Vikiliyani Maŵanaŵanu Nginu ku Nkhani Zaboza
Mazuŵa nganu, ŵanthu atuvwa nkhani zakupambanapambana mwaliŵi ukongwa kuphara kali. Zinyaki mwa nkhani zenizi zingakuwovyani kuja ndi umoyu wamampha kweniso mwakuvikilirika. Kweni mukhumbika kuphwere ndi vinthu vaboza nge:
Nkhani zakulandizga
Malipoti ngaboza
Mwakuyeruzgiyapu, pa nyengu ya mulili wa COVID-19, mlembi mula wa wupu wa United Nations wangutcheŵeska ŵanthu za kofya kwa nkhani zaboza zakukwaskana ndi mulili wenuwu. Iyu wangukamba kuti: “Ulongozgi wo ŵanthu apaskana pa nkhani ya munkhwala, ngwakunanga maumoyu ngawu ndipu venivi vilutiyalutiya munthazi. Mutuvwa mauthenga nganandi ngaboza pa TV ndipuso pa wayilesi. Ŵanthu awandisa nkhani zambula nazu ukaboni pa Intaneti. Kutinkhana kweniso kusankhana mtundu naku kwawanda so ukongwa.”
Mbuneneska kuti vachilendu cha kuvwa nkhani zaboza. Kweni Bayibolu likukambiya limu kuti mu mazuŵa ngidu nganu, “ŵanthu aheni kweniso akunyenga, azamuhenekeheneke, azamulandizga ŵanthu anyaki ndipuso azamulandizgika.” (2 Timote 3:1, 13) Mazuŵa nganu, pa intaneti tingalonde kweniso kutumiza mauthenga ngaboza mwaliŵi ukongwa kuphara kali. Ndipu mwambula kuziŵa tingatumiziya ŵanthu mauthenga ngaboza ngo isi taŵanaŵananga kuti ngauneneska. Venivi vichitiska kuti mu mafoni pamwenga makompyuta ngidu muzazengi mauthenga ngo nge ndi uneneska wosi cha ndipuso ngaboza.
Kumbi mungachita wuli kuti mujivikiliyi ku mauthenga ngakulandizga kweniso ku nkhani zambula ukaboni zakuti ŵanthu anyaki anozga chiŵembu? Wonani fundu zinyaki za mu Bayibolu zo zingakuwovyani.
Mungagomezganga chechosi cha cho muwona pamwenga kuvwa
Bayibolu likamba kuti: “Munthu wambula kuziŵa vinandi wagomezga mazu ngengosi, kweni munthu wakuchenje waŵanaŵaniya mo watende.”—Nthanthi 14:15.
Asani tingaleka kuphwere tingalandizgika mwambula kusuzga. Mwakuyeruzgiyapu, ŵanaŵaniyani vithuzi vo ve ndi mazu kweniso timavidiyo, vo vitumizika pa intaneti, ukongwa kuziya pa malu ngakucheze. Kanandi vinthu venivi vichitiska kuti ŵanthu asekengi waka. Kweni ntchipusu munthu kulongoro vakupambana ndi vo uthenga weneku wa mu kavidiyo pamwenga chithuzi cho ung’anamuwa. Ndipu nyengu zinyaki ŵanthu angapanga mavidiyo ngakulongo ŵanthu chayiwu achilongoro pamwenga kuchita chinthu chinyaki chakuti akuchitapu cha pamwenga kulongoro.
“Mauthenga nganandi ngaboza ngo akufufuza asaniya pa malu ngakucheze nga pa intaneti, ngalongo vithuzi kweniso mavidiyo vo vilivi ukaboni.”—Axios Media.
Jifumbeni kuti: ‘Kumbi fundu zo ze mu nkhani iyi zauneneska nadi?’
Muŵanaŵaniyengi ko uthenga wo watuliya kweniso vo ukamba
Bayibolu likamba kuti: “Musimikiziyengi vinthu vosi.”—1 Atesalonika 5:21.
Mwechendagomezgi pamwenga kutumiziya anyinu uthenga wo mwalonde chinanga ndi wo ŵanthu atiwuziŵa kali pamwenga wo ukambika pa wayilesi ndi pa TV, mukhumbika kusimikiziya dankha asani ngwauneneska nadi. Mungachita wuli venivi?
Muŵanaŵaniyengepu dankha asani mphakwenere nadi kugomezga ko uthenga wo watuliya pamwenga munthu yo watumiza. Makampani ngakulemba nkhani kweniso mawupu nganyaki, ngangalemba nkhani zakunozge yiwu ŵija pamwenga chipani chinyaki cha ndali. Mupambanisengi nkhani yo mwaŵerenga ku malu nganyaki ndi yo mwaŵerenga so kumalu nganyaki. Nyengu zinyaki anyinu angatumiza uthenga waboza mwambula kuziŵa kuziya pa meseji pamwenga pa malu ngakucheze nga pa intaneti. Mwaviyo, mungagomezganga nkhani yeyosi cha yo mwavwa pijapija ko yatuliya pamwenga munthu yo watumiza mutiŵagomezga.
Musimikiziyengi kuti fundu zaki zauneneska nadi ndipuso kuti zasonu. Muwonengi madeti ndipuso maukaboni ngakusimikizika ngo ngalongo kuti vo vikambika mu uthenga wo pamwenga mu vidiyo, vauneneska nadi. Kweniso mutenere kuphwere asani muwona kuti uthenga waki uvwika wambula kusuzga ukongwa kuphara wakwamba ndipuso asani utikuchitiskani kujivwa munthowa yinyaki.
“Kusimikiziya kuti uthenga wo mwalonde ngwauneneska nadi nkhwakukhumbika ukongwa, ndipu kuyanana waka ndi kusamba mumanja.”—Sridhar Dharmapuri, a Senior Food Safety and Nutrition Officer for the U.N.
Jifumbeni kuti: ‘Kumbi fundu za mu nkhani iyi zivwika nge kuti zauneneska penipo ndi maŵanaŵanu waka, pamwenga yimiya ukongwa chigaŵa chimoza?’
Mulongozgekengi ndi fundu zauneneska, mumalu mwa vakukhumba vinu
Bayibolu likamba kuti: “Weyosi yo wathemba mtima waki ndi muzereza.”—Nthanthi 28:26.
Taŵanthu titanja kugomezga uthenga wo tisimikiza kuti ndiwu takhumbanga nadi kuwuvwa. Ndipu pa intaneti kanandi atanja kutitumiziya uthenga mwakukoliyana ndi vo titanja kuwonere ndipuso vo tingufufuzapu nyengu yinyaki pa intaneti po. Kweni, ndi nyengu zosi cha po tituvwa vinthu vo takhumbanga nadi kuvwa pamwenga kuwonere.
“Chinanga kuti taŵanthu te ndi lusu lakuŵanaŵaniyapu ndi kuziŵa asani nkhani yinyaki njauneneska, kweni vo tikhumba, vo tilindizga, mantha ndipuso vo tikuziŵiriya, kanandi vititichitiska kuti tizomerezengi waka kuti chinthu chinyaki ntchauneneska asani chikoliyana ndi vo isi tikhumba kugomezga.”—Peter Ditto, social psychologist.
Jifumbeni kuti: ‘Kumbi uthenga uwu nditiwugomezga chifukwa chakuti ndivu ndakhumbanga nadi kuvwa?’
Lekani kuwandisa nkhani zaboza
Bayibolu likamba kuti: “Ungawandisanga nkhani yaboza cha.”—Ekisodo 23:1.
Mukumbukengi kuti vo mutumiziya anyinu ve ndi nthazi yakusintha maŵanaŵanu kweniso vakuchita vawu. Ndipu chinanga kuti mungaŵatumiziya uthenga waboza mwambula kuziŵa, kweni vakutuwapu vaki vingaŵa vakupweteka ukongwa.
“Chinthu chakukhumbika ukongwa cho mutenere kuchita mwechendatumiziyi anyinu uthenga, nkhujifumba dankha kuti, ʻKumbi ndisimikiza kuti uthenga uwu ngwauneneska nadi ndipu ndingawutumiza kwa anyangu?’ Asani ndivu weyosi wangachita, ndikuti mauthenga ngaboza ngaŵengi ngamana pa intaneti.”—Peter Adams, a senior vice president of the News Literacy Project.
Jifumbeni kuti: ‘Kumbi nditumiza uthenga uwu chifukwa chakuti ndiziŵa kuti ngwauneneska?’