Palivi buku la chisopa lo liyanana ndi Bayibolu. Bayibolu lasintha vigomezu va ŵanthu kwa nyengu yitali kuluska mabuku ngosi. Kweniso palivi buku linyaki lo lafufuzika ukongwa kuluska Bayibolu.

Mwakuyeruziyapu, akufwatuliya Mabayibolu anyaki akayikiya asani Mabayibolu ngo ngafwatulika sonu ngalembeka mwakulondo. Purofesa munyaki wangukamba kuti: “Tikayika kuti vo vikufwatulika m’Mabayibolu ngasonu viyanana nadi ndi vo vingulembeka mumipukutu yakwamba. Mabayibolu ngo ngafwatulika ngaja ndi masuzu nganandi ndipu Mabayibolu ngenanga ngangufwatulikiya pati pajumpha vyaka mahandiredi nganandi kutuliya po mipukutu yakwamba yingulembeke. Ndipuso Mabayibolu ngenanga ngapambana ukongwa ndi mipukutu yakwamba.”

Anyaki akayikiya vo Bayibolu lisambiza chifukwa cha vinthu vo asambizika ku visopa vawu. Mwakuyeruziyapu, Faizal yo abali ŵaki ŵenga Akhristu cha, angumukambiya kuti Bayibolu ndi buku lakupaturika kweni vo likamba vakulondo cha chifukwa ŵanthu akulisintha. Iyu wangukamba kuti: “Vo angundikambiya vachitisanga kuti ndikayikiyengi asani ŵanthu atindikambiya vakukwasana ndi Bayibolu. Ndipuso ŵanthu yaŵa asanilikanga ndi Mabayibolu ngo ngafwatulikiya sonu ngo ndalekanga kungagomeza.”

Kumbi kugomeza kuti ŵanthu akulisintha Bayibolu kwe ndi suzu lelosi? Ŵanaŵaniyani mafumbu yanga: Asani mukayikiya vo vikulembeka m’Bayibolu, kumbi mungagomeza malayizu ngaki? (Ŵaroma 15:4) Kumbi mungagwirisiya ntchitu fundu za m’Bayibolu pakusankha vakuchita pa nkhani zakukhumbika zakukwasana ndi ntchitu, banja pamwenga kusopa asani muwona kuti Mabayibolu ngo ngafwatulika sonu ngakulembeka mwambula kulondo kweniso kuti ngakulembeka ndi ŵanthu?

Chinanga kuti mabuku ngakwamba nga Bayibolu ngakumala, kweni tingawona mumipukutu yinandi ya Bayibolu yo yikufwatulika kali. Kumbi ndi vinthu wuli vo vawovya kuti mipukutu yeniyi yileki kuvunda, kuwotcheka pamwenga kukelulika ndi ŵanthu akususka ndipuso kuti mazu ngaki ngaleki kusinthika? Kumbi mipukutu yakali yeniyi yingakuwovyani wuli kuti mugomezengi kuti Bayibolu lo mwenalu ndakulondo? Saniyani kwamuka kwa mafumbu ngenanga mu nkhani yakulondopu.

VO VACHITIKANGA: Akulemba Bayibolu anandi a mnyengu yakali agwirisiyanga ntchitu vikopa ndipuso mapepala ngakupangika kutuliya ku gumbwa.a (2 Timote 4:13) Kumbi vinthu venivi vatingi viwovyengi kuti Bayibolu lileki kunangika?

Mapepala nga gumbwa ngambula kulama ndipu ngaswera cha kupeluka, pamwenga kusintha mtundu. Richard Parkinson wa ku Egipiti ndipuso Stephen Quirke angukamba kuti: “Pepala la gumbwa liswela cha kuvunda pamwenga kupeluka. Asani mipukutu iyi yasungika, yime chuku pamwenga kuvunda asani yakwasa maji. Ndipuso asani wayiwundiya pasi yiswera cha kuryika ndi mbeŵa pamwenga muswa.” Mipukutu yinyaki ayiŵikanga ukongwa palumwi pamwenga pamalu ngakuzumbwa. Ivi vachitisanga kuti yinangikengi liŵi.

Mapepala nga vikopa ngenga ngakulama kuluska nga gumbwa, kweni nangu ngaswelanga cha kuvunda asani ngaŵikika pamalu ngakufunda ukongwa, ngakuzumbwa pamwenga palumwi.b Kweniso ngaswelanga cha kuryika ndi muswa. Ndichu chifukwa chaki mabuku nganandi ngakali ngaleka kusanilika mazuŵa nganu. Asani Bayibolu linguvunda ndikuti uthenga waki nawu watingi uvundiyengi limoza.

VO VAWOVYA KUTI BAYIBOLU LIFIKI MPAKA SONU: Mafumu ngosi nga Ayuda ngangulamulika kuti “ngajilembe buku la Marangu,” ngo ndi mabuku 5 ngakwambiliya nga m’Bayibolu. (Marangu 17:18) Kweniso, alembi anandi angulemba mipukutu yinandi ndipu cham’ma 100 C.E., mipukutu iyi yasanilikanga mumasinagogi nganandi mu Yisraele yosi mpaka ku Makedoniya. (Luka 4:16, 17; Machitidu 17:11) Kumbi ndi vinthu wuli vo vinguwovya kuti mipukutu yakali yifiki mpaka sonu?

Munthu munyaki yo wangufwatuliyaku Chipanganu Chasonu, zina laki Philip W. Comfort, wangukamba kuti: “Ayuda ayanjanga kusunga mipukutu ya Malemba mumisuku kuti yileki kunangika.” Ndipu tikayika cha kuti Akhristu nawu angulutiriza kuchita venivi. Ndichu chifukwa chaki mipukutu yinyaki yakali yisanilika mumisuku, mumphaku ndipuso m’malu nganyaki ngo kuleka kunya vuwa.

MO VAWOVYE: Mipukutu ya Bayibolu yinandi yo yingulembeka vyaka vakujumpha 2,000, yechekusanilika mpaka sonu. Palivi so mipukutu yinyaki yakali yo yaja kwa vyaka vinandi viyo.

VO ACHITANGA: Alongozi andali ndi alongozi avisopa anandi agwirisiyanga ntchitu fundu zawu m’malu mwakugwirisiya ntchitu fundu za m’Bayibolu. Kanandi akanizanga ŵanthu kugula, kusindikiza ndipuso kufwatuliya Bayibolu. Ŵanaŵaniyani vakuwoniyapu viŵi ivi:

• Cham’ma 167 B.C.E.: Fumu Seleucid Antiochus Epiphanes yo wakhumbanga kuti Ayuda alondongi chisopa cha Agiriki, wangulamula kuti ŵanthu anangi mipukutu yosi ya Malemba Ngachiheberi. Wakulemba mbiri munyaki, zina laki Heinrich Graetz, wangulemba kuti: Fumu Seleucid yingutuma ŵanthu kuti, “Akeluwengi ndi kuwotcha mipukutu ya Malangu peposi po ayisaniya, ndipuso kuti abayengi weyosi yo wadandaula kuti aleki kunanga mipukutu yeniyi.”

• M’vyaka vapakati pa 476 AD ndi 1500 AD: Alongozi anyaki a chisopa cha Katolika angukwiya chifukwa chakuti ŵanthu a mutchalitchi lawu asambizanga vo Bayibolu likamba m’malu mwakusambiza visambizu va Chikatolika. Munthu weyosi yo wasanilika ndi Bayibolu m’malu mwakusanilika ndi buku la m’Bayibolu la Sumu mu Chilatini, amuwonanga kuti ngwakugaluka. Yiwu angujalikisa dangu ndipu angutuma ŵanthu ŵawu kuti afufuzengi mwakuphwere ndipuso mwaphamphu panyumba yeyosi kuti asaniyi munthu yo wawoneka kuti ngwakugaluka. Ndipuso angutumika kuti abayengi munthu weyosi yo amusaniya kuti ngwakugaluka.

Asani ŵanthu angulinanga nadi Bayibolu uthenga waki mphanyi kulivi.

VO VAWOVYA KUTI BAYIBOLU LIFIKI MPAKA SONU: Fumu Antiochus yalimbananga ndi Ayuda wo ajanga mu Yisraele, kweni pa nyengu iyi, Ayuda anyaki ajanga m’vyaru vinyaki. Akufwatuliya Bayibolu anyaki angukamba kuti cham’ma 100 C.E., Ayuda anandi ajanga m’vyaru vinyaki. Ayuda ŵenaŵa asunganga mipukutu ya Malemba mumasinagogi ndipu Malemba yanga ndingu ŵana ŵawu kweniso Akhristu agwirisiyanga ntchitu.​—Machitidu 15:21.

M’vyaka vapakati pa 476 AD ndi 1500 AD, ŵanthu wo ayanjanga Bayibolu angulutiriza kulifwatuliya chinanga kuti atombozekanga. Mu chaka cha 1400 C.E., vigaŵa vinyaki va Bayibolu vasanilikanga mu vineneru 33, kweni pa nyengu iyi ndipu makina ngakusindikiziya mabuku kulivi. Pavuli paki, ŵanthu angufwatuliya ndi kusindikiza Mabayibolu nganandi.

MO VAWOVYE: Chinanga kuti mafumu ndipuso alongozi avisopa akhumbanga kuti Bayibolu limali kweni sonu Bayibolu lisanilika ndi ŵanthu anandi ndipu lafwatulikiya mu vineneru vinandi kuluska buku lelosi. Bayibolu lawovya ŵanthu m’vyaru vinyaki kupanga malangu, lasintha mijalidu ndipuso vakuchita va ŵanthu anandi.

VO ACHITANGA: Chinanga kuti Bayibolu likutondeka kuvunda ndipuso ŵanthu akutondeka kulimalisa, kweni alembi anyaki ndipuso wo afwatuliyanga akhumbanga kusintha uthenga waki. Nyengu zinyaki asinthanga uthenga wa m’Bayibolu kuti ukoliyani ndi vigomezu vawu m’malu mwakuti yiwu ndiwu alondo vo Bayibolu likamba. Wonani vakuyeruzgiyapu ivi:

• Malu ngakusopiyapu: Pa Chituwa 20:17, alembi a Pentatuke ya Asamariya angusaziyapu mazu ngakuti, “Mu Aargaareezem, mwazamuzengamu jotcheru.” Ivi vinguchitika pakati pa vyaka vam’ma 300 B.C.E., ndi 100 B.C.E. Asamariya angusintha Malemba kuti ngakoliyani ndi khumbu lawu lakuzenga kachisi mu “Aargaareezem,” pamwenga kuti Phiri la Gerizimu.

• Chisambizu chakuti kwe achiuta atatu: Pati pajumpha vyaka pafupifupi 300 kutuliya po Bayibolu lingumalizikiya kulembeka, munthu munyaki yo wagomezanga kuti kwe achiuta atatu wangusaziyapu mazu pa lemba la 1 Yohane 5:7 ngakuti, “kuchanya kwe Ada, Mazu ndipuso Mzimu Wakupatulika: ndipu wosi yaŵa ndi chiuta yumoza.” Kweni mazu yanga mwengavi mumipukutu yakwambiliya. Munthu munyaki wakufwatuliya Bayibolu zina laki Bruce Metzger, wangukamba kuti mazu yanga “ngasanilikanga ukongwa m’Mabayibolu ngakali nga Chilatini ndipuso m’Bayibolu la Vulgate, kwambiya mu 500 B.C.E.”

• Zina laku Chiuta: Chifukwa chakulondo midawuku ya Chiyuda, akufwatuliya Bayibolu anandi angutuzamu zina laku Chiuta m’Mabayibolu. Yiwu anguŵikamu mazina nga udindu nge ngakuti “Chiuta” pamwenga “Ambuya.” Kweni mazina yanga m’Bayibolu ngamiya Mlengi pe cha. Ngangamiya so ŵanthu, vinthu vakukwasana ndi kusopa kwaboza, ndipuso nyengu zinyaki ngangamiya Dyaboli.—Yohane 10:34, 35; 1 Ŵakorinte 8:5, 6; 2 Ŵakorinte 4:4.a

VO VAWOVYA KUTI BAYIBOLU LIFIKI MPAKA SONU: Chakwamba, chinanga kuti alembi anyaki a Bayibolu ŵenga ambula kugomezeka kweniso achinyengu, kweni anandi ŵenga alusu ndipuso achitanga vinthu mwakugomezeka. Pakati pa chaka cha 500 B.C.E., ndi 900 B.C.E., Amasoreti angufwatuliya Malemba nga Amasoreti kutuwa ku Malemba Ngachihebere. Ŵanthu anyaki akamba kuti Amasoreti aŵerenganga unandi wa mazu kweniso vilembu kuti asimikizi kuti afwatuliya nadi mwaunenesa. Asani mazu nganyaki angakayikiya m’Bayibolu lo akopangamu, alembanga mazu nganyaki mumphepeti mwaki. Amasoreti akhumbanga cha kusintha uthenga wa m’Bayibolu. Pulofesa munyaki zina laki Moshe Goshen-Gottstein wangulemba kuti, “Watingi ujengi mulandu ukulu asani Amasoreti angusintha uthenga wa m’Bayibolu.”

Chachiŵi, mipukutu yinandi yo yiliku sonu yitovya akufwatuliya Bayibolu kuti aziŵi malemba ngo ngakufwatulika umampha cha. Mwakuyeruzgiyapu, kwa vyaka mahandiredi nganandi, alongozi avisopa asambizanga kuti Bayibolu la Chilatini likufwatulika mwakulondo. Kweni pa lemba la 1 Yohane 5:7, angusaziyapu mazu ngaboza ngo ngakambika kali mu nkhani iyi. Bayibolu la Chingelezi lakutchuka la King James Version lenga ndi masuzu. Kumbi angusaniyanji ŵati afufuza mumipukutu yinyaki? Bruce Metzger wangulemba kuti: “Mazu [nga pa lemba la 1 Yohane 5:7, ] ngasanilika cha mumipukutu yosi yakali (Syriac, Coptic, Armenian, Ethiopic, Arabic, Slavonic), kweni ngasanilika m’Bayibolu la Chilatini pe.” Ivi vinguchitisa kuti atuzemu mazu ngosi ngaboza m’Bayibolu lakunozeka so la King James Version kweniso m’Mabayibolu nganyaki.

Kumbi mipukutu yakali yilongo kuti uthenga wa m’Bayibolu wasintha nadi cha? Wo afwatuliyanga Bayibolu angusaniya Mipukutu ku Nyanja Yakufwa mu 1947. Angufufuza vo vikulembeka m’Bayibolu la Masoreti kuti awoni asani viyanana ndi vo vingulembeka mumipukutu yeniyi. Mipukutu iyi njakali ukongwa ndipu anguyisaniya pati pajumpha vyaka vakujumpha 1,000 kutuliya po yingulembeke. Munthu munyaki wangukamba kuti mupukutu umoza “we ndi ukaboni wambula kususika wakuti Ayuda wo akopanga malemba nga m’Bayibolu angulemba mwakuphwere ndipuso mwaunenesa, chinanga kuti pajumpha vyaka vakujumpha 1,000.”

Layibulale yinyaki ku Dublin, m’charu cha Ireland, ye ndi mipukutu yakali ya mabuku pafupifupi ngosi nga Malemba Ngachigiriki Ngachikhristu kweniso vinthu vinyaki vo vingulembeka pati pajumpha vyaka 100 kutuliya po Bayibolu lingumaliya kulembeka. Dikishonale yinyaki yikamba kuti, “Mipukutu ye ndi fundu zinyaki zakukhumbika ukongwa kweniso yilongo kuti uthenga wa m’Bayibolu ukusinthapu cha chinanga kuti alikopa kananandi waka.”

VO VACHITIKA: Mipukutu yinandi yakali yawovya kuti uthenga wa m’Bayibolu uleki kusintha. Munthu munyaki zina laki Frederic Kenyon wangulemba vakukwasana ndi Malemba Ngachigiriki kuti: “Palivi buku lakali lo le ndi ukaboni unandi viyo kuluska Bayibolu. Ndipuso, palivi wakufwatuliya Bayibolu yo wangakamba kuti uthenga wa m’Bayibolu wasintha.” Wakufwatuliya Bayibolu munyaki zina laki William Henry wangulemba vakukwasana ndi Malemba Ngachiheberi kuti: “Palivi buku linyaki lakali lo alikopa mwakulondo kuluska Bayibolu.”

Sonu te ndi mwaŵi wakuti tingasaniya Bayibolu kweniso kuliŵerenga chifukwa chakuti likunangika cha. Ndipu asani mwasankha Bayibolu lo likufwatulikiya umampha, musimikizengi kuti muŵerenga nadi Bayibolu lo likufwatulika mwakukoliyana ndi mipukutu yakwambiriya.a Kweni ntchifukwa wuli Bayibolu lafika mpaka sonu chinanga kuti ŵanthu akhumbanga kulinanga, akhumbanga kusintha mazu ngaki kweniso latingi livundengi? Kumbi Bayibolu ndapade munthowa wuli?

Ŵanthu anandi wo asambira Bayibolu asimikiza fundu yo wakutumika Paulo wakulemba yakuti: “Malemba ngosi ngakulembeka mwakulongozeka ndi Chiuta.” (2 Timote 3:16) Yiwu agomeza kuti Bayibolu lafika mpaka sonu chifukwa chakuti ndi Mazu Ngaku Chiuta ndipuso chifukwa chakuti Chiuta walivikiliya. Faizal, yo wazumbulika mu nkhani yakwamba, wangwamba kusambira yija Bayibolu kuti wasimikizi asani vo ŵanthu akamba vaunenesa nadi. Iyu wanguzizwa ukongwa kuwona vo wangusambira m’Bayibolu. Wanguwona kuti vinthu vinandi vo visopa visambiza visanilika cha m’Bayibolu. Ndipuso wangukondwa ukongwa kuziŵa chifukwa cho Chiuta wakulenge charu.

Iyu wangukamba kuti: “Ndasimikiza kuti Bayibolu lo ndenalu ndi mphasu yakutuliya kwaku Chiuta. Ndipuso asani Chiuta ndiyu wakulenga charu chosi, kumbi wangatondeka kutipasa Bayibolu kweniso kulivikiliya kuti litiwovyi? Asani tikana kuti Bayibolu ndi buku laku Chiuta cha ndikuti tikayikiya kuti ngwanthazizosi. Kumbi ndeyani ini kuti ndikayikiyi nthazi zaku Chiuta?”—Yesaya 40:8.