Kumbi Muziŵa?

Kumbi ŵanthu wo afukuwa vinthu vakali asimikiza wuli kuti Beleshazara wa ku Babiloni wengaku ndipuso kuti wenga fumu?

KWA vyaka vinandi, ŵanthu wo asuskanga Bayibolu akambanga kuti Fumu Beleshazara yo yizumbulika mu buku la Danyele kwengavi. (Danye. 5:1) Yiwu agomezganga viyo chifukwa ŵanthu wo afukuwa vinthu vakali angusaniyapu ukaboni wewosi cha wakulongo kuti Beleshazara wengaku nadi. Kweni fundu iyi yingusintha mu 1854. Chifukwa wuli?

Mu chaka chenichi, kazembi munyaki wa ku Britain zina laki J. G. Taylor, wangufukuwa vinthu vinyaki pa mahami nga tawuni ya Uru, ko sonu nkhumwera kwa Iraq. Pa mahami ngenanga, wangusaniya vinthu vinandi vadongu mu chinyumba chitali. Vinthu venivi, chechosi chenga chitali masentimita 10 ndipu vingulembeka ndi vilembu va mu nyengu yakali. Pa chinthu chimoza chadongu pangulembeka pempheru la fumu Nabonidus ya ku Babiloni yo yingujaku kwa nyengu yitali ndi mwana waki wakwamba Beleshazara. Chinanga mbanthu wo asuskanga Bayibolu anguzomereza kuti: Vo J. G. Taylor wangusaniya vingulongo kuti Beleshazara wengaku nadi.

Bayibolu likamba so kuti Beleshazara wenga fumu. Kweni fundu iyi nayu akususka Bayibolu ayikayikiyanga. Mwakuyeruzgiyapu, mu vyaka va mu ma 1800, wasayansi munyaki zina laki William Talbot wangukamba kuti ŵanthu akamba kuti “Beleshazara wenga fumu pa nyenyu yo awisi a Nabonidus alamuliyanga. Kweni palivi ukaboni wewosi wakulongo kuti ivi vinguchitika nadi.”

Nkhani yeniyi, yingumala ŵati aŵerenga vo vingulembeka pa vinthu vinyaki va dongu, vo vakambanga kuti awisi aku Beleshazara a Nabonidus, anguluta ku charu chinyaki ndipu angujaku kwa vyaka vinandi. Kumbi ndiyani yo wenga fumu pa nyengu yo Nabonidus wenga kucharu chinyaki? Buku la Encyclopaedia Britannica lingukamba kuti: “Pa nyengu yo Nabonidus wenga ku charu chinyaki, wangupaska mazaza mwana waki Beleshazara kuti walamuliyengi kweniso wangumupaska asilikali ŵaki.” Mwaviyo, Beleshazara wawusanga nge fumu pa nyengu yeniyi. Ndichu chifukwa chaki ŵanthu wo afukuwa vinthu vakali kweniso Alan Millard angukamba kuti mphakwenere kuti “Buku la Danyele likamba kuti Beleshazara wenga ‘fumu.’”

Kweni isi ateŵeti aku Chiuta, ukaboni ukulu wakuti buku laku Danyele ndauneneska utuliya kwa asayansi cha kweni vo Bayibolu likamba, chifukwa likukambirika ndi Chiuta.—2 Timo. 3:16.