NKHANI YAPACHIKONKHOMBI | KUMBI BAYIBOLU LIKAMBANJI PA NKHANI YA UMOYU NDI NYIFWA?

Vo Bayibolu Likamba Pa Nkhani ya Umoyu ndi Nyifwa

Mu buku la Chiyambo lo likonkhosa mo Chiuta wangulenge vinthu, tisaniyamu dangu lo iyu wangupasa Adamu lakuti: “Vipasu va muchimiti chechosi cha mumunda uwu ungarya. Kweni ungaryanga cha vipasu va muchimiti chakuziŵisa chamampha ndi chiheni, chifukwa zuŵa lo wazamuryiya, wazamukufwa.” (Chiyambo 2:16, 17) Mazu yanga ngalongo kuti asani Adamu wanguvwiya, watingi wafwengi cha ndipu watingi walutirizengi kuja m’munda wa Edene.

Vachitima kuti Adamu wangusankha kuleka kuvwiya dangu laku Chiuta ndipu wangurya chipasu chakukanizika cho Eva muwolu waki wangumupasa. (Chiyambo 3:1-6) Mazuŵa nganu, tisuzgika chifukwa cha vo Adamu wanguchita. Wakutumika Paulo wakukonkhosa fundu yeniyi kuti: “Kuziya mwa munthu yumoza ubudi ukusere mucharu ndipu nyifwa yikuza chifukwa cha ubudi, mwaviyo nyifwa yikusapaliya ku ŵanthu wosi chifukwa wosi akubuda.” (Ŵaroma 5:12) “Munthu yumoza” yo wakambika pa lemba ili ndi Adamu. Kumbi ndi ubudi wuli wo adamu wanguchita, nanga ntchifukwa wuli uchitisa kuti taŵanthu tifwengi?

Vo Adamu wanguchita pakuleka kuvwiya dangu laku Chiuta mwadala, wenga ubudi. (1 Yohane 3:4) Nge po Chiuta wangukambiya Adamu, chilangu cha ubudi ndi nyifwa. Asani Adamu ndi ŵana ŵaki angulutiriza kuvwiya dangu laku Chiuta, atingi ajengi ambula ubudi ndipu atingi afwengi cha. Chiuta wangulenga ŵanthu kuti angafwanga cha kweni aje ndi umoyu wamuyaya.

Palivi munthu yo wangasuska fundu yakuti nyifwa “yikusapaliya ku ŵanthu wosi” nge po Bayibolu likambiya. Kweni kumbi pe chinthu chinyaki muliŵavu lidu cho chilutiriza kuja ndi umoyu asani tafwa? Anandi angamuka kuti hinya, te ndi mzimu wo utufwa cha. Asani tikamba viyo, ndikuti ting’anamuwa kuti Chiuta wangumupusika Adamu. Chifukwa wuli? Chifukwa chakuti asani pe chinthu chinyaki cho chilutiriza kuja ndi umoyu kumalu nganyaki, ndikuti Chiuta wangupusika kukamba kuti chilangu cha ubudi ndi nyifwa. Bayibolu likamba kuti: “Vingachitika cha kuti Chiuta wapusiki.” (Ŵahebere 6:18) Satana ndiyu wangupusika po wangukambiya Eva kuti: “Kufwa, mufwengi cha.”—Chiyambo 3:4.

Mwaviyo tingajifumba kuti, asani fundu yakuti mzimu wamunthu utufwa cha njaboza, sonu ntchinthu wuli cho chichitika asani munthu wafwa?

BAYIBOLU LINYOLOSA VINTHU

Buku la Chiyambo likamba kuti: “Yehova Chiuta wanguwumba munthu kutuliya ku dongu lapasi, ndipu wanguphutiya mvuchi wa umoyu mumphunu zaki, ndipu munthu yo wanguja wamoyu.” Mazu ngakuti “munthu yo wanguja wamoyu,” ngakufwatulika kutuliya ku mazu nga Chihebere ngakuti ne’phesh, ngo ngang’anamuwa “chinthu cho chituta.”—Chiyambo 2:7.

Bayibolu lilongopu cha kuti taŵanthu tikulengeka ndi mzimu wo utufwa cha. Kweni munthu ndiyu waja “wamoyu.” Asani mungafufuza m’Bayibolu, palivi po musaniyengi mazu ngakuti “mzimu utufwa cha.”

Pakuti Bayibolu likambapu cha kuti ŵanthu ŵe ndi mzimu wo utufwa cha, nanga ntchifukwa wuli matchalitchi nganandi ngasambiza fundu yeniyi? Vo vachitikanga ku Egypt vingatiwovya kumuka fumbu ili.

KUWANDA KWA CHISAMBIZU CHABOZA

Herodotus yo wenga mu Giriki kweniso walembanga mbiri yakali mu vyaka va m’ma 400 B.C.E., wangukamba kuti ŵanthu aku Egypt ndiwu “akwambisa chisambizu chakuti mzimu wa munthu utufwa cha.” Ŵanthu aku Babiloni nawu angwamba kugomezga fundu yeniyi. Pa nyengu yo Alekezandara Mura wanguthereska vyaru va ku Middle East mu 332 B.C.E, Agiriki wo asambizanga zeru za ŵanthu anguwandisa chisambizu ichi muvigaŵa vosi va ufumu wa Girisi.

Asani mungafufuza m’Bayibolu, palivi po musaniyengi mazu ngakuti “mzimu utufwa cha.”

Mu vyaka va m’ma 100 C.E., magulu ngaŵi nga Ayuda, Aessene ndi Afarisi asambizanga kuti munthu asani wafwa, mzimu waki ulutiriza kuja ndi umoyu. Buku linyaki likamba kuti: “Ayuda angusambira chisambizu chakuti mzimu utufwa cha kutuwa kwa Agiriki ndipuso kutuliya ku fundu zo Plato wasambizanga.” Mwakuyanana waka, Josephus yo walembanga mbiri yakali wangukamba kuti chisambizu ichi ntchakutuliya mu Malemba Ngakupaturika cha, kweni “ntchakutuliya ku ŵanthu a ku Girisi.” Iyu wawonanga kuti ŵanthu a ku Girisi angwamba kugomezga venivi chifukwa cha nthanu zo zakambikanga mucharu chawu.

Midawuku ya Agiriki yati yayamba kuwanda, ŵanthu wo akambanga kuti mbakhristu angutoliyaku chisambizu chaboza chenichi. Jona Lendering yo walemba mbiri yakali wangukamba kuti: “Fundu yo Plato wakambanga yakuti pakwamba mzimu wa munthu wajanga m’malu ngamampha ndipu sonu we mucharu chamasuzgu, yinguchitisa kuti Akhristu ayambi kugomezga fundu zo iyu wasambizanga.” Venivi vinguchitisa kuti Akhristu atole chisambizu chakuti mzimu utufwa cha ndipu chinguja chimoza mwa visambizu vikuluvikulu va “Chikhristu.”

‘UNENESKA WAZAKUKUFWATUWANI’

Mu nyengu ya akutumika, wakutumika Paulo wangutcheŵeska kuti: “Mazu ngakutuliya kwaku Chiuta ngakamba mwakuvwika umampha kuti kunthazi ŵanthu anyaki azamuleka kuja ndi chivwanu, ndipu azamukwamba kuvwiya mauthenga ngakulandizga ngakuwoneka nge kuti ngatuliya kwaku Chiuta ndipuso kuvwiya visambizu va viŵanda.” (1 Timote 4:1) Mazu ngenanga ngafiskika nadi! Chisambizu chakuti mzimu utufwa cha ntchimoza mwa “visambizu va viŵanda.” Chisambizu ichi, ntchakutuliya m’Bayibolu cha kweni chikutuliya ku visopa vaboza kweniso zeru za ŵanthu.

Ntchakukondwesa kuti Yesu wangukamba kuti: “Muziŵengi uneneska ndipu uneneska wo ukufwatuweningi.” (Yohane 8:32) Chifukwa chakuti tiziŵa uneneska wa m’Bayibolu, tikufwatulika ku visambizu vo vileka kutumbika Chiuta vo matchalitchi nganandi mucharu ichi ngasambiza. Uneneska wo usanirika m’Mazu ngaku Chiuta utitifwatuwa so ku miyambu yakupambanapambana yakukwaskana ndi ŵanthu akufwa.—Wonani bokosi lakuti, “Kumbi Akufwa Ŵepani?”

Ŵanthu anyaki akamba kuti Mulengi wakutilenga kuti tijengi waka vyaka 70 pamwenga 80, ndipu pavuli paki tifwengi kuti tikajengi malu nganyaki mpaka muyaya. Kweni ndimu viliri cha. Chiuta wachilenga ŵanthu wakhumbanga kuti amuvwiyengi ndipuso aje pacharu chapasi kwa muyaya. Venivi vilongo kuti Chiuta watitiyanja ukongwa taŵanthu ndipu khumbu laki lenili lazamufiskika. (Malaki 3:6) Wakulemba sumu munyaki wakusimikiziya fundu yeniyi po wangukamba kuti: “Arunji azamuhara charu chapasi, ndipu azamuja mwenimo kwamuyaya.”—Sumu 37:29.

Kuti muziŵi vinandi vo Bayibolu likamba pa nkhani ya umoyu ndi nyifwa, wonani mutu 6 mu buku lakuti, Kumbi Tingasambiranji m’Bayibolu? Buku ili likulembeka ndi Akaboni aku Yehova ndipu lisanirika so pa www.jw.org/tog pamwenga jambulani kachidindu yaka.

Kumbi Ŵanthu Angaja Kwamuyaya?

Vyaka vimanavi vajumpha, ŵanthu wo afufuza vinthu angukamba kuti asaniya uteka unyaki wa munyanja. Yiwu anguti uteka uwu wajaku kwa vyaka masawuzandi nganandi. Uteka wenuwu ndiwu utenere kuti wajaku kwa nyengu yitali kuphara chamoyu chechosi. Ndipu we mugulu la vakume va munyanja vo vidanika kuti Posidonia oceanica ndipu usanirika pasi panyanja ya Mediterranean kutuwa ku Spain kufika ku Cyprus.

Asani uteka ndiwu uja nyengu yitali viyo, kwe wuli taŵanthu? Asayansi wo achita kafukufuku wakukwaskana ndi vyaka va ŵanthu akamba kuti nyengu yinyaki vingazichitika kuti azisazgiyengeku vyaka va ŵanthu. Mwakuyeruzgiyapu, buku linyaki likukamba kuti pakusanirika “nthowa zapachanya zo zingawovya kuti ŵanthu ajengi nyengu yitali.” Kumbi asayansi angafiska kusazgiyaku utali wa umoyu wa munthu? Tiziŵa cha.

Chilindiza chakuti tazamuja ndi umoyu wamuyaya chazamufiskika ndi asayansi cha. Bayibolu lilongo kuti Mulengi widu Yehova Chiuta ndiyu wazamufiska venivi, ndipu lititi: “Pakuti imwi ndimwi mwe ndi chisimi cha umoyu.” (Sumu 36:9) Yesu Khristu nayu wanguti: “Azamusaniya umoyu wamuyaya asani aziŵa imwi Chiuta yija wauneneska, ndi Yesu Khristu yo mungumutuma.” (Yohane 17:3) Asani titesesa kukondwesa ndipuso kuziŵa Yehova Chiuta ndi Mwana waki Yesu Khristu, tazamulonde vitumbiku vambula kumala.

Wo achita kafukufuku agomezga kuti uteka uwu wo usanirika munyanja wajaku kwa vyaka vinandi

Ntchifukwa Wuli Mutenere Kugomezga vo Bayibolu Likamba?

Tikhumbika cha kukayika kuti vo Bayibolu likamba vazamufiskika nadi. Ntchifukwa wuli tikamba viyo? Wonani fundu izi:

Likulembeka Mwapade: M’Bayibolu mwe mabuku 66 ngo ngakulembeka ndi ŵanthu pafupifupi 40 kwa vyaka vakujumpha 1600, kutuwa mu 1513 B.C.E. mpaka cha m’ma 98 C.E. Chinanga kuti ve viyo, uthenga waki ngwakukoliyana. Uwu mbukaboni wakuti mweneku wa Bayibolu ndi Chiuta Wanthazizosi. Iyu ndiyu wakambiyanga ŵanthu uthenga wakuti alembi.
Likonkhosa Mbiri Yakali Mwakulondo: Ŵanthu wo afufuza mbiri asimikiza kuti nkhani zo ze m’Bayibolu zikuchitika nadi. Buku linyaki likamba kuti: “Nkhani zinyaki za chanju, za mbiri yakali ndipuso zakupeka ŵaka zilembeka kwambula kuzumbuwa malu chayingu ndi nyengu yo zinguchitikiya, . . . kweni nkhani za m’Bayibolu zizumbuwa nyengu ndi malu chayingu ngo zinguchitikiya.”—A Lawyer Examines the Bible.
Likamba Mwauneneska Nkhani za Sayansi: Bayibolu ndi buku la sayansi cha, kweni lineneska asani likamba nkhani za sayansi. Ndipu vinthu vinyaki vo likamba, pato nyengu kuti ŵanthu aviziŵi. Mwakuyeruzgiyapu, muchaputala 13 ndi 14 mu buku la Ŵalevi, musanirika marangu ngo Chiuta wangupasa Ayisraele ngakukwaskana ndi uchanda kweniso kupatuwa munthu yo watama matenda ngakupasirana. Chiuta wangupereka marangu ngenanga kali ukongwa ŵanthu ŵechendaziŵi vakukwaskana ndi tividononu to titambisa matenda ndipuso kuti ŵanthu angapasirana matenda nganyaki. Bayibolu likamba so kuti charu ntchakuzunguliya ndipu che mude. Pangujumpha nyengu yitali kuti asayansi aziŵi fundu iyi.—Jobu 26:7; Yesaya 40:22.

Uwu mbukaboni umanavi ŵaka wakulongo kuti Bayibolu lineneska pa vo likamba vakukwaskana ndi yo wakulilemba. Ilu lititi: “Malemba ngosi ngakulembeka mwakulongozgeka ndi Chiuta, ndipu ngakuyandulisa pa kusambiza, kuchenya, kunyolosa vinthu.”— 2 Timote 3:16.