Founga ke Maʻu Ai ʻa e Fiefia ʻi he Meʻaʻofa ʻo e Taʻemalí
“PEA naʻá na mali peá na nofo fiefia ai pē.” Ko e ngaahi lea hangē ko ení ʻoku faʻa fakaʻosiʻaki ia ʻa e ngaahi talanoa lahi ʻa e fānaú. Ko e ngaahi faiva mo e ngaahi tohi talanoa ʻevá ʻoku faʻa ʻomai ai ha pōpoaki meimei tatau—ko e nofo malí ʻoku ʻuhinga iá ko e fiefia moʻoni! ʻIkai ngata aí, ʻi he lahi taha ʻo e ngaahi anga fakafonuá ʻoku tenge mālohi ai ʻa e faʻahinga kuo fuʻu lahí ke nau mali. “ʻOku ʻai koe ʻe he kakaí ke ke ongoʻi ko e taumuʻa pē ʻe taha ki ha taʻahiné ke ne mali,” ko e lau ia ʻa Debby ʻi he taimi naʻá ne ʻi hono taʻu 20 tupú aí. “ʻOku nau fakahaaʻi ʻa e foʻi fakakaukau ʻoku toki kamata ʻa e moʻuí ʻi he hili ʻa e nofo malí.”
Ko ha tokotaha fakalaumālie ʻoku ʻikai pehē ʻene vakai ki he ngaahi meʻá. Neongo naʻe fakanatula ʻa e nofo malí ʻi he lotolotonga ʻo e kau ʻIsilelí, ʻoku lau ʻa e Tohi Tapú ki he kau tangata mo e kau fefine teʻeki mali naʻa nau moʻui mātuʻaki fiemālie. ʻI he ʻahó ni, ʻoku fili ai ʻe he kau Kalisitiane ʻe niʻihi ha moʻui nofo taʻemali, lolotonga ia ʻoku fili ʻa e tokolahi kehe ke nau nofo taʻemali ai pē koeʻuhi ko ha ngaahi tuʻunga. Ko e hā pē ʻa e ʻuhinga ki he ʻikai ke nau malí, ko e fehuʻi mahuʻingá ʻoku kei tatau ai pē: ʻE lava fēfē ke lavameʻa ha Kalisitiane ʻi he nofo taʻemalí?
Ko Sīsū tonu naʻe ʻikai te ne mali, ʻa ia ʻoku mātuʻaki mahinongofua ia ʻi he vakai atu ki he ngāue naʻe vaheʻi ange kiate iá. Naʻá ne tala ki heʻene kau ākongá ko e niʻihi ʻo hono kau muimuí te nau toe “tali” ʻa e nofo taʻemalí. (Mt. 19:10-12) Ko ia naʻe fakahaaʻi ai ʻe Sīsū ke lavameʻa ʻa e nofo taʻemalí, kuo pau ke tau fakaʻatā, pe tali ʻi hotau ʻatamaí mo e lotó ʻa e founga moʻui ko ení.
ʻOku ngāueʻaki pē ʻa e akonaki ʻa Sīsuú ki ha taha kuó ne fili ʻosi fakapapauʻi ha moʻui taʻemali koeʻuhi ke tokangataha kakato ai ki he ngaahi ngāue fakateokalatí? (1 Kol. 7:34, 35) ʻIkai ʻaupito. Fakakaukau atu ki he tuʻunga ʻo ha Kalisitiane te ne saiʻia nai ke mali ka ʻoku ʻikai te ne lava ke maʻu he lolotongá ni ha hoa mali feʻungamālie. “Ki muí ni, naʻe taʻeʻamanekina ai ʻa e kole mali mai kiate au ha kaungāngāue ʻa ia ʻoku ʻikai ko ha Fakamoʻoni,” ko e lau ia ʻa Ana, ko ha tuofefine teʻeki mali ʻi hono taʻu 30 tupú. “Naʻá ku ongoʻi ʻi ha tuʻunga ʻoku manakoaʻi au, ka naʻá ku lōmia vave ʻa e ongoʻi ko iá koeʻuhi naʻá ku loto ke mali pē mo ha taha ʻa ia te ne tohoakiʻi au ke u ofi ange kia Sihova.”
Ko e holi ke mali “i he Eiki” ʻoku tokoniʻi ai ʻa e fanga tuofāfine tokolahi hangē ko Ana ke nau fakaʻehiʻehi ai mei he mali mo ha taha taʻetui.a (1 Kol. 7:39, PM; 2 Kol. 6:14) ʻI he tokaʻi ʻa e akonaki ʻa e ʻOtuá, ʻoku nau tali ai ʻa e nofo taʻemalí, ʻi he taimi ko iá. ʻOku lava fēfē ke nau fai lavameʻa ení?
Ako ke Sio ki he Tafaʻaki Leleí
Ko e malava ke tali ha tuʻunga ʻa ia ʻoku hā ngali ʻikai loko leleí ʻoku fakatuʻunga lahi ia ʻi he fakakaukaú. “ʻOku ou fiefia ʻi he meʻa ʻoku ou maʻú, pea ʻoku ʻikai te u fakaʻānaua ʻo fekauʻaki mo e meʻa ʻoku ʻikai te u maʻú,” ko e lau ia ʻa Carmen, ko ha tuofefine teʻeki mali ʻi hono taʻu 40 tupú. Ko ia ai, ʻe ʻi ai ʻa e ngaahi taimi ʻoku tau ongoʻi taʻelata ai pe feifeitamaki. Ka ʻi hono ʻiloʻi ʻoku hokosia ʻa e ngaahi meʻa tatau ʻe he tokolahi kehe ʻi he fetokouaʻaki kotoa he māmaní ʻe lava ke fakalotolahiʻi ai kitautolu ke tau tutui atu fakataha mo e falala pau. Kuo tokoniʻi ʻe Sihova ʻa e tokolahi ke nau lavameʻa ʻi he nofo taʻemalí pea ke nau ikuʻi ʻa e ngaahi faingataʻa kehe.—1 Pita 5:9, 10.
Kuo ʻiloʻi ʻe he fanga tokoua mo e fanga tuofāfine Kalisitiane tokolahi ha tafaʻaki lelei ʻo e nofo taʻemalí. “ʻOku ou tui ko e fakapulipuli ki he fiefiá ko e malava ko ia ke aʻusia ʻa e ngaahi tafaʻaki lelei ʻo ha tuʻunga pē ʻokú ke ʻi aí,” ko e lau ia ʻa Ester, ko ha tuofefine teʻeki mali ʻi hono taʻu 30 tupú. “ʻOku ou tui, tatau ai pē pe te u mali pe ʻikai, kapau ʻoku ou fakamuʻomuʻa ʻa e ngaahi meʻa ʻo e Puleʻangá, heʻikai taʻofi ʻe Sihova ha meʻa lelei meiate au,” ko e hoko atu ia ʻa Carmen. (Sāme 84:11) “ʻOku ʻikai nai hoko ki heʻeku moʻuí ʻa e meʻa tofu pē ko ia naʻá ku palani ki aí, ka ʻoku ou fiefia pea ʻe hokohoko atu pē ʻeku fiefiá.”
Faʻifaʻitakiʻanga Fakatohitapu ʻo e Taʻemalí
Ko e ʻofefine ʻo Sēfitá naʻe ʻikai palani ia ke nofo taʻemali. Ka naʻe fakafatongiaʻi ia ʻe he fuakava ʻa ʻene tamaí ke ne ngāue ʻi he potu toputapú mei heʻene finemuí ʻo hokohoko atu ai. Ko e ngāue taʻeʻamanekina ko ení ʻoku ʻikai ha veiveiua naʻá ne liliu ʻa ʻene ngaahi palani fakafoʻituituí pea naʻe kehe ia mei heʻene ngaahi ongoʻi fakanatulá. Naʻá ne tengihia ʻi he māhina ʻe ua ʻi heʻene ʻiloʻi heʻikai te ne mali mo maʻu ha fāmilí. Neongo ia, naʻá ne tali ʻa e tuʻunga foʻoú ʻo ne ngāue loto-lelei ʻi he toenga ʻo ʻene moʻuí. Naʻe fakaongoongoleleiʻi ia ʻi he taʻu ki he taʻu ʻe he kakai fefine ʻIsileli kehé koeʻuhi ko ʻene maʻu ʻa e laumālie feilaulauʻi-kitá.—Fkm. 11:36-40.
Ko e niʻihi ʻa ia naʻa nau ʻiunoke ʻi honau sinó lolotonga ʻa e taimi ʻo ʻAiseá naʻa nau ongoʻi mamahi nai fekauʻaki mo honau ngaahi tuʻungá. ʻOku ʻikai tala mai ʻe he Tohi Tapú ia pe ko e hā ʻa e meʻa naʻá ne fakatupunga ke hoko ʻa e faʻahingá ni ko e kau ʻiunoké. ʻI heʻene peheé, naʻe ʻikai lava ke nau hoko fakaʻaufuli ko e ngaahi mēmipa ʻo e fakatahaʻanga ʻIsilelí, pea naʻe ʻikai lava ke nau mali mo maʻu fānau. (Teu. 23:1) Neongo ia, naʻe mahinoʻi ʻe Sihova ʻenau ongoʻí, pea naʻá ne fakaongoongoleleiʻi ʻenau talangofua ʻaufuatō ki heʻene fuakavá. Naʻá ne tala ange ʻe ʻi ai honau “fakamanatu” mo ‘ha hingoa taʻengata’ ʻi hono falé. ʻI hono ʻai mahinó, ko e kau ʻiunoke faitōnunga ko ení te nau maʻu ʻa e ʻamanaki papau ʻo e fiefia he moʻui taʻengata ʻi he malumalu ʻo e pule faka-Mīsaia ʻa Sīsuú. Heʻikai ʻaupito fakangaloʻi kinautolu ʻe Sihova.—Ai. 56:3-5.
Naʻe kehe ʻaupito ʻa e ngaahi tuʻunga ia ʻo Selemaiá. Hili hono fekauʻi ʻo Selemaia ke ne hoko ko ha palōfitá, naʻe fakahinohinoʻi ia ʻe he ʻOtuá ke ne nofo taʻemali ai pē koeʻuhi ko e taimi faingataʻa naʻá ne moʻui aí pea koeʻuhi ko e natula ʻo ʻene ngāué. “ʻE ʻikai te ke maʻu hao uaifi,” ko e folofola ia ʻa Sihová, “pea ʻe ʻikai te ke maʻu haʻo fanau tangata pe fanau fefine ʻi he potu ni.” (Sel. 16:1-4) ʻOku ʻikai fakahaaʻi ʻe he Tohi Tapú ia ʻa e ngaahi ongoʻi fakafoʻituitui ʻa Selemaia fekauʻaki mo e ngaahi fakahinohino ko ení, neongo ia ʻoku fakapapauʻi mai kia kitautolu ko ha tangata ia naʻá ne fiefia ʻi he folofola ʻa Sihová. (Sel. 15:16) ʻI he ngaahi taʻu ki muí, ʻi he kātaki ʻa Selemaia ʻi he māhina fakalilifu ʻe 18 ʻo hono ʻākoloʻi ʻo Selusalemá, ʻoku ʻikai ha veiveiua naʻá ne sio ai ki he fakapotopoto ʻo e talangofua ki he fekau ʻa Sihova ke nofo taʻemali ai peé.—Tangi. 4:4, 10.
Founga ke Fakakoloa Ai Hoʻo Moʻuí
Ko e faʻahinga ʻi he Tohi Tapú naʻe lave ki ai ʻi ʻolungá naʻa nau taʻemali, ka naʻa nau fiefia ʻi he tokoni ʻa Sihová ʻo nau nōfoʻi ai ʻi heʻene ngāué. Hangē pē ko ia he ʻaho ní, ko e ngāue mohu ʻuhingá ʻe lava ke ne fai ʻa e meʻa lahi ke fakakoloa ʻa ʻetau moʻuí. Naʻe tomuʻa tala ʻe he Tohi Tapú ko e kakai fefine tala ongoongo leleí te nau hoko ko ha fuʻu kau tau tokolahi. (Sāme 68:11) Naʻe kau ʻi he faʻahingá ni ʻa e laui afe ʻo e fanga tuofāfine teʻeki mali. ʻI he maʻu ʻa e fua ʻo ʻenau ngāue fakafaifekaú, kuo tāpuakiʻi ai ʻa e tokolahi ʻaki ʻa e ngaahi foha mo e ngaahi ʻofefine fakalaumālie.—Mk. 10:29, 30; 1 Tes. 2:7, 8.
“ʻOku ʻomai ʻe he ngāue tāimuʻá ʻa e tataki ki heʻeku moʻuí,” ko e fakamatala ia ʻa Loli hili ʻa e taʻu ʻe 14 ʻo e ngāue ko iá. “ʻI he tuʻunga ko ha tuofefine teʻeki malí, ʻoku ou maʻu ha moʻui femoʻuekina mo longomoʻui, ʻa ia ʻoku tokoni ia kiate au ke u hao ai mei he taʻelatá. ʻOku ou ongoʻi fiemālie ʻi he mahili atu ʻa e ʻaho taki taha koeʻuhi ʻoku lava ke u sio ʻoku tokoniʻi moʻoni ʻe heʻeku ngāue fakafaifekaú ʻa e kakaí. ʻOku ʻomai ʻe he meʻá ni kiate au ʻa e fiefia lahi.”
Kuo malava ʻa e fanga tuofāfine tokolahi ke ako ha lea foʻou, pea kuo nau fakalahi ʻenau ngāue fakafaifekaú ʻaki ʻenau malanga ki he kakai lea mulí. “ʻI he kolo lahi ʻoku ou nofo aí, ʻoku laui afe ai ʻa e kau mulí,” ko e fakamatala ia ʻa Ana, naʻe lave ki ai ki muʻá. ʻOkú ne fiefia ʻi he malanga ki he kakai lea faka-Falaniseé. “Ko hono ako ha lea ʻe lava ke u ngāueʻaki ke fetuʻutaki mo e tokolahi ʻo kinautolú, naʻe kamata ai ha malaʻe ngāue foʻou pea ʻai ke mātuʻaki fakamānako ʻeku ngāue fakamalangá.”
ʻOku faʻa ʻuhinga ʻa e nofo taʻemalí ko e siʻi ange ai ʻa e ngaahi fatongiá, kuo ngāueʻaongaʻaki ʻe he niʻihi ʻa honau tuʻungá ke ngāue ai ʻi he feituʻu ʻoku lahi ange ai ʻa e fiemaʻú. “ʻOku ou tui moʻoni ko e lahi ange ʻo e meʻa ʻokú ke fai ʻi he ngāue ʻa Sihová, ko e faingofua ange ia ʻa e maʻu ʻo e ngaahi kaumeʻa ofí pea ongoʻi ʻofaʻi,” ko e lau ia ʻa Lidiana, ko ha tuofefine teʻeki mali ʻi hono taʻu 30 tupú ʻa ia kuó ne ngāue ʻi he feituʻu ʻoku lahi ange ai ʻa e fiemaʻú ʻi he ngaahi fonua kehe. “Kuó u maʻu ha ngaahi kaumeʻa ofi tokolahi ʻa ia ʻoku nau haʻu mei he ngaahi puipuituʻa mo e fonua kehekehe, pea ko e ngaahi kaungāmeʻa ko ení kuo nau fakakoloa lahi ʻa ʻeku moʻuí.”
ʻOku lave ʻa e Tohi Tapú kia Filipe ko e ʻevangeliō ʻa ia naʻe ʻi ai hono ngaahi ʻofefine taʻemali ʻe toko fā naʻa nau kikite. (Ng. 21:8, 9) Kuo pau pē naʻa nau faivelenga tatau mo ʻenau tamaí. Naʻa nau ngāueʻaki nai honau mafai fakaekikité ke maʻu ʻaonga mei ai ʻa e kaungā Kalisitiane ʻi Sesaliá? (1 Kol. 14:1, 3) ʻI he ʻahó ni, ʻoku fakalototoʻaʻi ai ʻe he fanga tuofāfine teʻeki mali tokolahi ʻa e niʻihi kehé ʻaki ʻenau maʻu maʻu pē mo kau ki he ngaahi fakataha faka-Kalisitiané.
Ko Litia, ʻi he tafaʻaki ʻe tahá, ko ha muʻaki Kalisitiane ia ʻo Filipai ʻa ia ʻoku fakaongoongoleleiʻi ʻe he Tohi Tapú ʻi heʻene anga-talitali kakaí. (Ng. 16:14, 15, 40) Ko Litiá—ʻa ia ʻoku hangehangē naʻe taʻemali pe uitoú—naʻá ne maʻu ha laumālie loto-fiefoaki ʻa ia naʻe ʻai ai ke ne malava ʻo feohi fiefia mo e kau ʻovasia fefonongaʻakí, hangē ko Paula, Sailosi mo Luké. Ko hono maʻu ʻo ha laumālie peheé ʻoku ʻomai ai ʻa e ngaahi tāpuaki meimei tatau he ʻahó ni.
Fakalato ʻa e Fiemaʻu ke ʻOfaʻí
Tuku kehe ʻa hono maʻu ʻo ha ngāue mohu ʻuhinga ke ne fakalato ʻetau moʻuí, ko kitautolu kotoa ʻoku tau fiemaʻu ke ʻofaʻi mo leleiʻia ʻia kitautolu ʻa e niʻihi kehé. ʻOku malava fēfē ke fakalato ʻe he faʻahinga taʻemalí ʻa e fiemaʻu ko iá? ʻUluakí, ʻoku ʻi ai maʻu pē ʻa Sihova ke ne ʻofaʻi kitautolu, fakaivimālohiʻi kitautolu, pea ke fanongo mai kia kitautolu. Naʻe ongoʻi “toko taha, pea tuʻutamaki” ʻa Tuʻi Tēvita ʻi he taimi ʻe niʻihi, neongo ia naʻá ne ʻiloʻi ʻe lava ke ne hanga maʻu pē kia Sihova ki ha tokoni. (Sāme 25:16; 55:22) “Neongo e liʻaki au ʻe heʻeku tamai mo ʻeku faʻe, ʻe fakahoko au ʻe Sihova kiate ia pe,” ko ʻene tohí ia. (Sāme 27:10) ʻOku fakaafeʻi ʻe he ʻOtuá ʻa e kotoa ʻo ʻene kau sevānití ke nau ʻunuʻunu ofi kiate ia, ke nau hoko ko hono ngaahi kaumeʻa fekoekoeʻi.—Sāme 25:14; Sem. 2:23; 4:8.
ʻIkai ko ia pē, ʻi he fetokouaʻaki ʻi māmani lahí, ʻe toe lava ke tau maʻu ai ʻa e ngaahi tamai, faʻē, fanga tokoua mo e fanga tuofāfine fakalaumālie ʻa ia ko ʻenau ʻofá ʻe fakakoloaʻi ai ʻetau moʻuí. (Mt. 19:29; 1 Pita 2:17) Ko e kau Kalisitiane taʻemali tokolahi ʻoku nau maʻu ʻa e fiemālie lahi ʻi he muimui ki he faʻifaʻitakiʻanga ʻa Toakasé, ʻa ia naʻá ne “mohu ʻi he ngaahi ngaue lelei, mo e fai ʻofa.” (Ng. 9:36, 39) “ʻI ha feituʻu pē ʻoku ou ʻalu ki ai, ʻoku ou kumi ki ha ngaahi kaumeʻa moʻoni ʻi he fakatahaʻangá ʻa ia te nau ʻofa ʻiate au pea te nau tokoniʻi au ʻi he taimi ʻoku ou ongoʻi loto-siʻi aí,” ko e fakamatala ia ʻa Loli. “Ke ʻai ke mālohi ʻa e ngaahi vā fakakaumeʻa ko iá, ʻoku ou feinga ke fakahāhā ʻa e ʻofa mo e mahuʻingaʻia ʻi he niʻihi kehé. Kuó u ngāue ʻi he fakatahaʻanga kehekehe ʻe valu, pea kuó u maʻu maʻu pē ai ʻa e ngaahi kaumeʻa moʻoni. ʻOku meimei ko e fanga tokoua kinautolu ʻoku ʻikai te mau toʻu—ʻi he taimi ʻe niʻihi ko e fanga kui-fefine kinautolu pe ko e kau taʻu hongofulu tupu.” ʻI he fakatahaʻanga kotoa pē, ʻoku ʻi ai ʻa e faʻahinga ʻoku nau fiemaʻu ʻa e ʻofa mo e feohi. Ko e mahuʻingaʻia moʻoni ʻi he faʻahinga peheé ʻe lava ke tokoni lahi ia kia kinautolu pea ʻe lava ke ne fakafiemālieʻi ʻetau holi tonu ke ʻofa pea ke ʻofaʻi kitautolú.—Luke 6:38.
Heʻikai Fakangaloʻi ʻe he ʻOtuá
ʻOku fakahaaʻi ʻe he Tohi Tapú ko e kau Kalisitiane kotoa pē kuo pau ke nau fai ha ngaahi feilaulau ʻi he fakakaukau atu ki he ngaahi taimi faingataʻa ʻoku tau moʻui aí. (1 Kol. 7:29-31) Ko e faʻahinga ʻoku nau nofo taʻemali ai pē koeʻuhi ko ʻenau fakapapau ke talangofua ki he fekau fakaʻotua ke mali pē ʻi he ʻEikí ʻoku nau tuha moʻoni mo e tokaʻi pea mo e fakaʻatuʻi makehe. (Mt. 19:12) Kae kehe, ko e feilaulau ko eni ʻoku taau ke fakahīkihikiʻí, ʻoku ʻikai ʻuhinga iá heʻikai te nau lava ai ke fiefia kakato ʻi he moʻuí.
“ʻOku ou maʻu ha moʻui fiemālie ʻa ia ʻoku fakatuʻunga ʻi hoku vahaʻangatae mo Sihová pea mo ʻeku ngāue kiate iá,” ko e fakamatala ia ʻa Lidiana. “ʻOku ou ʻiloʻi ʻa e kakai mali ʻoku nau fiefia mo e niʻihi kehe ʻoku ʻikai te nau fiefia. Ko e moʻoniʻi meʻa ko ení ʻokú ne fakatuipauʻi kiate au ko ʻeku fiefiá ʻoku ʻikai fakatuʻunga ia ʻi haʻaku mali ʻi he kahaʻú pe ʻikai.” Hangē ko ia naʻe fakahaaʻi ʻe Sīsuú, ko e fiefiá ʻoku fakatuʻunga tefito ia ʻi he foaki atú mo e ngāué, ko ha meʻa ʻoku lava ke fai ʻe he kau Kalisitiane kotoa pē.—Sione 13:14-17; Ng. 20:35.
ʻOku ʻikai ha veiveiua, ko e tupuʻanga lahi taha ki heʻetau fiefiá ko e ʻiloʻi ʻe tāpuakiʻi kitautolu ʻe Sihova ʻi ha feilaulau pē ʻoku tau fai koeʻuhi ko hono fai ʻa hono finangaló. ʻOku fakapapauʻi mai ʻe he Tohi Tapú: “Talaʻehai ʻoku fai taʻetotonu ʻa e ʻOtua ke ne fakangaloʻi hoʻomou ngaue, mo e ʻofa ki hono huafa naʻe ha ʻiate kimoutolu.”—Hep. 6:10.
[Fakamatala ʻi lalo]
a Neongo ʻoku tau ʻuhinga heni ki he fanga tuofāfine Kalisitiané, ʻoku toe ngāueʻaki ʻa e ngaahi tefitoʻi moʻoní ki he fanga tokouá.
[Fakatātā ʻi he peesi 25]
“ʻOku ou fiefia ʻi he meʻa ʻoku ou maʻú, pea ʻoku ʻikai te u fakaʻānaua ʻo fekauʻaki mo e meʻa ʻoku ʻikai te u maʻú.”—Carmen
[Fakatātā ʻi he peesi 26]
ʻOku fiefia ʻa Loli mo Lidiana ʻi he ngāue he feituʻu ʻoku lahi ange ai ʻa e fiemaʻú
[Fakatātā ʻi he peesi 27]
ʻOku fakaafeʻi ʻe he ʻOtuá ʻa e kotoa ʻo ʻene kau sevānití ke nau ʻunuʻunu ofi kiate ia