nau kai pē ʻa e lauʻiʻakau ʻoku maʻá pea maʻu moʻui mei he ngaahi ʻakau ʻa ē ʻoku ʻikai malava nai ke fakamolū ʻe he tangatá.
Ko e fanga ʻunufé ʻoku ʻi ai ha lahi fakaofo ʻo e meʻakai fakatupu iví neongo ʻenau valevalé. Fakatatau ki he Kautaha Meʻatokoni mo e Ngoue ʻa e Ngaahi Puleʻanga Fakatahatahá, ko e ʻunufe fakamōmoá ʻoku ʻi ai ʻo laka hake he liunga ua ʻa e polotiní ʻi he polotini he pulú. ʻOku toe ʻiloʻi ʻe he kau mataotao ʻi he meʻakaí ko e fanga ʻinisēkité ko ha maʻuʻanga meʻakai fakatupu ivi ia ʻi he ngaahi fonua langalanga haké.
Fakatuʻunga ʻi he kalasi ʻunufe ʻoku kaí, ko e ʻaunise pē ʻe 3.5 (kalami ʻe 100) ʻe lava ke maʻu ai ha konga lahi ʻo e ngaahi minulolo mahuʻinga ʻoku fiemaʻu fakaʻahó hangē ko e kalasiumé, ʻaioné, makanesiume, fosifolasi, potasiume, mo e singiki, pea pehē ki he ngaahi vaitamini lahi kehe. ʻIkai ko ia pē, ko e mahoaʻa ngaohi mei he fanga ʻunufe kuo laikí ʻe lava ke heu ia ki ha huhuʻa ke tokoni ki he meʻakai ʻa e fānau fasimanavá.
Tuku kehe ʻa honau mahuʻinga fakaemeʻakaí, ʻoku toe ʻi ai ʻa e ngaahi ʻaonga kehe ki he ʻenitomafekí—ko hono kai ʻa e ʻinisēkité. Ko hono ngāueʻaki ʻa e ʻinisēkité ki he meʻakaí ʻoku lelei fakaeʻātakai. Ko e fai peheé ʻoku fiemaʻu ki ai ʻa e vai siʻisiʻi pea siʻi ai hono tuku atu ʻo e kasa ʻoku tupu ai e mafana ʻa e ʻea ʻo e māmaní. Tānaki atu ki aí, ko hono tānaki ʻo e fanga ʻinisēkité ki he meʻakaí ko ha founga fakanatula ia ʻo e fakasiʻisiʻi ʻa e ʻinisēkite maumaú.
Hikinga Tefitó
ʻI heʻema fakatuʻotuʻa atu ki he kai makehe ko ení, naʻá ma manatuʻi ai ko e fuakava Lao naʻe ʻoange ki he puleʻanga ʻIsileli ʻo e kuonga muʻá naʻe fakahaaʻi ai ʻoku maʻa ʻa e fanga heʻé. Ko e kau sevāniti ʻa e ʻOtua moʻoní, hangē ko Sione ko e Faipapitaisó, naʻá ne kai ia. (Livitiko 11:22; Mātiu 3:4; Maʻake 1:6) Neongo ia, ʻoku tau muʻaki toumoua nai ke kai ha meʻa ʻoku ʻikai ke tau anga ki hono kaí.
Naʻe foki mai ʻa Ella mei he peitó mo ha hikinga tefito ʻoku kohu ʻa ia naʻá ne puke ʻa e tokanga ʻa e tokotaha kotoa. Naʻe kau fakataha mo kimaua ʻa e kau ʻAfilika Lotoloto ʻe toko valu ʻoku nau mata malimali, pea naʻe ʻi muʻa ʻia kimautolu ʻa e ongo fuʻu foʻi poulu ʻunufe. ʻI he tuʻunga ko e ongo ʻaʻahí, naʻá ma maʻu ʻa e lāngilangi ʻo e ʻuluaki tufa mai ʻema meʻakaí, pea naʻe ʻomai ʻa e meʻa lahi ʻaupito.
ʻOku lava ke ma pehē: “Kapau ʻokú ke maʻu ʻa e monū ke kai ha meʻakai ʻikai totongi mamafa, ifo, mo fakatupu ivi pehē, ʻoua ʻe toumoua! Ko ha kai ia heʻikai ʻaupito ngalo ʻiate koe.”
[Fakatātā ʻi he peesi 13]
Ko e “makongo” teʻeki ai kuki—fanga ʻunufe
[Fakatātā ʻi he peesi 13]
Ko e “kindagozo” kuo maau ke kai—fanga heʻe