NKHANI YA PAPEJI LAKWAMBA

Vo Vingawovya Achinyamata Kuti Alekengi Kusuzgika Maŵanaŵanu

ANNAa wangukamba kuti, “Asani ndayamba kusuzgika maŵanaŵanu, ndikhumba cha kuchita chechosi chinanga ndi vinthu vo nditanja kuchita. Ndikhumba kuti ndigonengi ŵaka. Kanandi nditijivwa kuti ŵanthu angandiyanja cha, nde wambula kukhumbika kweniso ndini mphingu ku ŵanthu anyaki.”

Julia wangukamba kuti, “Ndaŵanaŵananga kuti ndijibayi ŵaka. Kweni ndakhumbanga kufwa cha. Ndakhumbanga ŵaka kuti ndileki kusuzgika maŵanaŵanu. Chinanga kuti nde munthu wamampha, kweni asani ndasuzgika maŵanaŵanu ndiŵanaŵaniya va munthu cha.”

Anna wenga ndi vyaka 13 po wangwamba kusuzgika maŵanaŵanu. Ndipu Julia wangwamba kusuzgika maŵanaŵanu we ndi vyaka 14. Mwakupambana ndi achinyamata anyaki, Anna ndi Julia asuzgikanga maŵanaŵanu kwa masabata pamwenga myezi. Anna wanguti: “Vija nge kuti we mu chizenji cho mwe mdima ndipu uziŵa cha kuti utuwengi wuli. Utijivwa nge kuti wayamba kufuntha kweniso nge kuti ndiwi so cha.”

Achinyamata anandi asuzgika maŵanaŵanu nge Anna ndi Julia. Chiŵerengeru cha achinyamata ŵenaŵa chikwera ukongwa mazuŵa nganu. Wupu wakuwona za umoyu pacharu chosi wa World Health Organization (WHO) ungukamba kuti: kusuzgika maŵanaŵanu “ndiku kuchitisa kuti anyamata ndi asungwana anandi avyaka 10 mpaka 19 atamengitamengi kweniso aje akupunduka.”

Wachinyamata wangayamba kulongo kuti wasuzgika maŵanaŵanu asani wakuwa. Iyu wangayamba kusoŵa tulu, kuleka kukhumba kurya ndipuso sikelu yaki yingayamba kusika. Wangawona kuti palivi chamampha cho wangachita, wangajivwa kuti ngwambula kukhumbika ndipuso wangaguŵa ukongwa. Iyu wangaleka so kucheza ndi anyaki, wangayamba kuluwaluwa vinthu, wangayamba kuŵanaŵana pamwenga kulongo kuti wakhumba kujibaya kweniso wangachita vinthu vinyaki vakulongo kuti wasuzgika maŵanaŵanu. Kuti madokotala ngasimikiziyi kuti munthu watama nadi nthenda yakusuzgika maŵanaŵanu, ngawona vinthu vakupambanapambana vo vilongo venivi. Ngawona so asani vinthu ivi vachitika kwa masabata kweniso asani vitimbanyiza vo munthu wachita zuŵa lelosi.

VO VINGACHITISA KUTI ACHINYAMATA ASUZGIKENGI MAŴANAŴANU

Wupu wakuwona za umoyu pacharu chosi ukukamba kuti, “Pe vinthu vakupambanapambana vo vichitisa kuti munthu wasuzgikengi maŵanaŵanu.” Vinyaki mwa vinthu venivi ndi ivi:

Kusintha kwa liŵavu kweniso vinthu vinyaki. Nge mo venge ndi Julia, ŵana anyaki angatoliyaku matenda nga kusuzgika maŵanaŵanu kwa apapi ŵawu. Ivi ve viyo chifukwa cha mo vinthu vinyaki vigwiriya ntchitu mu wongu. Munthu wangasuzgika so maŵanaŵanu chifukwa cha matenda nga mtima, kusintha kwa unandi wa mahomoni mu liŵavu kweniso asani wagwirisiya ntchitu munkhwala wakutimbanyiza wongu kwa nyengu yitali.b

Kufipa mtima. Kufipa mtima nkhwamampha nyengu zinyaki, chifukwa kutovya pa vinthu vinyaki. Kweni kufipa mtima ukongwa kungachitisa kuti wachinyamata wasuzgikengi maŵanaŵanu. Chinanga kuti kufipa mtima kungachitisa kuti munthu wasuzgikengi maŵanaŵanu, kweni nge po takambiya kali, pe so vinthu vinyaki vinandi vo vileka kuziŵika vo vitambisa suzgu lenili.

Vinthu vo vingachitisa kuti wachinyamata wafipengi mtima mpaka kufika pa kusuzgika maŵanaŵanu, vingasazgapu kumala kwa nthengwa ya apapi ŵaki ndipuso nyifwa ya munthu yo wamuyanjanga. Vingasazgapu so kumuchitiya nkhaza, kumukolere, ngozi yikulu, kutamatama, pamwenga asani we ndi suzgu linyaki lakukwaskana ndi wongu ndipu watijivwa kuti ŵanthu atimuyanja cha. Wangafipa so mtima ukongwa asani apapi ŵaki akhumba kuti wachitengi vinthu vo iyu wangafiska cha. Mwakuyeruzgiyapu, pa nkhani ya mo watenere kuchitiya kusukulu. Iyu wangafipa so mtima asani anyaki atimutiza, waŵanaŵaniya mo vinthu viŵiyengi munthazi, asani apapi ŵaki asuzgika maŵanaŵanu ndipu achita vinthu vo kali achitanga cha kweniso asani asinthasintha mo achitiya nayu vinthu. Ntchinthu wuli cho chingawovya wachinyamata asani wayamba kusuzgika maŵanaŵanu?

MUPHWERIYENGI MAŴANAŴANU NDIPUSO LIŴAVU LINU

Ŵanthu wo asuzgika ukongwa maŵanaŵanu, awovyeka ndi madokotala.c Yesu Khristu wangukamba kuti: “Ŵanthu ambula kutama akhumba dokotala cha, kweni wo atama ndiwu.” (Marko 2:17) Matenda ngakusuzgika maŵanaŵanu ngangatimbanyiza mo viŵalu vakupambanapambana kusazgapu wongu vigwiriya ntchitu. Munthu wangakhumbika so kusintha mo wachitiya vinthu kweniso vo watanja chifukwa maŵanaŵanu ngidu ngagwira ntchitu mwakukoliyana ndi liŵavu losi.

Asani mutama matenda ngakusuzgika maŵanaŵanu mutenere kuphwere umoyu winu. Mwakuyeruzgiyapu, mutenere kurya chakurya chamampha, kugona mwakukwana kweniso kuchita masaza ngakukholesa liŵavu nyengu zosi. Masaza yanga ngatovya kuti munthu wayambi kuŵanaŵana vinthu vamampha, wasaniyi nthazi kweniso kuti walekengi kusoŵa tulu. Muviwoniyengi limu vinthu vo vilongo kuti musuzgikengi maŵanaŵanu ndipu muchitengepu kanthu. Mukambiyengeku munthu yo mutimugomeza. Ŵanthu a mubanja linu kweniso mabwezi nginu ngangakuwovyani kuti mulekengi kusuzgika ukongwa maŵanaŵanu. Mulembengi mukabuku maŵanaŵanu nginu kweniso mo muvwiya mumtima. Venivi ndivu vinguwovya Julia yo tamuzumbuwa kukwamba kwa nkhani iyi. Kuphara vosi, muwonesesengi kuti muchita vinthu vo vingakuwovyani kuziŵa Chiuta. Ivi vingakuwovyani kuwona kuti umoyu ngwakukhumbika ukongwa. Yesu Khristu wangukamba kuti: “Mbakutumbikika wo aziŵa kuti akhumbika Chiuta.”—Mateyu 5:3.

Musungwana waturya chakurya ndi apapi ŵaki, wachita masaza, ndipuso wagona — Muryengi chakurya chamampha, muchitengi masaza ndipuso mugonengi mwakukwana

Musungwana waŵerenga Bayibolu — Mungapembuzgika asani muchita vo vingakuwovyani kuziŵa Chiuta

Anna ndi Julia asimikiziya kuti vo Yesu wangukamba va uneneska. Anna wangukamba kuti: “Kusambira vakukwaskana ndi Chiuta kweniso kuchita vo iyu wakhumba kwandiwovya kuti ndiŵanaŵaniyengi ŵanthu anyaki m’malu mwakuŵanaŵaniya masuzgu ngangu pe. Chinanga kuti kuchita venivi nkhwakusuzga kweni ndikondwa ukongwa.” Julia wapembuzgika ukongwa asani wapemphera ndipuso asani waŵerenga Bayibolu. Iyu wanguti: “Kukambiya Chiuta mo ndivwiya mumtima wangu kutindiwovya kuti ndikondwengi. Ndipu Bayibolu litindiwovya kuti ndijiwonengi kuti nde wakuzirwa ukongwa kwaku Chiuta ndipuso kuti iyu watindiphwere ukongwa. Litindiwovya so kuti ndilindizengi vinthu vamampha vo vichitengi kunthazi.”

Chifukwa chakuti Yehova Chiuta ndiyu wakutilenga, wavwisa kuti vo takumana navu pa umoyu widu, mo tikukuliya ndipuso vo tikutoliyaku kwa apapi ŵidu vichitisa kuti tisuzgikengi maŵanaŵanu kweniso mo tiwone vinthu pa umoyu widu. Mwaviyo, iyu watitiwovya ndipuso watitipembuzga mwakugwirisiya ntchitu anyidu wo atitivwisa kweniso wo achita nasi vinthu mwalisungu. Pambula kuswera yapa, Chiuta wazamutuzgapu matenda ngosi. Lemba la Yesaya 33:24 lititi: “Palivi wakuja m’charu cho yo wazamukamba kuti: ‘Ndatama.’”

Bayibolu lilayizga kuti Chiuta “wazamuleska masozi ngosi mu masu [ngidu], ndipu nyifwa yazamuŵapu so cha, chinanga nkhuliya, chinanga nkhukuta, chinanga mburwirwi kuti vazamuŵapu so cha.” (Chivumbuzi 21:4) Venivi vakuchiska kweniso vakupembuzga ukongwa! Asani mukhumba kusambira vinandi pa nkhani ya chifukwa cho Chiuta wakulenge ŵanthu ndipuso charu chapasi, wonani pa jw.org. Pa webusayiti iyi musaniyengepu Bayibolu lamampha ukongwa la pa Intaneti kweniso nkhani zinyaki zinandi kusazgapu zo zikonkhoska vo mungachita asani musuzgika maŵanaŵanu.

a Mazina mu nkhani iyi ngasinthika.

b Pe so matenda nganandi, munkhwala wa kuchipatala, kweniso munkhwala unyaki wo ungachitisa kuti munthu watimbanyizikengi maŵanaŵanu ndipu wangakhumbika kulonde chovyu cha kuchipatala.

c Magazini ya Jani Masu! yisankhiya munthu cha mtundu wa munkhwala.

Vo Apapi Angachita

Ziŵani kuti achinyamata wo asuzgika maŵanaŵanu atondeka kukonkhosa mo avwiya mumtima mwawu kweniso aziŵa cha kuti ntchinthu wuli cho chitiŵachitikiya. Yiwu angaviziŵa cha vinthu vo vilongo kuti munthu wasuzgika maŵanaŵanu.
Mo achinyamata achitiya asani asuzgika maŵanaŵanu, apambana ukongwa ndi mo ŵanthu ara angachitiya. Mwaviyo, muwonesesengi asani mwana winu wasintha ukongwa mijalidu yaki, waleka kwanja kurya, wasinthasintha mo wachitiya vinthu, wasoŵa tulu pamwenga waleka kucheza ndi anyaki. Mutenere kuchita ivi asani kusintha ko kulutiriya kwa masabata.
Lekani kuŵanaŵana kuti mwana winu wacheza ŵaka asani wakambakamba za kujibaya pamwenga wachita vo vilongo kuti wapenja kujibaya.
Asani muwona kuti mwana winu wasuzgika maŵanaŵanu (ivi ving’anamuwa kuguŵa ŵaka cha) lutani nayu ku chipatala kuti wakalonde chovyu.
Wovyani mwana winu kuti walondongi ulongozgi wo adokotala amupasa. Weriyani so kuchipatala asani muwona kuti palivi cho chisintha pamwenga so asani munkhwala wo watumwa utimukana.
Mujengi ndi ndondomeku yakujalikisika ya banja losi ya kuchitiya masaza, kurya chakurya kweniso kugona.
Mukambisanengi umampha kweniso kaŵikaŵi ndi mwana winu wachinyamata ndipu mumuwovyengi kumalana ndi masuzgu ngo ngatuza chifukwa cha kusuzgika maŵanaŵanu.
Chifukwa chakuti wo asuzgika maŵanaŵanu atijivwa kuti ŵe ŵija, achita soni, kweniso atijivwa kuti mbambula kukhumbika, nyengu zosi mumusimikiziyengi mwana winu kuti mutimuyanja.

Ntchifukwa Wuli Asungwana Anandi Asuzgika Maŵanaŵanu?

Pe asungwana anandi wo asuzgika maŵanaŵanu kuphara anyamata. Ivi ve viyo chifukwa pe vinandi vo asungwana akumana navu. Mwakuyeruziyapu, ŵanthu atiŵachitiya nkhaza kweniso atiŵakolere. Mlangizi munyaki zina laki Sharon Hersh wangukamba kuti: “Masuzgu ngo asungwana akumana nangu kweniso vinthu viheni vo ŵanthu anyaki atiŵachitiya vingapangisa kuti asuzgiki maŵanaŵanu.” Asungwana angaguŵa so asani awona kuti ayanana cha ndi mo awoneke anthukazi wo mawayilesi, manyuzipepala kweniso ma TV ngakamba kuti “mbakutowa.” Msungwana yo watijiwona kuti ngwambula kutowa kweniso yo wakhumba kuti wakondwesengi ŵaka anyaki, wangayamba matenda ngakusuzgika maŵanaŵanu mwambula kusuzga.d

d Wonani nkhani yakuti, “Zimene Baibulo Limanena—⁠Kukongola,” m’magazini ya Chichewa ya Jani Masu! Na. 4 2016.