Naʻá Ke ʻIloʻi?
Naʻe fai moʻoni ʻe he kakaí ha ifi fuluta ʻi he ngaahi putu he taimi ʻo Sīsuú?
▪ ʻOku fakamatala ʻa e Tohi Tapú ki ha ifi fangufangu pe fuluta ʻi he ngaahi taimi fakafiefiá. (1 Tuʻi 1:40; ʻAisea 5:12; 30:29) ʻOku toe fakamatala foki ai naʻe fai ha ifi fuluta ʻi ha putu. ʻI he meʻa ko ia naʻe hokó, ko e fulutá pē ʻa e meʻalea naʻe lave ki aí. ʻOku pehē ʻe he Kōsipeli ʻa Mātiú naʻe kole ange ʻe ha tokotaha pule Siu kia Sīsū ke ne fakamoʻui ʻa hono ʻofefine, ʻa ia naʻe mei maté. Kae kehe, ʻi he aʻu atu ʻa Sīsū ki he fale ʻo e tokotaha pulé, naʻá ne “vakai ai ki he kau ifi fulutá mo e fuʻu kakaí ʻoku nau vālautuʻú,” he naʻe ʻosi mate ʻa e taʻahiné ia.—Mātiu 9:18, 23.
ʻOku tonu nai ʻa Mātiu ʻi heʻene hiki ʻa e tōʻonga ko ení? Ko e lau eni ʻa e tokotaha liliu Tohi Tapu ko William Barclay: “ʻI he lahi taha ʻo e māmani motuʻá, ʻi Loma, ʻi Kalisi, ʻi Finisia, ʻi ʻAsīlia pea ʻi Pālesitaine, ko e tangitangi mai ʻa e fulutá naʻe taʻealafakamavaheʻi ʻa ʻene fekauʻaki mo e maté pea mo ha meʻa fakamamahi.” Fakatatau ki he Talamatá, naʻa mo e tokotaha Siu masiva taha naʻe uitou lolotonga ʻa e ʻuluaki senituli T.S., naʻá ne totongiʻi mai ha ongo ifi fuluta mo ha fefine tangi fākafoa ke tengihia ʻa hono uaifi kuo maté. Ko Feleiviasi Siosifasi, ko ha faihisitōlia naʻe moʻui ʻi he ʻuluaki senitulí, ʻokú ne fakamatala, ʻi he taimi naʻe aʻu ai ki Selusalema ʻa e ongoongo ʻo hono ikunaʻi ʻe Loma ʻa Sotapata, ʻi Kālelí, pea mo hono tāmateʻi fakatokolahi ʻa hono kakaí ʻi he 67 T.S., “ko e kau tengihia tokolahi naʻa nau totongiʻi mai ha kau ifi fuluta ke nau ifi ʻi heʻenau fasi fakamamahí.”
Ko e hā ʻa e hia ʻa e ongo tangata faikovi naʻe tautea mate fakataha mo Sīsuú?
▪ ʻOku ui ʻi he Tohi Tapú ʻa e ongo tangata faikovi ko ení ko e “ongo kaihaʻa.” (Mātiu 27:38; Maʻake 15:27) ʻOku fakahaaʻi ʻi he ngaahi tikisinale Tohi Tapu ʻe niʻihi ʻoku ngāueʻaki ʻi he Tohi Tapú ʻa e ngaahi foʻi lea kehekehe ke fakafaikehekeheʻi ʻaki ʻa e kalasi kehekehe ʻo e faihiá. Ko e foʻi lea faka-Kalisi ko e kleptes ʻoku ʻuhinga ia ki ha tokotaha kaihaʻa naʻe fai fakapulipuli ʻene kaihaʻá ke hao ai mei hano maʻu. Ko e foʻi leá ni ʻoku ngāueʻaki ia kia Siutasi ʻIsikaliote, ʻa ia naʻá ne kaihaʻa fakafufū mei he puha paʻanga ʻa e kau ākongá. (Sione 12:6) ʻI he tafaʻaki ʻe tahá, ko e foʻi lea ko e lestes, ʻoku faʻa ʻuhinga ia ki ha tokotaha naʻe kaihaʻa ʻo ngāueʻaki ʻa e fakamālohí pea naʻe aʻu ʻo malava ke ʻuhinga ki ha tokotaha feinga liukava, ko ha tokotaha anga-tuʻu, pe ko ha tokotaha fakafepaki ki he puleʻangá. Ko e ongo tangata naʻe tautea mate fakataha mo Sīsuú naʻá na kau ʻi he kalasi ko ʻeni hono uá. Ko hono moʻoní, ko e taha ʻo kinaua ʻoku līpooti ʻa ʻene lea ʻo pehē: “ʻOkú ta maʻu kakato ʻa e meʻa ʻoku tuha mo e ngaahi meʻa naʻá ta faí.” (Luke 23:41) ʻOku fokotuʻu mai ʻe he meʻa ko iá naʻá na halaia ʻi ha meʻa lahi ange ʻi he kaihaʻá pē.
ʻI he hangē ko e ongo kaihaʻa ko iá, ʻoku ui ʻa Palāpasa ko ha lestes. (Sione 18:40) Ko e foʻi moʻoni ko ia naʻe ʻikai ko ha tokotaha kaihaʻa maʻamaʻa pē ʻa Palāpasá ʻoku hā mahino ia ʻi he Luke 23:19, ʻa ia ʻoku pehē ai “kuo fakahū pilīsone ia ki he fakatupu angatuʻu ʻa ia naʻe hoko ʻi he koló pea ki he fakapō.”
Ko ia lolotonga ko e ongo tangata faikovi naʻe tautea mate fakataha mo Sīsuú naʻá na fakahoko ha kaihaʻa, ʻoku malava ke pehē naʻá na toe kau foki ʻi ha fakatupu angatuʻu pea naʻa mo ha fakapō. Pe ko e hā pē ʻa e tuʻungá, ko e Kōvana Loma ko Ponitō Pailató naʻá ne lau kinaua ʻokú na tuha mo e tautea maté ʻaki hano tutuki.