Mungamalana ndi Masuzgu ngo Ngatimbanyizga Banja

1. Kumbi m’mabanja nganyaki muja masuzgu nanga ngo ŵanthu anyaki aleka kungaziŵa?

CHIGONGWI chingawoneka chakukho kweniso chakutowa, kweni ŵanthu aziŵa cha kuti pasi paki, mphanda zikwamba kuryika ndi muswa. Ivi ndivu vichitikiya mabanja nganyaki. Ŵanthu a m’mabanja nga viyo, angawoneka nge amwemwete chifukwa chakukhumba kubisa masuzgu ndi urwirwi wo ŵe nawu mumtima. M’mabanja yanga mulivi chimangu chifukwa muchitika vinthu viheni vo ŵanthu aleka kuviwona. Vinthu viŵi vo vingachitiska masuzgu yanga, nkhumwa moŵa mwakujumpha mwesu kweniso nkhaza.

UHENI WAKUMWA MOŴA MWAKUJUMPHA MWESU

2. (a) Kumbi Bayibolo likambanji pa nkhani ya kumwa moŵa? (b) Kumbi kumwa moŵa mwakujumpha mwesu kung’anamuwanji?

² Bayibolo likanizga cha kumwa kamanavi moŵa kweni likanizga kuroŵe. (Nthanthi 23:20, 21; 1 Ŵakorinte 6:9, 10; 1 Timote 5:23; Tito 2:2, 3) Kweni kumwa moŵa mwakujumpha mwesu nkhwakofya ukongwa chifukwa kung’anamuwa kwanja kumwa moŵa unandi ndipuso kuleka kuchita vinthu vawunthu chifukwa cha moŵa ndipu ivi vipambana ndi uroŵevu. Vachitima kuti wo atumwa moŵa mwakujumpha mwesu mbaraŵara pe cha, kweni ŵanamana so.

3, 4. Konkhoskani vo vichitikiya munthukazi ndi ŵana asani munthurumi watumwa moŵa mwakujumpha mwesu.

³ Bayibolo likukambiya limu kuti kumwa ukongwa moŵa kungatimbanyizga chimangu m’banja. (Marangu 21:18-21) Banja losi likwaskika ndi vinthu viheni vo munthu yo watumwa moŵa mwakujumpha mwesu, wachita. Munthukazi wangayesesa kovya murumu waki kuti waleki kumwa ukongwa moŵa kweniso kukunthiyapu jalidu liheni la murumu waki.a Munthukazi wangayesesa kubisa moŵa, kubisa ndalama ndipuso kumuŵeyere kuti wayanjengi banja laki, umoyu waki kweniso Chiuta, kweni murumu waki walekapu cha. Chifukwa chakuwona kuti murumu waki wasintha cha, wangaguŵa ndi kujiwona kuti ngwambula kwenere. Iyu wangayamba kopa, kukwiya, kujimba mulandu ndipuso kujidelera.

⁴ Ŵana nawu asuzgika ukongwa asani mpapi watumwa moŵa mwakujumpha mwesu. Anyaki apumika ndipu anyaki atiŵachichizga kuti agonani nawu. Ŵana angayamba kujimba mulandu chifukwa chakuti apapi ŵawu atumwa ukongwa moŵa. Ivi vichitiska kuti atondekengi kugomezga munthu weyosi. Chifukwa chakuti achita soni kukambiya ŵanthu anyaki vo vichitika panyumba, yiwu angatondeka kukonkhoska mo avwiya mumtima ndipu ivi vingayambisa matenda. (Nthanthi 17:22) Ivi vingachitiska kuti awonengi nge kuti angafiska cha kuchita vinthu pakuŵija kweniso kuti ajidelerengi mpaka ku ura.

VO BANJA LINGACHITA

5. Kumbi mungawovya wuli munthu yo watumwa moŵa mwakujumpha mwesu, nanga nchifukwa wuli nkhwakusuzga?

⁵ Chinanga kuti ŵanthu anyaki akamba kuti moŵa ulivi munkhwala, kweni anandi akamba so kuti kukaniya limu kutovya kuti munthu waleki kumwa moŵa. (Yeruzgiyani ndi Mateyu 5:29.) Kweni suzgu ndakuti, ŵanthu anandi wo atumwa ukongwa moŵa akana kuwovyeka chifukwa akamba kuti alivi suzgu. Kweni asani ŵanthu a m’banja lawu achita vinthu vakulongo kuti akondwa cha ndi vakuchita vawu, angayamba kuwona kuti ŵe ndi suzgu. Dokotala munyaki yo wawovyapu mabanja ngo nge ndi munthu wakumwa moŵa ukongwa, wakukamba kuti: “Ndiwona kuti chinthu chakukhumbika ukongwa m’banja, nkhulutirizga kuchita vinthu vo vingakuwovyani ndi kuleka kusintha mo mwachitiyanga kali. Mukuluta kwa nyengu, angawona kuti vakuchita vawu vipambana ukongwa ndi anyawu wosi.”

6. Kumbi mabanja ngangasaniya nunkhu fundu zo ngangawovye munthu wakumwa moŵa mwakujumpha mwesu?

⁶ Fundu zo zikulembeka m’Bayibolo zingakuwovyani kuti mujengi umampha m’banja asani mwe ndi munthu yo watumwa ukongwa moŵa. (Yesaya 48:17; 2 Timote 3:16, 17) Ŵanaŵaniyani fundu zinyaki zo mabanja nganandi ngagwiriskiyapu nchitu kuti ngawovyi munthu wakumwa moŵa mwakujumpha mwesu.

7. Asani munthu munyaki watumwa moŵa mwakujumpha mwesu m’banja linu, kumbi mulandu ngwakuyani?

⁷ Mungajimbanga mulandu cha. Bayibolo likamba kuti: “Munthu yosi wanyamuwengi mphingu ya pamtima waki,” ndipuso “munthu ndi munthu waku isi wajikambiyengi kwaku Chiuta mazu nga pamtima waku yija.” (Ŵagalatia 6:5; Ŵaroma 14:12) Munthu yo watumwa moŵa mwakujumpha mwesu, wangayamba kukamba kuti ŵanthu a m’banja laki ndiwu atimuchitiska. Mwakuyeruzgiyapu, iyu wangakamba kuti: “Nditumwa moŵa chifukwa chakuti muja nani umampha cha.” Asani ŵanthu anyaki m’banja atimuzomerezga, angamuwovya cha kuti waleki. Kweni chinanga tikumana ndi masuzgu chifukwa cha vinthu vinyaki pamwenga ŵanthu anyaki, tosi kusazgapu wo atumwa moŵa mwakujumpha mwesu, tazamuyeruzgika chifukwa cha vo tichita.​—Yeruzgiyani ndi Ŵafilipi 2:12.

8. Kumbi mungawovya wuli munthu yo watumwa ukongwa moŵa kuti waziŵengi kunanga kwaki?

⁸ Asani munthu yo watumwa moŵa mwakujumpha mwesu wakumana ndi masuzgu, mungamuwovyanga nyengu zosi cha. Nthanthi yinyaki ya m’Bayibolo yo yikamba va munthu mukali, yingagwira so nchitu pa nkhani ya munthu yo watumwa ukongwa moŵa. Nthanthi iyi yikamba kuti: “Asani mutimuleka, [“mutimutaska,” NW] mukawerezganga kuchichita.” (Nthanthi 19:19) Mwaviyo, mumulekengi kuti wamalanengi nangu yija masuzgu ngo wakumana nangu. Ndipu asani wajiwukuliya pamwenga kuchita vinthu vinyaki vaukazuzi, wachapengi ndi kunozga yija vosi vo wananga.

9, 10. Nchifukwa wuli mabanja ngo nge ndi wo atumwa ukongwa moŵa ngakhumbika kupenja chovyu, nanga angasaniya nunkhu?

⁹ Muzomerengi kuwovyeka. Lemba la Nthanthi 17:17 likamba kuti: “Bwezi litanja nyengu zosi, ndipu [“ilu ndi,” NW] mwana munyaku wakupapikiya suzgu.” Asani m’banja linu mwe munthu yo watumwa ukongwa moŵa, ndikwesa mwe ndi suzgu lakukhumbika chovyu. Muthembengi “mabwezi” ngamampha kuti ngakuwovyeni. (Nthanthi 18:24) Kukambiskana ndi ŵanthu wo angakuvwisani kweniso wo akukumanapu ndi masuzgu ngenanga, kungakuwovyani umampha ukongwa. Kweni mukhumbika kuchita mwakuphwere. Mukambiskanengi ndi ŵanthu wo mutiŵagomezga kweniso wo angakusungiyani chisisi.​—Nthanthi 11:13.

¹⁰ Mugomezgengi ŵara Achikhristu. Ŵara mumpingu wachikhristu angakuwovyani so ukongwa. Yiwu asambira Mazu Ngaku Chiuta mwaphamphu ndipu aziŵa umampha mo angagwiriskiya nchitu fundu zaki. Yiwu angaja nge “ndi malu ngakubisamamu ku mphepu, musana wakubisamaku ku lirondo, nge nthumisinji ta maji m’charu chiyumu, nge nchiduzi cha jarawi likulu m’charu chakuvuka.” (Yesaya 32:2) Ŵara achikhristu avikiliya mpingu wosi ku vinthu viheni kweniso apembuzga, asisipuwa ndi kovya weyosi yo we ndi masuzgu. Mwaviyo, muŵagomezgengi ukongwa.

11, 12. Kumbi ndiyani yo watovya ukongwa mabanja ngo nge ndi munthu yo watumwa ukongwa moŵa, nanga watingawovya wuli?

¹¹ Chinthu chakuzirwa, nkhupempha Yehova kuti wakupaskeni nthazi. Bayibolo lititichiska kuti: “Ambuya ŵepafupi ku ŵakusweka mtima, ndi kuwombo mizimu yakutekenyeka.” (Sumu 34:18) Asani mwe ndi mtima wakusweka pamwenga umoyu winu watekenyeka chifukwa cha munthu yo watumwa ukongwa moŵa m’banja linu, ziŵani kuti “Ambuya ŵepafupi” namwi. Yiwu aziŵa umampha masuzgu ngo mukumana nangu m’banja linu.​—1 Petro 5:6, 7.

¹² Kugomezga vo Yehova wakamba m’Mazu ngaki, kungakuwovyani kuti muleki kufipa mtima. (Sumu 130:3, 4; Mateyu 6:25-34; 1 Yohane 3:19, 20) Kusambira Mazu Ngaku Chiuta kweniso kugwiriskiya nchitu vo musambira, kutovya kuti mulonde mzimu utuŵa waku Chiuta, wo ungakupaskani “nthazi yo yijumpha vinthu vosi,” kuti mukunthiyengepu zuŵa lelosi.​—2 Ŵakorinte 4:7.b

13. Kumbi suzgu lachiŵi lo linanga mabanja nganandi ndi nili?

¹³ Kumwa moŵa mwakujumpha mwesu kungayambisa so suzgu linyaki. Munthu wangayamba kuchita nkhaza m’banja.

UHENI WAKUCHITIRANA NKHAZA M’BANJA

14. Kumbi nkhaza zikwamba zuŵanji nanga mazuŵa nganu vinthu ve wuli?

¹⁴ Munthu wakwamba kuchita nkhaza za m’banja, wenga Kaini, yo wangubaya mvurwa waki Abelu. (Chiyambo 4:8) Kwambiya nyengu iyi, ŵanthu aja achichitirana nkhaza zakupambanapambana m’banja. Mazuŵa nganu, anthurumi apuma awolu ŵawu, anthukazi achitiya nkhaza arumu ŵawu, apapi apuma mwankhaza ŵana ŵawu anamana ndipuso ŵana arara atombozga apapi ŵawu akukota.

15. Kumbi ŵanthu wosi akwaskika wuli ndi nkhaza zo zichitika m’banja lawu?

¹⁵ Kuchitirana nkhaza m’banja kwe ndi masuzgu nganyaki so ngakulungakulu. Munthukazi munyaki yo murumu waki wamupumanga wangukamba kuti: “Asani arumu ŵaku akupuma, uchita soni ukongwa kweniso utijimba mulandu. Ndipu asani kwacha, ukhumba cha kuyuka chifukwa uwona nge kuti walotanga ŵaka.” Ŵana wo awona apapi ŵawu achichitirana nkhaza, nawu atazichitiya nkhaza ŵanthu a m’banja lawu asani akuwa.

16, 17. Kumbi kutombozga maŵanaŵanu nga munthu nkhuchitanji, ndipu ivi vikwaska wuli ŵanthu m’banja?

¹⁶ Nkhaza za m’banja zing’anamuwa kupuma pe cha. Kanandi vo tiŵereŵeta navu vingaŵa so nkhaza. Lemba la Nthanthi 12:18 likamba kuti: “Walipu mweniyo mazu ngaki ngaruŵi nge uli nkhulasa kwa lipanga.” Mazu ‘ngakulasa’ ngo ngalongo nkhaza za m’banja, ngang’anamuwa kudana munthu mazina ngachipongu, kumukalipiya, kumunyoza ndipuso kumuwofya kuti wapumikengi. Munthu yo wakumana ndi nkhaza za mtundu uwu, wasuzgika ukongwa maŵanaŵanu kweni ŵanthu anyaki aziŵa cha venivi.

¹⁷ Chinthu chakuchitiska chitima ukongwa nchakuti, mwana ndiyu wasuzgika ukongwa maŵanaŵanu asani kanandi apapi atimunyoza, aleka kumulumba pa vo wachita, atimuwona nge walivi zeru ndipuso atimuwona nge kuti ndi munthu mwenechu cha. Ivi vingachitiska kuti mwana wajidelerengi. Mbuneneska kuti ŵana wosi akhumbika kuchenyeka, kweni Bayibolo lilunguchizga apapi anthurumi kuti: “Mungakaralizga ŵana ŵinu cha.”​—Ŵaefesu 6:4.

VO MUNGACHITA KUTI MULEKENGI KUCHITIRANA NKHAZA

18. Kumbi nkhaza za m’banja zitambiya pani, nanga Bayibolo likamba kuti zingamala wuli?

¹⁸ Nkhaza zitambiya mumtima ndipu vo tichita vikoliyana ukongwa ndi vo tiŵanaŵana. (Yakobe 1:14, 15) Kuti munthu waleki kuchitiya nkhaza anyaki, watenere kusintha mo waŵanaŵaniya. (Ŵaroma 12:2) Kweni kumbi venivi vingachitika nadi? Hinya. Mazu Ngaku Chiuta nganthazi ukongwa ndipu ngasintha ŵanthu. Ndipu ngangabwanganduwa maŵanaŵanu ngaheni ngo ngayanana ndi “malinga” ngakukho. (2 Ŵakorinte 10:4; Ŵahebere 4:12) Kuliziŵa umampha Bayibolo, kungawovya kuti munthu wasinthiyi limu maŵanaŵanu ngaheni ndi kwamba kuvwala munthu mufya.​—Ŵaefesu 4:22-24; Ŵakolose 3:8-10.

19. Kumbi Akhristu akutorana atenere kuja nayu wuli munthu yo akutolana nayu?

¹⁹ Mo muwone munthu yo mukutolana nayu. Mazu Ngaku Chiuta ngakamba kuti: “Ŵanthurumi ŵatenere kuŵanja ŵawolu ŵawu nge ndi maliŵavu ngaku ŵija. Wakwanja muwolu waki ngwakujanja.” (Ŵaefesu 5:28, 29) Ndipu likamba so kuti munthurumi watenere kupaska ulemu muwolu waki nge “chiyaŵi chakutomboroka.” (1 Petro 3:7) Anthukazi alunguchizgika kuti ‘ayanjengi arumu ŵawu’ ndi ‘kuŵawopa [“kuŵatumbika ukongwa,” NW].’ (Tito 2:4; Ŵaefesu 5:33) Kukamba uneneska, palivi munthurumi wakopa Chiuta yo wangakamba kuti watumbika muwolu waki, uku watimupuma pamwenga kumunyoza. Ndipu palivi munthukazi yo wangakamba kuti watanja ndi kutumbika murumu waki asani watimutolome, watimudelera pamwenga so watanja kumunyoza.

20. Kumbi ndiyani yo wakupaska apapi udindu wakuphwere ŵana, nanga nchifukwa wuli apapi atenere cha kukhazga kuti ŵana achitengi vosi vo yiwu akhumba?

²⁰ Mo muwone ŵana. Apapi atenere kwanja ndi kuphwere ŵana ŵawu. Bayibolo likamba kuti ŵana “nchihara cha Ambuya” ndipuso ndi “mphotu.” (Sumu 127:3) Ndipu Yehova wakhumba kuti apapi aphweriyengi ukongwa chihara chenichi. Mazu Ngaku Chiuta ngazumbuwa vakuchitika ‘va unamana’ kweniso “ubereŵeza” wa mwana. (1 Ŵakorinte 13:11; Nthanthi 22:15) Apapi angazizwanga cha asani awona kuti ŵana ŵawu achita vinthu vawubereŵeza chifukwa chakuti ŵechendakuwi. Mwaviyo, apapi angakhazganga cha kuti ŵana achitengi vinthu vakujumpha msinkhu ndi nthazi zawu.​—Wonani Chiyambo 33:12-14.

21. Kumbi Chiuta wakhumba kuti apapi akukota tijengi nawu wuli?

²¹ Mo muwone apapi akukota. Lemba la Ŵalevi 19:32 likamba kuti: “Muperekengi ulemu ku khongwi la nyivu, mutumbikengi ŵanthu ŵara.” Ivi vilongo kuti Chiuta wakhumba kuti titumbikengi ukongwa ŵaraŵara. Kweni vija vakusuzga kutumbika munthu wakukota asani ngwakusuzga, watama pamwenga so wasuzgika kwenda ndi kuŵanaŵana. Chinanga kuti vingaŵa viyo, ŵana akhumbika “kuwerezga ŵapapi ŵawu liwerezga, [“kuwezge apapi ŵawu vinthu vamampha,” NW].” (1 Timote 5:4) Ivi ving’anamuwa kutumbika apapi ŵawu ndi kuŵapaska vinthu vakukhumbika pa umoyu. Kuchitiya phuzu apapi akukota kukolerana cha ndi vo Bayibolo likamba kuti tiŵachitiyengi.

22. Kumbi ndi jalidu nili lo lingawovya kuti ŵanthu alekengi kuchitirana nkhaza m’banja, nanga munthu wangalilongo wuli?

²² Muwukongi mtima. Lemba la Nthanthi 29:11 likamba kuti: “Mubereŵeza waŵikapu mtima wosi pa ukari waki, kweni munthu wazeru mwachisisi wagowoka.” Kumbi mungachita wuli kuti muwukongi mtima? Asani mwakwiya, muyesesengi kumaliska liŵi mphindanu m’malu mwakukwiya kwa nyengu yitali. (Ŵaefesu 4:26, 27) Asani muwona kuti musuzgika kuwuko mtima, mutuwengepu liŵi. Murombengi kuti mzimu waku Chiuta ukuwovyeni kuja ndi mtima wakujiko. (Ŵagalatia 5:22, 23) Nyengu zinyaki mungachita vinthu vinyaki vo vingakuwovyani kuti muzikiski mtima, nge kuluta kuchinyolo marundi pamwenga kuchita masaza nganyaki. (Nthanthi 17:14, 27) Muyesesengi kuleka “kukala liŵi.”​—Nthanthi 14:29.

KUMBI MUPATUKANENGI PAMWENGA MULUTIRIZGENGI KUJALIYA LIMOZA?

23. Nchinthu wuli cho chingachitika asani Mkhristu munyaki watanja kuchita nkhaza, wakwiya liŵi pamwenga so wapuma ŵanthu a m’banja laki?

²³ Bayibolo likamba kuti milimu yo Chiuta watinkha, ndi “mawongu, zindeu, . . . vikwiya,” ndipu likamba so kuti “wakuchita vaviyo kuti waharengi ufumu waku Chiuta cha.” (Ŵagalatia 5:19-21) Ndichu chifukwa chaki Mkhristu weyosi yo watanja kuchita nkhaza, wakwiya liŵi pamwenga so wapuma muwolu waki pamwenga ŵana, wangasezgeka mumpingu wachikhristu. (Yeruzgiyani ndi 2 Yohane 9, 10.) Ivi vitovya kuti mpingu uleki kufipiskika chifukwa cha vakuchitika viheni va munthu wankhaza.​—1 Ŵakorinte 5:6, 7; Ŵagalatia 5:9.

24. (a) Kumbi munthu yo wachitikiya nkhaza ndi munthu yo wakutolana nayu wangachitanji? (b) Kumbi mabwezi ndi ŵara angawovya wuli munthu yo wachitikiya nkhaza, nanga chinthu wuli cho atenere cha kuchita?

²⁴ Kumbi Akhristu wo apumika ndi munthu wankhaza yo akutolana nayu, angachitanji asani iyu wakhumba cha kusintha jalidu laki? Akhristu anyaki asankha kulutirizga kujaliya limoza pa vifukwa vakupambanapambana. Ndipu anyaki asankha kupatukana chifukwa awona kuti kupumika kuchitiska kuti umoyu wawu uje pangozi, asuzgikengi maŵanaŵanu kweniso kutimbanyizga ubwezi wawu ndi Chiuta. Vo munthu weyosi wangasankha pa nkhani iyi, vikwaska ubwezi waki ndi Yehova. (1 Ŵakorinte 7:10, 11) Nyengu zinyaki abali ŵaki a munthu yo wachitikiya nkhaza, mabwezi ngaki kweniso ŵara achikhristu angakhumba kumuwovya, kweni atenere cha kumusankhiya pamwenga kumuchichizga kuti apatukani pamwenga cha. Iyu watenere kusankha yija chakuchita.​—Ŵaroma 14:4; Ŵagalatia 6:5.

MASUZGU NGOSI NGAZAMUMALA

25. Kumbi Yehova wakhumba kuti mabanja ngajengi wuli?

²⁵ Yehova wati wakwatiska nthengwa yaku Adamu ndi Eva, wakhumbanga cha kuti mabanja ngasuzgikengi chifukwa cha vinthu nge kumwa moŵa mwakujumpha mwesu pamwenga nkhaza. (Ŵaefesu 3:14, 15) Iyu wakhumbanga kuti banja lije malu ngamampha ngakulongoliyanamu chanju ndi chimangu, ndipu wakhumbanga so kuti weyosi wangasuzgikanga maŵanaŵanu cha kweniso waje pa ubwezi wamampha ndi iyu. Kweni ŵanthu ŵati abuda, mabanja ngangwamba kutimbanyizgika kutuliya nyengu yeniyo.​—Yeruzgiyani ndi Wakutaula 8:9.

26. Kumbi ŵanthu wo atesesa kuchita vo Yehova wakhumba azamuja ndi umoyu wamtundu wuli kunthazi?

²⁶ Chakukondweska nchakuti Yehova wakhumbisiska mbwenu kufiska chilatu chaki chakukwaskana ndi banja. Iyu wakulayizga kuti m’charu chifya ŵanthu ‘azamujanga kwakufwasa, paŵengevi nanga njumoza yo wakaŵatenthemeskanga.’ (Ezekiele 34:28) Pa nyengu yo, kwazamuŵavi uroŵevu, nkhaza za m’banja ndipuso masuzgu nganyaki ngosi ngo ngatimbanyizga mabanja mazuŵa nganu. Ŵanthu azamumwemwete chifukwa chakukhumba kubisa masuzgu ndi urwirwi wo ŵe nawu mumtima cha kweni chifukwa cha “chimangu chikulu.”​—Sumu 37:11.