VO ACHINYAMATA AFUMBA
Kumbi Ndingachita Wuli Asani Ŵanthu Anyaki Atindichitiya Vinthu Vambula Urunji Vakukwaskana Ndi Kugonana?
Kumbi kuchitirikiya vinthu vambula urunji vakukwaskana ndi kugonana kung’anamuwanji?
Kuchitirikiya vinthu vambula urunji vakukwaskana ndi kugonana kung’anamuwa kumuko malu ngakubisika pamwenga kumukambiya nkhani zauzereza zo zikwaskana ndi kugonana. Kweni nyengu zinyaki kuja kwakusuzga kupambanisa pakati pa kucheza, kukopana ndipuso kuchitirikiya vinthu vambula urunji.
Kumbi muziŵa kupambana kwa vinthu venivi? Kuti muziŵi, mukani mafumbu ngakukwaskana ndi vinthu vambula urunji vakukwaskana ndi kugonana ngo nge kukumaliya kwa nkhani iyi!
Chakupaska chitima ntchakuti ŵanthu anyaki atiŵachitiya vinthu vambula urunji chinanga kuti akumaliza masambiru ngawu ngakusekondale. Kweni asani sonu mungasambira vo mutenere kuchita asani ŵanthu anyaki atikuchitiyani vinthu vambula urunji, mwazakujivikiriya ku ŵanthu wo ŵe ndi jalidu lenili asani mwaziyamba ntchitu. Kuchita ivi kungawovya so munthu yo we ndi jalidu leniri kuleka jalidu laki.
Kumbi ndikhumbika kuchitanji asani ŵanthu anyaki atindichitiya vinthu vambula urunji vakukwaskana ndi kugonana?
Ŵanthu angaleka kukuchitiyani vinthu vambula urunji vakukwaskana ndi kugonana asani mwaziŵa vo vichitika kweniso vo mutenere kuchita. Ŵanaŵaniyani vakuyeruzgiyapu vitatu ivi kweniso vo mwatingi muchitengi asani vinthu venivi vingukuchitikiyani.
CHAKUYERUZGIYAPU:
“Kuntchitu, madoda nganyaki ngayanjanga kundikambiya kuti ndikutowa ukongwa. Yingu ngakambanga so kuti vatingi vijengi umampha ukongwa asani ini ndenga mura kwawu ndipuso asani ndaŵapharanga ndi vyaka 30. Ndipu zuŵa linyaki ndichiyenda, doda linyaki linguza kuvuli kwangu ndikundiko sisi langu.”—Tabitha, wavyaka 20.
Tabitha watingi waŵanaŵanengi kuti: ‘Ndikunthiyepu ŵaka ndikuja ŵaka cheti, panyaki munthu uyu walekengi jalidu laki.’
Chifukwa cho panyaki kuchita viyo nkhwambula kovya: Akaswiri akamba kuti asani munthu yo wachitirikiya nkhaza zakugonana waleka kuchitapu kanthu, kanandi wachitiska ŵanthu wo atimusuzga kuti alutirizgengi ŵaka kuchita viyo ndipu venivi vifika paheni ukongwa.
Mumalu mwaki yesani ivi: Mukambiyeni mwaulemu kweniso mwambula kuyeŵiyapu mani munthu yo watikusuzgani kuti waleke limu jalidu laki. Msungwana munyaki wavyaka 22 zina laki Taryn wanguti: “Asani munthu munyaki wandiko malu ngambula kwenere, nyengu yeniyo nding’anamuka ndikumukambiya kuti wangaziwerezgangapu so cha kundiko. Ndipu asani ndakamba mazu ngenanga, munthu yo wangundiko wazizwa ukongwa. Asani muwona kuti waleka cha, mungatheranga cha kweni chitani vinthu mwachiganga ndipu mungaweriyanga vuli cha. Pa nkhani ya kuja ndi mijalidu yamampha, Bayibolu lititikambiya kuti: “Muje akukhwima kweniso akukho.”—Akolose 4:12.
Kumbi mungachita wuli asani munthu yo watikuchitiyani vinthu vambula urunji watikuwofyezani? Asani ndi viyo, mungalimbananga nayu cha kweni tuwanipu ŵaka mwaliŵiliŵi ndipu kambiyani munthu munyaki mura kuti wakuwovyeni.
CHAKUYERUZGIYAPU:
“Po ndenga ku sekondale, zuŵa linyaki asungwana ŵaŵi angundiko ndichiyenda mu kanthowa kanyaki. Msungwana yumoza pa asungwana yaŵa wayanjanga kugonana ndi asungwana anyaki ndipu wangundikambiya kuti ndije chibwezi chaki. Chinanga kuti ndingukana vo iyu wakhumbanga, kweni nyengu zosi asani te pa buleki walutirizganga mbwenu kundisuzga mwakuti zuŵa linyaki wangundikankhiya ku chimati.”—Victoria, wavyaka 18.
Victoria watingi waŵanaŵanengi kuti: ‘Asani ndingukambiyapu ŵanthu anyaki nkhani iyi atingi andiwonengi kuti nde ndi mantha kweniso atingi andigomezgengi cha.’
Chifukwa cho panyaki kuchita viyo nkhwambula kovya: Asani muleka kukambiyaku ŵanthu anyaki, munthu yo watikuchitiyani vinthu vambula urunji wangaleka cha kukusuzgani ndipu wangayamba so kusuzga ŵanthu anyaki.—Wakutaula 8:11.
Mumalu mwaki yesani ivi: Kambiyani ŵanthu anyaki. Apapi kweniso asambizi angakuwovyani ukongwa kuti ŵanthu aleki kukusuzgani. Kweni kumbi mungachita wuli asani ŵanthu wo mutiŵapempha chovyu achitapu kanthu cha? Asani ndi viyo yesani so nthowa iyi: Nyengu yosi yo munthu wangakuchitiyani vinthu vambula urunji, lembani vo vachitika. Lembani deti, nyengu, malu ngo vinthu vo vachitikiya ndipuso chechosi cho munthu yo wakukambiyani. Mukhumbika kulemba pa mapepala nganandiku kuti nganyaki mukaŵapasi apapi pamwenga asambizi ŵinu. Ŵanthu anandi achitapu kanthu mwaliŵi asani mwachita kulemba dandawulu linu mumalu mwakuchita kukamba ŵaka pamulomu.
CHAKUYERUZGIYAPU:
“Ndamuwopanga ukongwa munyamata munyaki yo watchayanga bola la ragibe. Iyu wenga mutali ukongwa, wanthazi ndipu wazitanga ndi ma kg pafufupi 135. Munyamata mwenuyu wakhumbanga kuti ‘ndigoni nayu.’ Nyengu zosi wandisuzganga kuti ndigoni nayu ndipu ndingati waka chaka chingukwana weche kundisuzga. Zuŵa linyaki, mukilasi tengamu ŵaka taŵaŵi ini ndi iyu ndipu wangwamba kundere kufupi nani. Ndinguthaŵa liŵiliŵi ndikuluta kubwalu.”—Julieta, wavyaka 18.
Julieta watingi waŵanaŵanengi kuti: ‘Ndimu anyamata achitiya asani awona asungwana.’
Chifukwa cho panyaki kuchita viyo nkhwambula kovya: Munthu yo watikusuzgani wangaleka cha lusu laki asani wawona kuti ŵanthu anyaki awona kuti vo iyu wachita vamampha.
Mumali mwaki yesani ivi: Kanani asani munthu munyaki watikuchitiyani vinthu vambula urunji mwakuleka kumulongo jinu. Mumalu mwaki wonesesani kuti mo mukambiskana nayu munthu yo kweniso chisku chinu vilongongi kuti mukhumba cha kuti munthu yo wakuchitiyeningi venivi.
Kumbi ndatingi ndichitengi wuli asani munthu munyaki wangundichitiya vinthu vambula urunji vakukwaskana ndi kugonana?
NKHANI YAUNENESKA 1:
“Ndikhumba cha kuchitiya mtafu ŵanthu anyaki. So pa nyengu yo anyamata anyaki andichitiyanga vinthu vambula urunji vakukwaskana ndi kugonana, ndaŵakambiyanga ŵaka kuti aleki. Kweni ndaŵakambiyanga ndi mazu nganthazi cha ndaŵakambiyanga ŵaka mwa myati ndipu nyengu zinyaki ndaŵasekeriyanga. Kweni asani ndichita viyo yiwu awonanga kuti nditiŵakopa kweniso kuti ndikondweseka navu vo achita.”—Tabitha.
Asani mwenga Tabitha, kumbi mwatingi muchitengi wuli ndi anyamata yaŵa? Nanga ntchifukwa wuli?
Kumbi ndi vinthu wuli vo vatingi vichitisengi munthu yo watikuchitiyani vambula urunji kuŵanaŵana kuti mukondwa ndi vo iyu wachita?
NKHANI YAUNENESKA 2:
“Vingwamba mwa saza ŵaka po anyamata anyaki mukilasi mwidu angwamba kundinena mazu ngachipongu. Kwa masabata ngamanavi ŵaka ndakwiyanga navu vo yiwu achitanga kweni asani ndikwiya vachitiskanga kuti vinthu vinangikiyengi limu. Pavuli paki anyamata yawa angwamba kuja nani musina ndi kwamba kundiko muliŵavu. Ndinguŵatutuziya kutali kweni yiwu anguthera cha. Pakumaliya paki, munyamata yimoza wangundipaska kapepala ko wangulembapu mazu ngakunyoza kweniso ngakutuka. Ndinguchiŵapaska asambizi kapepala kenaka ndipu asambizi angumukambiya munyamata mwenuyu kuti wakaje kunyumba kwa masabata nganandiku. Ndingukumbuka kuti vatingi vijengi umampha asani ndinguchiŵakambiya asambizi nyengu yo anyamata yaŵa angwambiya kundichitiya vinthu vambula urunji.”—Sabina.
Kumbi muwona kuti ntchifukwa wuli Sabina wanguŵakambiya cha asambizi ŵaki anyamata ŵati ayamba ŵaka kumuchitiya vinthu vambula urunji? Kumbi muwona kuti iyu wanguchita umampha? Ntchifukwa wuli mwamuka viyo?
NKHANI YAUNENESKA 3:
“Pa nyengu yo mvurwa wangu Greg wasambanga, mubafa mungusere munyamata munyaki. Munyamata uyu wangumuko Greg ndipu wangumukambiya kuti ‘ndifyofyonthi.’ Greg wangumuka kuti awa, kweni munyamata yo wangumuchichizga mbwenu. Kweni vinthu vati vafika paheni ukongwa Greg wangumututuzgiya kutali munyamatayo.”—Suzanne.
Kumbi muwona kuti Greg angumuchitiya vinthu vambula urunji vakukwaskana ndi kugonana? Ntchifukwa wuli mwamuka viyo?
Kumbi muwona kuti ntchifukwa wuli anyamata anyaki atondeka kukamba asani anyamata anyaki aŵachitiya vinthu vambula urunji vakukwaskana ndi kugonana?
Kumbi mukoliyana ndi vo Greg wanguchita? Asani mwenga yimwi, kumbi mwatingi muchitengi wuli?
Kuti muziŵi vinandi: Wonani buku lachingelezi lakuti Questions Young People Ask—Answers That Work, Volume 1 pa mutu 32 wakuti: “How Can I Protect Myself From Sexual Predators?”