Ko Ninive ko ha kolo naʻe ʻi ai hono ngaahi langa fakamanatu fakatoʻoaloto
Naʻá Ke ʻIloʻi?
Ko e hā naʻe hoko ki Ninive hili ʻa e ngaahi ʻaho ʻo Sioná?
ʻI HE senituli hono fitu K.M., naʻe hoko ʻa ʻAsīlia ko e ʻemipaea lahi taha ʻi he māmaní, “ʻo kamata mei Saipalo ʻi he hihifó ki ʻIulani ʻi he hahaké, pea ʻi he taimi ʻe taha naʻe kau ai ʻa ʻIsipite,” ko e līpooti ia ʻa e Uepisaiti ʻa e Mesiume Pilitānia. Ko hono kolomuʻá, ko Ninive, naʻe hoko ko e kolo lahi taha ia ʻi he māmaní. Naʻe ʻiloa ʻi hono ngaahi langa fakamanatu fakatoʻoalotó, ngoue fakaʻofoʻofá, ngaahi palasi fakaʻofoʻofá mo e ngaahi laipeli lalahi. Ko e ngaahi tā tongitongi ʻi he holisí mei Ninive ʻo e kuonga muʻá ʻoku hā ai ko Tuʻi ʻAsapanipale, hangē ko e ngaahi tuʻi ʻAsīlia kehé, naʻá ne ui ʻa ia tonu “ko e tuʻi ʻo e māmaní.” ʻI he taimi ko iá, ko ʻAsīlia mo Ninive naʻe hā ngali taʻealaikunaʻi.
Ko e Hau ʻi Māmani ko ʻAsīliá naʻe hoko ko e ʻemipaea lahi taha ʻi māmani ʻi he taimi ko iá
Kae kehe, ʻi he aʻu ʻa ʻAsīlia ki he tumutumú, naʻe tomuʻa tala ʻe he palōfita ʻa Sihova ko Sēfanaiá: “[Ko Sihova] te ne . . . fakaʻauha ʻa ʻAsīlia, pea te ne ʻai ʻa Ninive ke maomaonganoa, ʻo pakukā hangē ha toafá.” ʻIkai ko ia pē, naʻe tomuʻa tala ʻe he palōfita ʻa Sihova ko Nēhumí: “Faʻao fakamālohi ʻa e silivá, faʻao fakamālohi ʻa e koulá! . . . ʻOku halaʻatā ha meʻa ʻi he koló, ʻoku lala, ʻoku maomaonganoa! . . . Ko e tokotaha kotoa ʻoku sio kiate koé te ne hola meiate koe mo pehē, ‘Kuo fakaʻauha ʻa Ninive!’” (Sēf. 2:13; Nēh. 2:9, 10; 3:7) ʻI he fanongo ʻa e kakaí ki he ngaahi kikite ko iá, kuo pau pē naʻa nau fifili: ‘ʻE malava moʻoni ke hoko ia? ʻE faifai ange pea ikunaʻi ʻa ʻAsīlia mālohi?’ Kuo pau pē naʻe hā ngali taʻemalava ia.
Naʻe hoko ʻa Ninive ko ha feituʻu lala!
Neongo ia, naʻe hoko ʻa e meʻa naʻe taʻemalavá! ʻI he ngataʻanga ʻo e senituli hono fitu K.M., naʻe ʻosi ikunaʻi ʻa ʻAsīlia ʻe he kau Pāpiloné mo e kau Mītiá. Faai atu pē, naʻe liʻaki ʻa Ninive pea naʻe ʻikai toe manatua ia! “Lolotonga ʻa e Kuonga Lotolotó,” ko e fakamatala ia ʻi ha tohi ko e faʻu ʻe he The Metropolitan Museum of Art ʻi Niu ʻIoke, “naʻe liʻaki ʻa e feituʻú pea tanu, pea naʻe manatua ʻa Ninive ʻi he Tohi Tapú pē.” Fakatatau ki he Biblical Archaeology Society Online Archive, ʻi he kamataʻanga ʻo e 1800 tupú, “naʻe ʻikai ha taha te ne ʻiloʻi pe naʻe ʻi ai moʻoni ʻa e kolomuʻa lahi ʻo ʻAsīliá.” Ka ʻi he 1845, ko e ʻākeolosia ko Austen Henry Layard naʻe kamata ke ne keli ʻa e feituʻu naʻe tuʻu ai ʻa Ninivé. Ko e ngaahi toetoenga naʻa nau maʻú naʻe fakamoʻoniʻi ai ko Ninive ko ha kolo fisifisimuʻa.
Ko hono fakahoko tonu mātē ʻa e ngaahi kikite fekauʻaki mo Ninivé ʻoku fakaivimālohiʻi ai ʻetau tuipau ko e ngaahi kikite Fakatohitapu fekauʻaki mo e ngataʻanga ʻo e ngaahi mafai fakapolitikale ʻi he ʻaho ní ʻe fakahoko foki mo ia.—Tan. 2:44; Fkh. 19:15, 19-21.