Pulaneti la Vinthu Vamoyu

Pacharu chapasi patingi paŵengevi vamoyu asani pengavi vinthu vo vitovya kuti vamoyu vilutirizgi kujaku. Pakwamba, asayansi aviziŵanga umampha cha vinyaki mwa vinthu venivi kweni angwamba kuviziŵa muvyaka va m’ma 1900. Vinyaki mwa vinthu venivi ndi ivi:

• Charu che pamalu ngamampha ukongwa mumlambagomba (Milky Way) ndipu chikutalikiyana umampha ukongwa ndi lumwi kweniso mapulaneti nganyaki. Chitenda munthowa yamampha ukongwa pakuzunguliya lumwi, chikuja mwakuyegama, chitenda pa sipidi yamampha, ndipuso che ndi mwezi wo utichiwovya

• Charu che ndi nthazi zakuguziya pasi vinthu kweniso zakuvikiliya vinthu vamoyu

• Charu che ndi nthazi yakuweziyapu mphepu kweniso kusefa maji kuti vije so vamampha

Asani muŵerenga mutu wewosi mukabuku yaka, jifumbeni kuti, ‘Kumbi vinthu vosi venivi vikujaku waka mwangozi pamwenga pe munyaki yo wakuvilenga?’

Charu che Pamalu Ngamampha Ukongwa

Charu kweniso mapulaneti nganyaki vitenda mwakuzunguliya lumwi. Vinthu vosi venivi ve mukati mwa mlambagomba wa nyenyezi zinandi. Titiŵawonga ukongwa asayansi chifukwa atiwovya kuziŵa kuti charu che pamalu ngamampha ukongwa muchilengedu.

Malu ngo pe charu mumlambagomba wa nyenyezi zinandi ngamampha ukongwa chifukwa che patali pamwenga pafupi ukongwa cha ndi lumwi. Asayansi akamba kuti malu ngenanga ngamampha kujapu chifukwa nge ndi vosi vakukhumbika kuti vamoyu vijepu. Kweni asani charu chingandereku kubwalu kamanavi, vamoyu vinandi vikhoza kufwa chifukwa kulivi vinthu vakukhumbika kuti vinthu vije ndi umoyu. Kweniso asani charu chingandereku mukati kamanavi, vamoyu vosi vikhoza kufwa chifukwa kutotcha ukongwa. Ndichu chifukwa chaki magazini yinyaki yingukamba kuti: “Charu che pamalu ngamampha ukongwa.”—Scientific American.¹

Chitenda munthowa yamampha ukongwa: Palivi nthowa yinyaki yamampha ukongwa yo yingaluska nthowa yo charu chitendamu asani chizunguliya lumwi. Nthowa yo charu chitendamu ye pamalu ngamampha ukongwa chifukwa ye pa mtunda wa makilomita pafupifupi 150 miliyoni kutuwa po pe lumwi. Mtunda wenuwu utovya kuti vamoyu vileki kufwa chifukwa cha kuzizira pamwenga kotcha ukongwa. Kweniso, charu ntchakuzunguliya ndipu venivi vitovya kuti tilekengi kuja patali pamwenga pafupi ukongwa ndi lumwi nyengu zosi.

Lumwi le nge siteshoni ya magesi. Lumwi lindere cha, ndasayizi yamampha kweniso lipereka nthazi yakwenere pacharu. Ndichu chifukwa chaki lumwi lidanika so kuti “nyenyezi yapade ukongwa.”²

Mwezi utichiwovya ukongwa charu: Mwezi utovya kuti vinthu vije umampha pacharu chifukwa ngukulu ndipu ubiliyamu kanayi mucharu. Mwezi wenuwu ngukulu ukongwa asani tingawuyeruzgiya ndi myezi ya mapulaneti nganyaki. Vakukayikisa ukongwa kuti vingachitika waka mwangozi kuti charu chije ndi mwezi wamampha viyo.

Mwezi ndiwu so uchitisa maji nga munyanja zikuluzikulu ukongwa kuti ngachitengi mayiŵa ndipu venivi vitovya so kuti vinthu vilutirizgi kuja vamoyu pacharu. Mwezi utovya so kuti charu chizunguliyengi pamalu ngamoza nge nguli. Asani kwengavi mwezi mphanyi charu chigadabukagadabuka waka bweka pakwenda. Kweniso asani mwezi wenga umana pamwenga asani wenga ukulu ukongwa kuluska mo uliri, mphanyi nyengu, kayenderu ka maji munyanja kweniso vinthu vinyaki vatingi vitimbanyizgikengi ukongwa pacharu.

Charu chikuja mwakuyegama ndipuso chizunguliya umampha: Charu chikuja mwakuyegama madigiri 23.4 ndipu venivi vichitisa kuti tije ndi nyengu zakupambanapambana, ndipuso kuti charu chifundengi pamwenga chizizirengi mwakwenere. Buku linyaki likamba kuti: “Asani charu chikalekengi kuja mwakuyegama, pacharu patingi paŵengevi vamoyu.”—Rare Earth—Why Complex Life Is Uncommon in the Universe.³

Charu chizunguliya nge nguli pa sipidi yakwenere ndipu venivi vichitisa kuti musana kweniso usiku vileki kutalika pamwenga kufupika ukongwa. Asani charu chazunguliyanga kamanakamana, musana watingi ujengi utali. Kweniso chigaŵa cho chalazgiyana ndi lumwi chatingi chiwotchengi ukongwa ndipu chigaŵa chinyaki chatingi chizizirengi ukongwa. Kweniso, asani charu chazunguliyanga liŵi ukongwa, musana watingi ujengi ufupi ukongwa wa maora ngamanavi waka, ndipu venivi vatingi vichitisengi so kuti pacharu paputengi vimphepu vikuluvikulu ukongwa kweniso patingi pachitikengi vinthu vinyaki vakofya.

Vinthu vo Vivikiliya Charu

Mude mwe chiwumbu chakofya ukongwa chifukwa ndimu mufikiya kotcha kosi kwa lumwi ndipuso ndimu mumaliya mya yinyaki yamotu ndipuso yakofya ukongwa (meteoroids) yo yikhonyoka kutuwa kuchanya. Chinanga kuti veviyo, viwoneka kuti pulaneti lidu litenda umamphaumampha kwambula kunangika ndi vinthu vakofya venivi. Ntchifukwa wuli veviyo? Ntchifukwa chakuti charu che ndi nthazi yakuguza kweniso vinthu vinyaki vo vitichivikiliya ku mya yeniyi ndipuso nthazi ya lumwi.

Charu che ndi nthazi yakuguza: Pakatikati pa charu pe vimaba vakotcha ukongwa vo vitenda mwakuzunguliya. Kwenda kwa vimaba venivi kuchitisa kuti charu chije ndi nthazi yikulu ukongwa yakuguza yo yitachifika mude. Nthazi yakuguza yeniyi yivikiliya charu kuti chileki kufya ndi lumwi. Vinthu vinyaki vakofya vo vituwa ku lumwi visazgapu mphepu zakotcha ukongwa. Mphepu zenizi zanthazi ukongwa mwakuti mumaminisi ngamanavi waka, zituzga nthazi yikulu yakuyanana ndi mabomba nganyukiliya mabiliyoni nganandi ngo ngangaphulika nyengu yimoza. Kweniso, mumphepeti mwa lumwi muphulika vinthu vinyaki vakukwana matani mabiliyoni nganandi ndipu vinthu venivi viluta mude. Kukamba uneneska, nthazi yakuguza yititivikiliya ukongwa pacharu. Kotcha kwa lumwi ndipuso vinthu vinyaki vo viphulika mumphepeti mwaki, vichitisa kuti kuwonekengi chiwumbu asani lumwi lituwa ndipuso asani lisere.

Mphepu zo zizunguliya charu: Mude mwe mphepu zo zija nge bulangeti. Bulangeti lenili lititiwovya kuti titutengi kweniso lititivikiliya. Mwakuyeruzgiyapu, pe mphepu ya okusijini wamtundu unyaki yo yidanika kuti ozoni. Mphepu yeniyi yivikiliya vamoyu pacharu chifukwa yiwonkha pafupifupi vinthu vosi vakofya vo vituwa ku lumwi (ultraviolet). Mwaviyo, mphepu ya ozoni yeniyi yivikiliya vamoyu vakupambanapambana ku nthazi ya lumwi, kusazgapu taŵanthu ndipuso takume tinyaki timanatimana ukongwa ta munyanja to tituzga okusijini yo taŵanthu tituta. Mphepu ya ozoni yo yisanirika mude yisazgikiyaku unandi waki asani nthazi yakofya yakutuwa ku lumwi njinandi. Kukamba uneneska, mphepu ya ozoni yivikiliya charu.

Mphepu zo ze mude zivikiliya charu ku vimya vimanavimana ndipuso vikuluvikulu mamiliyoni nganandi, vo vikhonyoka zuŵa lelosi kutuwa kuchanya. Chakukondwesa ukongwa ntchakuti vinandi mwa vimya vamotu venivi vimaliya muchanya vechendafiki pacharu. Vimya venivi viŵala asani vitenda muchanya ndipu kanandi viziŵika kuti nyenyezi zo zikhonyoka kutuwa kuchanya (meteors). Umampha waki so ngwakuti mphepu zo zivikiliya charu zijaliza cha kufunda ndipuso ukweru wakwenere kuti vileki kufika pacharu. Mphepu zo ze mude zitovya so kuti kufunda kwakwenere kufikengi pacharu chosi ndipu usiku, zija nge bulangeti lo likaniza kuti kufunda kwenuku kuleki kumala liŵi.

Kukamba uneneska, mphepu zo ze mude kweniso nthazi yakuguza ya charu vikupangika mwakuziziswa ukongwa ndipu palivi yo waziŵa mwakufikapu mo vikupangikiya. Ndimu so viliri ndi vinthu vinyaki vo vichitika kuti vamoyu vilutirizgi kuja pacharu.

Vo Vichitika Kuti Maji Kweniso Mphepu Vilutirizgi Kupangika

Tikayika cha kuti ŵanthu anandi akhoza kutama ndi kufwa asani mutawuni mungaŵavi maji ndi mphepu zamampha kweniso asani pangaŵavi nthowa yakutuzgiyamu vinthu viheni. Kweni ŵanaŵaniyani ivi: Pulaneti lo tijamu lenge lesitiranti cha, chifukwa kulesitilanti chakurya ndipuso vinthu vinyaki vakukhumbika vichita kutuwa kunyaki ndipu vinyalala vitachitayika kubwalu. Mphepu kweniso maji ngamampha ngo tigwiriskiya ntchitu vituliya kumapulaneti nganyaki cha. Kweniso vinthu viheni vo vamoyu vituzga vitachitayika kumapulaneti nganyaki cha. So kumbi vichitika wuli kuti charu chilutirizgi kuja chamampha kuti vamoyu vijengemu? Charu che ndi nthowa yo chilutirizgiya kupanga maji, mphepu ya khaboni, okusijini, ndipuso nayitilojini, nge mo vakonkhoseke kweniso mo viwoneke pavithuzi yapa.

Mo maji ngapangikiya: Chamoyu chechosi chikhumbika maji. Palivi munthu yo wangaja wamoyu kwambula maji chinanga ngangaja mazuŵa ngamanavi. Vo vichitika kuti maji ngalutirizgi kupangika vitovya kuti tijengi ndi maji ngamampha kweniso ngakutowa pacharu chosi. Pe vinthu vitatu vo vichitika kuti maji ngalutirizgi kupangika. (1) Kufunda kwa lumwi ndiku kuchitisa kuti maji pacharu ngayupukengi ndi kukwera muchanya. (2) Mvuchi wa maji wo uyupuka kutuwa pasi upanga mitambu. (3) Mitambu yipanga vuwa yamya pamwenga yambula mya kweniso maji ngakukhoma. Maji ngenanga ngawiya pasi ndipu pavuli paki ngayupukiya so kuchanya. Kufika yapa ndikuti maji ngakutowa ngapangika. Kumbi maji ngapangika nganandi wuli pachaka? Mwakukoliyana ndi vo asayansi akamba, maji ngapangika nganandi ukongwa mwakuti ngangazaza charu chosi masentimita 80 kutuwa pasi.⁴

Mo mphepu zipangikiya: Kuti taŵanthu tije ndi umoyu tikhumbika kututiya mkati mphepu ya okusijini ndipuso kutuzga mphepu ya khaboni dayokusayidi. Kweni pacharu chapasi pe ŵanthu ndipuso vinyama mabiliyoni nganandi vo vituta mphepu zenizi. Sonu ntchifukwa wuli mphepu ya okusijini yimala cha pacharu? Nanga ntchifukwa wuli charu chizaza cha ndi mphepu ya khaboni dayokusayidi? Ntchifukwa chakuti mphepu ya okusijini yilutirizga kupangika. (1) Kuti vakume vipangi chakurya chaki, vigwiriskiya ntchitu mphepu ya khaboni dayokusayidi yo titutiya kubwalu ndipuso ukweru wa lumwi kuti vipangi shuga kweniso okusijini. (2) Asani tatutiya mukati okusijini ndikuti titovya kuti mphepu zenizi zilutirizgi kupangika. Kupangika kwa vakurya mu vakume kweniso mphepu yo tituta kuchitika umamphaumampha kwambula kunanga charu.

Kuti vamoyu vilutirizgi kuja ndi umoyu pacharu, vikhumbika so vinthu vinyaki nge mapulotini. (A) Kuti mapulotini ngenanga ngapangiki, pakhumbika nayitilojini. Chakukondwesa ntchakuti mphepu ya nayitilojini yeniyi ndiyu njinandi ukongwa mude (pafupifupi 78%). Malimphezi ngasintha nayitilojini mwenuyu ndipu vakume vitimugwiriskiya ntchitu. (B) Nayitilojini mwenuyu watovya so ukongwa muliŵavu la nyama zo ziturya vakume. (C) Mabakiteriya ngavundisa vakume ndipuso vinyama venivi asani vafwa. Asani vinthu venivi vavunda, vichitisa kuti nayitilojini wapangiki so mudongu ndipuso mude. Venivi ndivu vichitika kuti nayitilojini walutilizgi kupangika.

Charu che ndi Nthazi Yakuweziyapu Vinthu

Ŵanthu ŵe ndi lusu lapachanya lakupangiya vinthu vinandi vo vichitisa kuti paje vinyalala vapoyizoni, kweni atondeka kuvisintha kuti vije vinthu vamampha vo angavigwiriskiya so ntchitu. Kweni charu che ndi nthazi yakusintha vinthu vosi viheni kuti vije so vamampha.

Kumbi muwona kuti vinguchitika waka mwangozi kuti charu chijitowesengi viyo? Munthu munyaki yo walemba nkhani zakukwasana ndi visopa kweniso sayansi, zina laki M. A. Corey wangulemba kuti: “Vinthu vatingi viyendengi umampha viyo cha pacharu asani vinthu venivi vinguchitika waka mwangozi.”⁵ Kumbi imwi mukoliyana ndi vo iyu wangukamba?