Kī ki he Fiefia ʻa e Fāmilí
ʻI he Taimi ʻOku Fehuʻia Ai ʻe Hoʻo Tama Kei Talavoú ʻa Hoʻo Tuí
ʻI he tupu hake ʻa e toʻutupú ʻo matuʻotuʻá, ko e tokolahi ʻo kinautolu ʻoku nau fili ke ohi pē ʻa e lotu ʻenau ongo mātuʻá. (2 Tīmote 3:14) Kae kehe, ʻoku ʻikai pehē ʻa e niʻihi ia. Ko e hā ʻe lava ke ke faí kapau ko hoʻo kiʻi tama kei tupu haké ʻoku kamata ke ne fehuʻia hoʻo tuí? Ko e kupu ko ení ʻe lāulea ai ki he founga ʻoku feangainga ai ʻa e Kau Fakamoʻoni ʻa Sihová mo ha pole pehē.
“ʻOku ʻikai te u toe fie muimui au ʻi he lotu ʻa ʻeku ongo mātuʻá. ʻOku ou ongoʻi ʻe au kuó u foʻi.”—Kalatiola, 18.a
ʻOKÚ KE tuipau ʻoku akoʻi ʻe he lotu ʻokú ke kau ki aí ʻa e moʻoni fekauʻaki mo e ʻOtuá. ʻOkú ke tui ʻoku pouaki ʻe he Tohi Tapú ʻa e founga lelei taha ʻo e moʻuí. Ko ia, ʻoku fakanatula pē ʻa hoʻo feinga ke fakahūhū ʻa e ngaahi tuʻunga fakaeʻulungaanga ʻokú ke fakamahuʻingaʻí ki hoʻo tamá. (Teutalōnome 6:6, 7) Kae fēfē kapau, ʻi he tupu hake ʻa hoʻo tamá, ʻoku mole ʻa ʻene mahuʻingaʻia ʻi he ngaahi meʻa fakalaumālié?b Fēfē kapau ʻoku kamata ke ne fehuʻia ʻa e tui tofu pē ko ia naʻe hā ngali naʻá ne tali vēkeveke ʻi heʻene kei siʻí?—Kalētia 5:7.
Kapau ʻoku hoko ʻa e meʻa ko iá, ʻoua te ke fakaʻosiʻaki kuo ʻikai te ke lavameʻa ʻi he tuʻunga ko ha mātuʻa Kalisitiane. ʻOku ʻi ai ʻa e ngaahi meʻa kehe ʻoku kaunga nai ki ai, ʻo hangē ko ia te tau sio ki aí. Kae kehe, ʻiloʻi ʻa e meʻa ko ení: Ko e founga ʻa hoʻo fakafeangai ki he fehuʻi ʻa hoʻo tama kei talavoú ʻe lava ke fakapapauʻi ai pe te ne fili ke ʻunuʻunu ofi ange ki hoʻo tuí pe mamaʻo ange ia mei ai. Kapau ʻokú ke fokotuʻu ha tuʻutuʻuni fefeka ki hoʻo tama kei talavoú ʻi he fekauʻaki mo e ʻīsiu ko ení, ʻokú ke hanga atu ai ki ha fepaki faingataʻa—ko ha fepaki ʻoku mātuʻaki hangehangē te ke foʻí.—Kolose 3:21.
ʻOku lelei mamaʻo ange ke tokanga ki he ekinaki ʻa e ʻapositolo ko Paulá. “Ko ha tamaioʻeiki ʻa e ʻEikí ʻoku ʻikai fiemaʻu ia ke ne kē,” ko ʻene tohí ia, “ka ʻoku fiemaʻu ke ne hoko ʻo anga-fakaalaala ki he tokotaha kotoa pē, taau ke faiako, mo fakahāhā ʻa e faʻamataʻofi.” (2 Tīmote 2:24) ʻE lava fēfē ke ke fakahaaʻi ʻokú ke “taau ke faiako” kapau ʻoku fehuʻia ʻe hoʻo tama kei talavoú ʻa hoʻo tuí?
Hoko ʻo ʻIloʻilo
ʻUluakí, feinga ke ʻiloʻi ʻa e ngaahi meʻa ʻokú ne fakatupunga nai ʻa e anga ʻo e vakai ʻa hoʻo tama kei talavoú. Ko e fakatātaá:
ʻOkú ne ongoʻi taʻelata mo ʻikai hano kaumeʻa ʻi he fakatahaʻanga Kalisitiané? “Koeʻuhi naʻá ku fiemaʻu ha ngaahi kaumeʻa, naʻá ku hoko ai ʻo ofi ki he niʻihi ʻo hoku kaungāakó, pea naʻe fakatuaiʻi ai ʻeku tupu fakalaumālié ʻi ha ngaahi taʻu. Naʻe mole ʻeku mahuʻingaʻia ʻi he ngaahi meʻa fakalaumālié ko hono ʻuhinga tefitó pē ko e feohi koví, pea ʻi he taimí ni ʻoku ou fakaʻiseʻisa lahi.”—Leinola, 19.
Ko e siʻisiʻi ʻene falala kiate iá, ʻoku ʻai ai ke faingataʻa kiate ia ke lea hake fekauʻaki mo ʻene tuí? “ʻI he taimi naʻá ku ʻi he akó aí, naʻá ku toumoua ke vahevahe ʻeku ngaahi tuí ki hoku kaungākalasí. Naʻá ku ilifia naʻa nau vakai mai kiate au ʻoku ou faikehe pe ko ha ‘tamasiʻi Tohi Tapu’ au. Ko ha taha pē naʻe kehe naʻe talitekeʻi ia, pea naʻe ʻikai te u loto ke hoko mai ia kiate au.”—Leimoni, 23.
ʻOkú ne ongoʻi lōmekina ʻi he ngafa ʻo e moʻui fakatatau ki he ngaahi tuʻunga faka-Kalisitiané? “ʻOku ou ongoʻi ʻoku hangē ʻa e talaʻofa ia ʻa e Tohi Tapú ki he moʻui taʻengatá ʻoku ʻi he tumutumu ʻo ha fuʻu sitepu lahi, pea ʻoku teʻeki ai ke u aʻu au ki he sitepú; ʻoku ou kei mamaʻo, mamaʻo ʻaupito mei ai. Ko e ilifia ʻi he feinga ke kaka he sitepú kuo hoko ia ʻo fuʻu lahi kiate au ʻou fakakaukau ai ke liʻaki ā ʻeku tuí.”—Lina, 16.
Talanoa ki Ai
Ko e hā ʻa e tefitoʻi palopalema ʻoku fehangahangai nai mo hoʻo tama kei talavoú? Ko e founga lelei taha ke ʻiloʻi aí ko hono ʻeke ange ki ai! Neongo ia, tokanga ke ʻoua naʻa hoko ʻa e fetalanoaʻakí ʻo fai ai ha fakakikihi. ʻI hono kehé, muimui ʻi he ekinaki ʻa e Sēmisi 1:19: “Ke . . . vave ki he fanongo, fakatuotuai ki he lea, fakatuotuai ki he ʻita.” Anga-kātaki kiate ia. Ngāueʻaki ʻa e “anga-kātaki fakaʻaufuli mo e pōtoʻi fakafaiako,” hangē pē ko haʻo fai pehē ki ha taha ʻi tuʻa ʻi he fāmilí.—2 Tīmote 4:2.
Ko e fakatātaá, kapau ko hoʻo tama kei talavoú ʻoku ʻikai fie ʻalu ia ki he ngaahi fakataha faka-Kalisitiané, feinga ke ʻiloʻi kapau ʻoku toe ʻi ai ha meʻa kehe ʻokú ne fakahohaʻasi ia. Kae fai pehē ʻi he anga-kātaki. Ko ha kiʻi meʻa siʻisiʻi pē ʻoku lavaʻi ʻe he mātuʻá ʻi he fetalanoaʻaki ko ení.
Foha: ʻOku ʻikai te u toe saiʻia au he ʻalu ki he ngaahi fakatahá.
Tamai: [leʻo fefeka] Ko e hā ʻa e ʻuhinga ʻoku ʻikai te ke saiʻia ai ʻi he ʻalu ki he fakatahá?
Foha: ʻOku ou pipikoʻia au ai, ko ia pē!
Tamai: Ko e anga ia hoʻo ongoʻi fekauʻaki mo e ʻOtuá? ʻOkú ke pipikoʻia ʻiate ia? Ko ha meʻa pango moʻoni ia! Lolotonga hoʻo kei nofo ʻi homa malumalú, te ke ʻalu mo kimaua—pe te ke saiʻia ai pe ʻikai!
ʻOku fiemaʻu ʻe he ʻOtuá ʻa e ngaahi mātuʻá ke nau akoʻi ʻenau fānaú fekauʻaki mo ia pea ki he fānaú ke nau talangofua ki heʻenau ongo mātuʻá. (ʻEfesō 6:1) Neongo ia, ʻokú ke loto ke fai ʻe hoʻo tamá ʻa e meʻa lahi ange ʻi he muimui kuikui pē ki hoʻo founga tuʻumaʻu fakalaumālié pea ʻalu taʻefieʻalu pē mo koe ki he ngaahi fakataha faka-Kalisitiané. Kapau moʻoni ʻoku ala lava, te ke loto ke ne haʻu fakataha mo hono ʻatamaí mo e lotó.
ʻOku ʻi ai ha faingamālie lelei ange ke ke fakahoko ai ia kapau te ke ʻiloʻi ha faʻahinga palopalema tefito pē ʻokú ne fakatupunga nai ʻene tōʻonga peheé. ʻI hono tauhi ia ʻi he ʻatamaí, fakakaukau angé ki he founga naʻe mei fakahoko ola lelei ange ai ʻa e fetalanoaʻaki ʻi ʻolungá.
Foha: ʻOku ʻikai te u toe saiʻia au he ʻalu ki he ngaahi fakatahá.
Tamai: [lea mokomoko] Ko e hā ʻokú ke ongoʻi pehē aí?
Foha: ʻOku ou pipikoʻia au ai, ko ia pē!
Tamai: Ko e tangutu ʻi he houa ʻe taha pe uá ʻoku lava ke fakapipiko. Ko e hā ʻokú ke ongoʻi ko e pole lahi taha ia fekauʻaki mo iá?
Foha: ʻOku ʻikai te u ʻilo. ʻOku ou tui ko ʻeku ongoʻí ʻoku laka ange ke u ʻi ha feituʻu kehe.
Tamai: ʻOku ongoʻi pehē ho ngaahi kaungāmeʻá?
Foha: Ko ia, ko e palopalemá ia! ʻOku ʻikai ke ʻi ai haku kaungāmeʻa—ʻikai toe ʻi ai he taimí ni. Talu pē ʻa e taimi naʻe hiki ai ʻa hoku kaungāmeʻa lelei tahá mo ʻeku ongoʻi ʻoku ʻikai ha taha ke u talanoa ki ai! ʻOku fiefia ʻa e tokotaha kehé kotoa. ʻOku ou ongoʻi tuēnoa au ia!
ʻI hono ʻai ʻa e talavoú ke lea tauʻatāiná, ko e tamai ko ia ʻi he tuʻunga ʻoku hā ʻi ʻolungá ʻoku ʻikai ngata pē ʻi heʻene ʻiloʻi ʻa e tefitoʻi palopalemá—ʻi he tuʻunga ko ení, ko e taʻelatá—ka ʻokú ne toe langa hake foki ʻa e falala, ʻo tauhi ai ʻa e fetuʻutakí ke ʻatā ki ha toe talanoa lahi ange.—Sio ki he puha “Hoko ʻo Anga-Kātaki!” ʻa ia ʻoku hā atu hení.
ʻI he faai atu ʻa e taimí, ʻoku ʻilo ʻe he kau talavou tokolahi kapau te nau ikuʻi ʻa e palopalema ʻokú ne taʻofi ʻa ʻenau tupu fakalaumālié, te nau faʻa ongoʻi lelei ange ʻo fekauʻaki mo kinautolu pea mo ʻenau tuí. Fakakaukau angé kia Leimoni, ʻa e talavou naʻe lave ki ai ki muʻá ʻa ia naʻá ne momou koeʻuhi ko e foʻi fakakaukau ʻo hono ʻiloʻiʻaki ia ko ha Kalisitiane ʻi he ʻapiakó. Faifai atu pē, naʻe ʻilo ʻe Leimoni ko e lea fekauʻaki mo ʻene tuí naʻe ʻikai fuʻu fakalotomamahi ia hangē ko ia ko ʻene fakakaukau ʻe peheé—naʻa mo ʻene iku atu ki hano manukiʻí. ʻOkú ne pehē:
“ʻI he taimi ʻe taha ko ha tamasiʻi ʻi he ʻapiakó naʻá ne fakakataʻaki au koeʻuhi ko e lotu ʻoku ou kau ki aí. Naʻá ku hoko ʻo fuʻu tailiili, peá u ongoʻi ko e kalasí kotoa naʻa nau fanongo mai. Naʻá ku fili leva ke fulihi ʻa e fetalanoaʻakí pea ʻeke ange kiate ia ʻo fekauʻaki mo ʻene tuí. ʻI heʻeku ʻohovalé, naʻe toe lahi ange ʻene tailiilí ʻaʻana ʻiate au! Naʻá ku ʻiloʻi leva ko e toʻutupu tokolahi ʻoku ʻi ai ʻenau ngaahi tui fakalotu, ka ʻoku ʻikai ke nau mahinoʻi ia. Koloa pē ʻoku ou lava ʻe au ke fakamatalaʻi ʻeku ngaahi tuí. Ko hono moʻoní, ʻi he haʻu ki he talanoa fekauʻaki mo e tuí, ko hoku kaungākalasí ʻa e faʻahinga ʻoku totonu ke nau ongoʻi faikehé—ʻikai ko au!”
ʻAHIʻAHIʻI ENI: Feinga ke ʻai ʻa hoʻo tama kei talavoú ke talanoa tauʻatāina atu ʻaki hono ʻeke ange ʻa e anga ʻo ʻene ongoʻi fekauʻaki mo ʻene hoko ko ha Kalisitiané. ʻI heʻene vakai ʻaʻaná, ko e hā hono ngaahi ʻaongá? Ko e hā ʻa e ngaahi polé? ʻOku laka ange hono ngaahi ʻaongá ʻi he ngaahi polé? Kapau ko ia, anga-fēfē? (Maʻake 10:29, 30) Ko hoʻo tama kei talavoú ʻe lava ke ne tohiʻi hifo ʻene ngaahi fakakaukaú ʻi ha lauʻi pepa ʻo ngāueʻaki ʻa e kōlomu ʻe ua—ko e tafaʻaki toʻohemá ke tohiʻi ai ʻa e ngaahi polé pea ko e tafaʻaki toʻomataʻú ke tohiʻi ai ʻa hono ngaahi ʻaongá. Ko e sio ki heʻene fakafuofuá ʻi ha lauʻi pepá ʻe tokoniʻi nai ai hoʻo tama kei talavoú ke ne ʻiloʻi ʻene palopalemá pea kumi ki ha fakaleleiʻanga.
Ko e ‘Mafai Fakaefakaʻuhinga’ ʻa Hoʻo Tama Kei Talavoú
Ko e ngaahi mātuʻá mo e kau mataotaó kuo nau ʻiloʻi ʻoku ʻi ai ʻa e kehekehe lahi ʻi he anga ʻo e fakakaukau ʻa e fānau īkí mo e anga ʻo e fakakaukau ʻa e kau talavoú. (1 Kolinitō 13:11) Lolotonga ko e fānau īkí ko ʻenau fakakaukau anga-maheni ki he ngaahi meʻá ke tala pau ange pē, ko e tonu pē pe hala, ʻoku hehema ʻa e kau talavoú ia ke fakaʻuhinga fakalūkufua ʻi he ngaahi meʻá. Ko e fakatātaá, ko ha kiʻi tama ʻe lava ke akoʻi kiate ia ko e ʻOtuá naʻá ne fakatupu ʻa e ngaahi meʻa kotoa pē. (Sēnesi 1:1) Kae kehe, ko ha talavou ʻe fāinga nai ia mo e ngaahi fehuʻi ʻo hangē ko ení: ‘ʻOku anga-fēfē ʻeku ʻiloʻi ʻoku ʻi ai ha ʻOtuá? Ko e hā ʻe fakaʻatā ai ʻe ha ʻOtua ʻofa ʻa e koví? ʻE lava fēfē ke moʻoni ʻa e pehē ko e ʻOtuá kuo ʻi ai maʻu pē ia?’—Saame 90:2.
Te ke ongoʻi nai ko ha ngaahi fehuʻi pehē ʻokú ne fakafofongaʻi mai ai ha manga fakaholomui ʻi he tui ʻa hoʻo tama kei talavoú. Ko hono moʻoní, ʻokú ne fakafofongaʻi lelei nai ʻe ia ha manga ki muʻa. He ko ē, ko e fakafehuʻí ʻe lava ke hoko ia ko ha konga mahuʻinga ʻo e tupu fakalaumālie ʻa ha Kalisitiane.—Ngāue 17:2, 3.
ʻIkai ko ia pē, ʻoku ako ʻe hoʻo tama kei talavoú ke ne ngāueʻaki ʻene “mafai fakaefakaʻuhingá.” (Loma 12:1, 2) Ko hono olá, ʻoku malava ai ke ne mahinoʻi “ʻa e fālahi mo e lōloa mo e māʻolunga mo e loloto” ʻo e tui faka-Kalisitiané ʻi ha founga ʻe ʻikai ʻaupito pē malava ia ʻi heʻene kei siʻí. (ʻEfesō 3:18) Laka hake ʻi ha toe taimi ki muʻa, ko e taimi eni ke ke tokoniʻi ai ʻa hoʻo tama kei talavoú ke fakaʻuhinga ʻi heʻene ngaahi tuí koeʻuhi ke ne lava ai ʻo maʻu ʻa e tui mālohi fekauʻaki mo ʻene tuí.—Palōveepi 14:15; Ngāue 17:11.
ʻAHIʻAHIʻI ENI: Toe foki mo hoʻo tama kei talavoú ki he ngaahi meʻa tefitó, ʻo toe vakaiʻi ʻa e ngaahi meʻa ʻa ia ko koe—mo ia—naʻá mo tukunoaʻi pē nai. Ko e fakatātaá, ʻai ke ne fakakaukau ʻo fekauʻaki mo e ngaahi fehuʻi hangē ko ení: ‘Ko e hā ʻokú ne fakatuipauʻi au ʻoku ʻi ai ha ʻOtuá? Ko e hā ʻa e fakamoʻoni ʻoku ou vakai ki ai ʻoku fakahaaʻi ai ʻoku tokanga mai ʻa e ʻOtuá kiate au? Ko e hā ʻoku ou ongoʻi ai ko e talangofua ki he ngaahi lao ʻa e ʻOtuá ko e lelei taha maʻu pē ia kiate aú?’ Tokanga ke ʻoua te ke fakamālohiʻi ʻa hoʻo ngaahi fakakaukaú ki hoʻo tama kei talavoú. ʻI hono kehé, tokoniʻi ia ke ne fakatupulekina ʻene ngaahi tuipau pē ʻaʻana. ʻI he founga ko iá ʻe faingofua ange ai kiate ia ke ne langa hake ʻa e falala ki heʻene tuí.
“Fakatuipauʻi . . . ke Tui ki Aí”
ʻOku fakamatala ʻa e Tohi Tapú ʻo kau ki ha talavou ko Tīmote ʻa ia naʻá ne ʻiloʻi ʻo “talu mei he kei valevalé” ʻa e ngaahi potutohi māʻoniʻoní. Neongo ia, naʻe fakaʻaiʻai ʻe he ʻapositolo ko Paulá ʻa Tīmote: “Hokohoko atu ʻi he ngaahi meʻa naʻá ke ako mo fakatuipauʻi koe ke ke tui ki aí.” (2 Tīmote 3:14, 15) ʻI he hangē ko Tīmoté, kuo akoʻi nai ʻa hoʻo tama kei talavoú ʻi he ngaahi tuʻunga ʻa e Tohi Tapú talu mei hono fanauʻí. Neongo ia, ʻi he taimí ni ʻoku fiemaʻu ke ke fakatuipauʻi ia koeʻuhi ke ne fakatupulekina ʻe ia ʻene ngaahi tuipau pē ʻaʻana.
Ko e tohi Questions Young People Ask—Answers That Work, Volume 1, ʻoku pehē ai: “Lolotonga ʻa e kei nofo ʻi ho malumalú ʻa hoʻo tama kei talavoú, ʻokú ke maʻu ʻa e totonu ʻo fiemaʻu ai ʻa e muimui ki ha founga tuʻumaʻu fakalaumālie. Kae kehe, ʻi hono fakamulitukú ko hoʻo taumuʻá ke fakahūhū ʻa e ʻofa ki he ʻOtuá ʻi he loto ʻa hoʻo tama taʻu hongofulu tupú—ʻikai ko hono ʻai ke ne fai ha tōʻonga ko e fai fakafatongia pē.” ʻI hono tauhi ʻa e taumuʻa ko iá ʻi ho ʻatamaí, ʻe lava ke ke tokoniʻi ai ʻa hoʻo tama kei talavoú ke hoko ʻo “tuʻu maʻu ʻi he tuí” koeʻuhi ke hoko leva ia ko ʻene founga moʻui ʻaʻana—ʻikai ko haʻaú pē.c—1 Pita 5:9.
a Kuo liliu ʻa e ngaahi hingoa ʻi he kupú ni.
b Ke fakafaingofuaʻí, ʻoku mau lave ʻi he kupu ko ení ki he tama kei talavoú ko ha tangata. Kae kehe, ko e ngaahi tefitoʻi moʻoni ʻoku fai ki ai ʻa e lāuleá ʻoku ngāueʻaki fakatouʻosi ia ki he tangata mo e fefine.
c Ki ha fakamatala lahi ange, sio ki he Taua Leʻo ʻo Siulai-Sepitema 2009 peesi 10-12, mo e Questions Young People Ask—Answers That Work, Volume 1, peesi 315-318.
ʻEKE HIFO KIATE KOE . . .
ʻOku fēfē ʻa ʻeku fakafeangaí ʻi he taimi ʻoku fehuʻia ai ʻe heʻeku tamá ʻa ʻeku ngaahi tuí?
ʻE lava fēfē ke u ngāueʻaki ʻa e fakamatala ʻi he kupu ko ení ke fakaleleiʻi ai ʻa e founga ʻo ʻeku fakafeangaí?