1. Kumbi uchimi wa mu Bayibolu utitiwovya kuziŵanji?

KUMBI ndi vinthu wuli vo vichitikiyengi ŵanthu aku Yehova pambula kuswera yapa? Tingaziŵa kwamuka kwa fumbu lenili chifukwa Bayibolu lititiwovya kuziŵa vinthu vapade vo vitichitikiyengi. Uchimi wa mu Bayibolu utitiwovya kuziŵa vo maboma nganyaki nga nthazi ngachitengi pacharu chapasi. Uchimi uwu ukulembeka mu Danyele chaputala 11, ndipu ukamba va mafumu ngaŵi ngo ngalimbana. Ndipu mafumu ngaki, ndi fumu ya kunkhondi kweniso fumu ya kumwera. Chigaŵa chikulu cha uchimi wenuwu chikufiskika kali. Mwaviyo tisimikiza kuti chigaŵa cho chajaku nachu chifiskikengi.

2. Nge mo pakambiya pa Chiyambo 3:15 ndi Chivumbuzi 11:7; 12:17, kumbi tikhumbika kuziŵanji asani tiŵerenga uchimi waku Daniyeli?

² Kuti tivwisi uchimi wa mu Danyele chaputala 11, tikhumbika kuziŵa kuti chaputala chenichi chikamba vakukwaskana ndi mafumu kweniso maboma ngo ngalimbana ndi ŵanthu aku Chiuta. Chinanga kuti pacharu chapasi ŵanthu aku Yehova alipu amanavi ŵaka kweni kanandi maboma ngatiŵatombozga. Chifukwa wuli? Chifukwa chakuti Satana ndi charu chaki akhumba kumala ŵanthu wo ateŵete Yehova ndi Yesu. (Ŵerengani Chiyambo 3:15 ndi Chivumbuzi 11:7; 12:17.) Kweniso kuti tivwisi umampha uchimi waku Daniyeli tikhumbika kuwona kuti ukoliyana wuli ndi mauchimi nganyaki ngo nge mu Mazu ngaku Chiuta.

3. Kumbi tikambiskanengenji mu nkhani iyi kweniso ya sabata ya mawa?

³ Mu nkhani iyi tikambiskanengi lemba la Danyele 11:25-39. Tiwonengi kuti fumu ya kunkhondi kweniso fumu ya kumwera ŵenga ayani kwambiya mu 1870 mpaka 1991. Tiwonengi so chifukwa cho tikambiya kuti mphakwenere kusintha mo tavwiyanga uchimi wenuwu. Mu nkhani yo tazamusambira sabata ya mawa, tazamukambiskana lemba la Danyele 11:40–12:1. Tazamukambiskana kusintha kwa fundu zinyaki za uchimi uwu, ndipu fundu zaki zikwaska vo vaja vichichitika kwambiya mu 1991 mpaka pa nkhondu ya Aramagedoni. Muchisambira nkhani zosi ziŵi zenizi, mungachita umampha kuwona tchati cha mutu wakuti, “Mafumu Ngaŵi Ngalimbana mu Mazuŵa Ngakumaliya.” Kweni chakwamba tikhumbika kuziŵa mafumu ngaŵi nga mu uchimi waku Daniyeli.

KUMBI TINGAYIZIŴA WULI FUMU YA KUNKHONDI KWENISO FUMU YA KUMWERA?

4. Kumbi ndi vinthu vitatu nivi vo vingatiwovya kuziŵa fumu ya kunkhondi kweniso fumu ya kumwera?

⁴ Pakwamba mazu ngakuti “fumu ya kunkhondi,” ngamiyanga wakulamuliya wa vigaŵa va kunkhondi kwa charu cha Isirayeli. Ndipu mazu ngakuti “fumu ya kumwera,” ngamiyanga wakulamuliya wa vigaŵa va kumwera kwa charu cha Isirayeli. Ntchifukwa wuli tikamba viyo? Chifukwa mungelu wangukambiya Daniyeli kuti: “Ndaza kuti ndizikuwovyi kuvwisa vinthu vo vazamuchitikiya ŵanthu ŵaku (ŵanthu aku Chiuta) mu mazuŵa ngakumaliya.” (Danye. 10:14) Kuzifika pa Pentekositi wa mu 33 C.E., Ayisirayeli ndiwu ŵenga ŵanthu aku Chiuta. Kwambiya pa nyengu yeniyo, Yehova wangulongo kuti akusambira aku Yesu ndiwu ŵenga ŵanthu ŵaki. Mwaviyo, vinthu vinandi vo vikulembeka mu Danyele chaputala 11 vikwaska mtundu chayiwu cha wa Ayisirayeli kweni vikwaska akusambira aku Khristu. (Machi. 2:1-4; Aro. 9:6-8; Aga. 6:15, 16) Ulamuliru wa fumu ya kunkhondi ndipuso wa fumu ya kumwera wasinthangasinthanga. Kweni maulamuliru ngenanga ngayanananga pa vinthu vinyaki. Chakwamba, ngalamuliyanga muvyaru vo mwajanga ŵanthu aku Chiuta kweniso ngaŵatombozganga. Chachiŵi, vo achitiyanga ŵanthu aku Chiuta valongonga kuti atinkhanga Yehova, Chiuta wauneneska. Ndipu chachitatu, maulamuliru ngaŵi ngenanga ngalimbananga.

5. Kumbi penga fumu ya kunkhondi kweniso fumu ya kumwera pakati pa chaka cha 100 ndi 1870? Konkhoskani.

⁵ Pavuli pa chaka cha 100 C.E, Akhristu anandi aboza angusere mu mpingu wa Chikhristu. Yiwu angwamba kusambiza vinthu vaboza ndi kubisa uneneska wa mu Mazu ngaku Chiuta. Kutuliya pa nyengu yo mpaka kukumaliya kwa vyaka va mu ma 1800, pacharu chapasi pengavi gulu lakujalikiskika la ateŵeti aku Chiuta. Akhristu aboza anguyandana nge dondu la mumunda mwakuti kwenga kwasuzga kuziŵa Akhristu auneneska. (Mate. 13:36-43) Ntchifukwa wuli titenere kuziŵa venivi? Chifukwa vilongo kuti fumu ya kunkhondi ndi fumu ya kumwera ŵenga mafumu cha pamwenga maboma pakati pa chaka cha 100 ndi 1870. Chifukwa pa nyengu yo, pengavi gulu laku Chiuta lakuti atombozgi.b Kweni pavuli pa chaka cha 1870, penga pambula kusuzga kuti fumu ya kunkhondi kweniso fumu ya kumwera yiziŵiki. Kumbi tiziŵa wuli?

6. Kumbi ŵanthu aku Chiuta angwamba zuŵanji kuziŵika? Konkhoskani.

⁶ Kwambiya mu 1870, ŵanthu aku Chiuta angwamba kuja ndi gulu lawu. Mwenga mu chaka chenichi po Charles T. Russell ndi anyaki angwambisa kagulu ka akusambira Bayibolu. Mubali Russell ndi anyaki anguchita vinthu nge muthenga yo ‘wangunozga nthowa,’ Ufumu waku Mesiya wechendajalikiskiki. (Mala. 3:1) Mwaviyo, ŵanthu aku Chiuta angwamba so kuziŵika! Kumbi pa nyengu iyi lengapu boma lo latombozganga ateŵeti aku Chiuta? Tiyeni tiwoni.

KUMBI FUMU YA KUMWERA NDIYANI?

7. Kumbi ndiyani yo wenga fumu ya kumwera kuzifika mu nyengu ya Nkhondu Yakwamba ya Pacharu Chosi chapasi?

⁷ Cha mu 1870, charu cha Britain chenga cha nthazi pacharu chosi chapasi ndipu chenga ndi asilikali anthazi ukongwa. Uchimi waku Daniyeli ukamba va sengwi limana lo linguthereska masengwi nganyaki ngatatu. Sengwi limana limiya charu cha Britain ndipu masengwi ngatatu ngamiya France, Spain, ndi Netherlands. (Danye. 7:7, 8) Mwaviyo, charu cha Britain chenga fumu ya kumwera mpaka pa nyengu ya Nkhondu Yakwamba ya Pacharu Chosi chapasi. Pa nyengu yeniyi, charu cha United States chingukhupuka ukongwa ndipu chingukoliyana ndi charu cha Britain.

8. Kumbi fumu ya kumwera ndiyani mu mazuŵa nganu ngakumaliya?

⁸ Pa Nkhondu Yakwamba ya Pacharu Chosi, charu cha United States ndi Britain vingukoliyana ndipu vinguja va nthazi ukongwa. Nge mo Daniyeli wangukambiya limu, fumu iyi yinguwunganisa “asilikali anandi ukongwa kweniso anthazi.” (Danye. 11:25) Mu mazuŵa nganu ngakumaliya, fumu ya kumwera,c ndi ulamuliru wa Britain ndipuso America. Nanga fumu ya kunkhondi ndiyani?

KUMBI FUMU YA KUNKHONDI NDIYANI?

9. Kumbi fumu ya kunkhondi yinguwoneka so zuŵanji, nanga uchimi wa pa Danyele 11:25 ungufiskika wuli?

⁹ Mu 1870, Russell ndi anyaki angupanga kagulu ka akusambira Bayibolu, ndipu mu 1871 fumu ya kunkhondi yinguwoneka so. Kumbi fumu ya kunkhondi yenga yani? Lenga boma la Germany. Mu chaka chenichi, Otto von Bismarck wangujalikiska ufumu wa Germany ndipu wenga wa nthazi ukongwa. Wilhelm I wa ku Prussia, ndiyu wanguja fumu ndipu wangusankha Bismarck kuti waje mulongozgi wa boma.d Pati pajumpha nyengu charu cha Germany chingwamba kulamuliya vyaru va ku Africa kweniso va ku Pacific Ocean ndipu chingwamba kulimbana ndi charu cha Britain. (Ŵerengani Danyele 11:25.) Ufumu wa Germany wenga ndi asilikali anthazi ukongwa nge mo ve nge ndi charu cha Britain. Pa nkhondu yakwamba ya pacharu chosi chapasi, charu cha Germany chingugwiriskiya ntchitu asilikali ŵenaŵa pakuchita nkhondu ndi arwani ŵaki.

10. Kumbi uchimi wa pa Danyele 11:25b, 26a ungufiskika wuli?

¹⁰ Mchimi Daniyeli wangukambiya limu vakukwaskana ndi ufumu wa Germany kweniso asilikali ŵaki. Uchimi ukamba kuti fumu ya kunkhondi ‘yazamumaku cha.’ Chifukwa wuli? ‘Chifukwa chakuti azakuyinozge viŵembu. Ndipu ŵanthu wo aturya vakurya vaki vamampha ndiwu azakuyiwisa.’ (Danye. 11:25b, 26a) Mu nyengu yaku Daniyeli wo aryanga “vakurya vamampha va fumu” ŵenga amaudindu ngakupambanapambana wo ‘ateŵetiyanga fumu.’ (Danye. 1:5) Kumbi uchimi uwu ukwaska ayani? Ukwaska ŵanthu amazaza mu boma la Germany, kusazgapu asilikali. Chifukwa cha vo anguchita amazaza ŵenaŵa, fumu yingutuzgikapu pa udindu waki ndipu boma linyaki lingujalikiskika mucharu chenichi.e Uchimi uwu ungukamba so vo vinguchitika fumu ya kunkhondi yati yachita nkhondu ndi fumu ya kumwera. Pakukamba va fumu ya kunkhondi uchimi ukamba kuti: “Asilikali ŵaki azamupeyeke kutali, ndipu anandi azamubayika.” (Danye. 11:26b) Nge mo uchimi ungukambiya limu, pa nkhondu yakwamba ya pacharu chosi chapasi, asilikali a ku Germany ‘angupeyeke kutali’ ndipu ‘anandi angubayika.’ Pa nkhondu yeniyi ŵanthu anandi angubayika kuphara nkhondu zosi zo zinguchitika kuvuli.

11. Konkhoskani vo yinguchita fumu ya kunkhondi kweniso fumu ya kumwera.

¹¹ Pa Danyele 11:27, 28 pakamba vo vinguchitika Nkhondu Yakwamba ya Pacharu Chosi yechendayambi. Lemba ili likamba kuti fumu ya kunkhondi ndi fumu ya kumwera ‘azamuja pathebulu limoza ndi kukambiskana maboza.’ Likamba so kuti fumu ya kunkhondi yazamuwunjika “katundu munandi.” Venivi ndivu vinguchitika nadi. Charu cha Germany ndi Britain vingukambiskana va chimangu, kweni ivi vinguwoneka kuti venga vaboza pa nkhondu ya mu chaka cha 1914. Chechendafiki chaka cha 1914, charu cha Germany chenga chakukhupuka ukongwa, ndipu chenga chachiŵi pa charu chosi chapasi pa nkhani ya kukhupuka. Pakufiska uchimi wa pa Danyele 11:29 kweniso vesi 30a, charu cha Germany chinguchita nkhondu ndi fumu ya kumwera kweni chinguthereskeka.

MAFUMU NGALIMBANA NDI ŴANTHU AKU CHIUTA

12. Konkhoskani vo yinguchita fumu ya kunkhondi kweniso fumu ya kumwera pa nkhondu yakwamba ya pacharu chosi chapasi.

¹² Kwambiya mu 1914, mafumu ngaŵi ngalimbana ngijangija kweniso ngalimbana ndi ŵanthu aku Chiuta. Mwakuyeruzgiyapu, pa nkhondu yakwamba ya pacharu chosi, boma la Germany kweniso la Britain lingutombozga ateŵeti aku Chiuta wo akananga kuchita nkhondu. Ndipu boma la United States lingumanga wo alongozganga ntchitu yakupharazga. Venivi vingufiska uchimi wa pa Chivumbuzi 11:7-10.

13. Kumbi fumu ya kunkhondi yinguchitanji mu vyaka va mu ma 1930 kweniso pa nkhondu yachiŵi ya pacharu chosi chapasi?

¹³ Kwambiya mu 1933 kweniso pa nkhondu yachiŵi ya pacharu chosi chapasi, fumu ya kunkhondi yingutombozga ateŵeti aku Chiuta mwankhaza. Chipani cha Nazi chati chayamba kulamuliya ku Germany, Hitler ndi ŵanthu ŵaki angukaniza ntchitu ya ŵanthu aku Chiuta. Fumu ya kunkhondu yingubaya ŵanthu aku Yehova ndipu anyaki anandi yinguŵaŵika kumalu ngo alangiyangaku ŵanthu. Daniyeli wangukambiya limu venivi. Fumu ya kunkhondi ‘yingufipiska malu ngakupaturika’ ndipuso ‘yingutuzgapu sembi ya nyengu zosi’ chifukwa yingukaniza ntchitu yakupharazga ya ŵanthu aku Chiuta. (Danye. 11:30b, 31a) Hitler wangulapizga kuti wapulutuwengi ŵanthu aku Chiuta wosi ku Germany.

FUMU YASONU YA KUNKHONDI

14. Kumbi ndiyani yo wanguja fumu ya kunkhondi pavuli pa nkhondu yachiŵi ya pacharu chosi chapasi? Konkhoskani.

¹⁴ Pavuli pa nkhondu yachiŵi ya pacharu chosi chapasi, ufumu wa Soviet Union ndi vyaru vinyaki ndiwu unguja fumu ya kunkhondi. Ufumu uwu ungwamba kulamuliya vigaŵa vikuluvikulu vo venga va charu cha Germany. Nge mo boma lankhaza la chipani cha Nazi linguchitiya, ufumu wa Soviet Union nawu ungutombozga ŵanthu wosi wo asopanga Chiuta wauneneska.

15. Kumbi fumu ya kunkhondi yinguchitanji pavuli pa Nkhondu Yachiŵi ya Pacharu Chosi?

¹⁵ Nkhondu Yachiŵi ya Pacharu Chosi yati yamala, fumu yasonu ya kunkhondi, ufumu wa Soviet Union ndi vyaru vinyaki angwamba kutombozga ŵanthu aku Chiuta. Mwakukoliyana ndi uchimi wa pa Chivumbuzi 12:15-17, fumu yeniyi yingukaniza ntchitu yidu yakupharazga ndipu yingudikisiya ŵanthu aku Yehova anandi ku Siberia. Mu mazuŵa ngakumaliya nganu, fumu ya kunkhondi yitombozga ukongwa ŵanthu aku Chiuta kweni yitondeka kumalisa ntchitu yawu.f

16. Kumbi ufumu wa Soviet Union ungufiska wuli uchimi wa pa Danyele 11:37-39?

¹⁶ Ŵerengani Danyele 11:37-39. Pakufiska uchimi wenuwu fumu ya kunkhondi ‘yingutumbika cha Chiuta wa apapi ŵaki.’ Kumbi yinguchita wuli venivi? Chifukwa chakuti ufumu wa Soviet Union wakhumbanga kutuzgapu visopa vosi, ungulonda mazaza nga visopa. Nyengu yinyaki mu 1918 boma la Soviet Union lingukamba kuti mu masukulu asambizengi kuti kulivi Chiuta. Kumbi fumu ya kunkhondi yeniyi yinguchita wuli kuti ‘yiperekengi unkhankhu kwaku chiuta wa malu ngakuvikilirika’? Boma la Soviet Union lingugwiriskiya ntchitu ndalama zinandi kuti lije ndi asilikali kweniso lingupanga vidya vakofya kuti lijivikiliyi. Fumu ya kunkhondi kweniso fumu ya kumwera yenga ndi vidya vinandi vanthazi kuti yibayi ŵanthu mamiliyoni nganandi!

ARWANI AKOLIYANA

17. Kumbi “chinthu chakuseruska cho chisakaza” ntchinthu wuli?

¹⁷ Fumu ya kunkhondi yitovya fumu ya kumwera kuti achiti chinthu chimoza. Yiwu ‘aŵika chinthu chakuseruska cho chisakaza.’ (Danye. 11:31) Wupu wa United Nations ndiwu “chinthu chakuseruska.”

18. Ntchifukwa wuli wupu wa United Nations udanika kuti “chinthu chakuseruska”?

¹⁸ Wupu wa United Nations ndiwu “chinthu chakuseruska” chifukwa ukamba kuti ungachitiska kuti paŵi chimangu pacharu, penipo ndi Ufumu waku Chiuta pe wo ungachita venivi. Uchimi waku Daniyeli ukamba so kuti wupu wa United Nations ntchinthu chakuseruska “cho chisakaza” chifukwa wazamubwanganduwa visopa vosi vaboza.​—Wonani tchati cha mutu wakuti, “Mafumu Ngaŵi Ngalimbana mu Mazuŵa Ngakumaliya.”

NTCHIFUKWA WULI TIKHUMBIKA KUZIŴA VENIVI?

19-20. (a) Ntchifukwa wuli tikhumbika kuziŵa fumu ya kunkhondi kweniso fumu ya kumwera? (b) Kumbi mu nkhani ya sabata ya mawa tazamumuka fumbu nili?

¹⁹ Tikhumbika kuziŵa venivi chifukwa pe ukaboni wo ulongo kuti kwambiya mu chaka cha 1870 mpaka mu 1991, uchimi waku Daniyeli wakukwaskana ndi fumu ya kunkhondi kweniso fumu ya kumwera ukufiskika. Mwaviyo, tigomezga kuti chigaŵa chinyaki cha uchimi cho chajaku nachu chifiskikengi.

²⁰ Ufumu wa Soviet Union ukumala mu chaka cha 1991. Sonu kumbi mazuŵa nganu fumu ya kunkhondi ndiyani? Nkhani yo tazamusambira sabata ya mawa yazamumuka fumbu lenili.

1-2. Kumbi tikambiskanengenji mu nkhani iyi?

KUPHARA kali, sonu te ndi ukaboni wakukwana wakuti te mu mazuŵa ngakumaliya nga mugonezi wunu. Pambula kuswera yapa, Yehova ndi Yesu Khristu atuzgengepu maboma ngosi ngo ngasuska Ufumu waku Chiuta. Kweni ivi vechendachitiki, mafumu ngaŵi, fumu ya kunkhondi ndi fumu ya kumwera ngalutirizgengi kulimbana. Mafumu ngenanga ngalimbana so ndi ŵanthu aku Chiuta.

² Mu nkhani iyi tikambiskanengi uchimi wa pa Danyele 11:40–12:1. Tiziŵengi fumu ya kunkhondi ya mazuŵa nganu kweniso tikambiskanengi chifukwa cho tikhumbikiya kuthemba Yehova kuti wazakutitaska pa masuzgu ngo tazamukumana nangu.

FUMU YA KUNKHONDI YA MAZUŴA NGANU

3-4. Kumbi fumu ya kunkhondi ndiyani mazuŵa nganu? Konkhoskani.

³ Ulamuliru wa Soviet Union wati wamala mu chaka cha 1991, ŵanthu aku Chiuta wo awusikanga ndi ulamuliru wenuwu ‘anguwovyeka kamanavi.’ Ivi ving’anamuwa kuti ŵenga ndi wanangwa wa kanyengu kamanavi. (Danye. 11:34) Venivi vinguchitiska kuti apharazgengi mwawanangwa ndipu pati pajumpha nyengu yimanavi, chiŵerengeru cha Akaboni chingukuwa muvyaru vo venga mu ulamuliru wa Soviet Union. Pavuli paki, charu cha Russia ndi vyaru vinyaki anguja fumu ya kunkhondi. Nge mo tingusambiriya mu nkhani ya sabata yamala, kuti boma lije fumu ya kunkhondi pamwenga fumu ya kumwera likhumbika kuchita vinthu vitatu ivi: (1) kutombozga ŵanthu aku Chiuta, (2) kulongo mu vakuchita vaki kuti litinkha Yehova ndi ŵanthu ŵaki, ndipuso (3) kulimbana ndi ulamuliru unyaki.

⁴ Ntchifukwa wuli tikamba kuti charu cha Russia ndi vyaru vinyaki vo chikoliyana navu ndivu fumu ya kunkhondi? Tikamba viyo chifukwa chakuti vyaru ivi: (1) Vilimbana ndi ŵanthu aku Chiuta chifukwa vikaniza ntchitu yakupharazga ndipuso vitombozga abali ndi azichi wo aja muvyaru venivi. (2) Vo vichita vilongo kuti vitinkha Yehova ndi ŵanthu ŵaki. (3) Vilimbana ndi fumu ya kumwera yo ndi Britain ndi United States. Sonu tiyeni tiwoni vo charu cha Russia ndi vyaru vinyaki vo chikoliyana navu vachita kulongo kuti ndi fumu ya kunkhondi.

FUMU YA KUNKHONDI NDI FUMU YA KUMWERA ALUTIRIZGA KULIMBANA

5. Kumbi lemba la Danyele 11:40-43 likamba va nyengu niyi, ndipu ndi vinthu wuli vo vichitika pa nyengu yeniyi?

⁵ Ŵerengani Danyele 11:40-43. Uchimi wa pa lemba ili ukamba va nyengu yakumaliya. Pa lemba ili pakonkhoska kulimbana kwa fumu ya kunkhondi ndi fumu ya kumwera. Nge mo Daniyeli wangukambiya, mu mazuŵa ngakumaliya fumu ya kunkhondi “yazamulimbana” ndi fumu ya kumwera.”​—Danye. 11:40.

6. Kumbi mafumu ngaŵi ngalimbana wuli?

⁶ Fumu ya kunkhondi ndi fumu ya kumwera ngalimbana chifukwa fumu yeyosi yikhumba kuti yilamuliyengi charu chosi chapasi. Mwakuyeruzgiyapu, wonani vo vinguchitika pa nyengu ya Nkhondu Yachiŵi ya Pacharu Chosi ulamuliru wa Soviet Union wati wayamba kulamuliya chigaŵa chikulu cha ku Europe. Vo yinguchita fumu ya kunkhondi vinguchitiska kuti fumu ya kumwera yikoliyani ndi vyaru vinyaki kuti asazgani asilikali ndi kuyukiya fumu ya kunkhondi. Ndipu kukoliyana kwenuku kudanika kuti NATO. Kweniso fumu ya kunkhondi ndi fumu ya kumwera ananga ndalama zinandi ukongwa kuti aje ndi vidya va nkhondu va nthazi. Fumu ya kunkhondi yilimbana so ndi fumu ya kumwera asani fumu yeyosi titovya murwani wa fumu yinyaki pa nkhondu. Mafumu ngenanga ngachita venivi ku Africa, Asia, ndi Latin America. Mazuŵa nganu, charu cha Russia ndi vyaru vinyaki ve ndi nthazi ukongwa pacharu chapasi. Vyaru venivi vilimbana ndi fumu ya kumwera mwakugwiriskiya ntchitu kompyuta. Fumu ya kunkhondi ndi fumu ya kumwera ngalimbana ngijangija mwakugwiriskiya ntchitu mapulogilamu nga pa kompyuta kuti fumu yeyosi yitimbanyizgi chuma kweniso boma la fumu yinyaki. Nge mo Daniyeli wangukambiya limu, fumu ya kunkhondi yilutirizga kuyukiya ŵanthu aku Chiuta.​—Danye. 11:41.

FUMU YA KUNKHONDI ‘YISERE MU CHARU CHAKUTOWA’

7. Kumbi “charu Chakutowa” ntchinthu wuli?

⁷ Lemba la Danyele 11:41 likamba kuti fumu ya kunkhondi “yazamusere . . . mu Charu Chakutowa.” Kumbi charu chenichi ndi nichi? Kali charu cha Isirayeli “chenga charu chakutowa ukongwa kuluska vyaru vinyaki vosi.” (Ezeki. 20:6) Charu chenichi chenga chapade chifukwa chakuti kwenuku ndiku ŵanthu asopiyanga Yehova. Kwambiya pa Pentekositi wa mu chaka cha 33 C.E., “charu chakutowa,” ndi malu ngamoza pe cha. Tikamba viyo chifukwa chakuti mazuŵa nganu ŵanthu aku Yehova asanirika pacharu chosi chapasi. Mazuŵa nganu “charu Chakutowa” ndi vinthu vo ŵanthu aku Yehova achita nge kuwungana kweniso kupharazga.

8. Kumbi fumu ya kunkhondi yasere wuli ‘mucharu Chakutowa’?

⁸ Mu mazuŵa nganu ngakumaliya fumu ya kunkhondi yasere ‘mucharu Chakutowa’ kananandi ŵaka. Mwakuyeruzgiyapu, pa nyengu yo charu cha Germany chenga fumu ya kunkhondi pa Nkhondu Yachiŵi ya Pacharu Chosi, chingusere ‘mucharu Chakutowa’ chifukwa chatombozganga ndi kubaya ŵanthu aku Chiuta. Pavuli pa Nkhondu Yachiŵi ya Pacharu Chosi, charu cha Soviet Union ndichu chenga fumu ya kunkhondi ndipu chingusere ‘mucharu Chakutowa’ chifukwa chingutombozga ŵanthu aku Chiuta ndi kuŵadikisiya ku vyaru vinyaki.

9. Kumbi charu cha Russia ndi vyaru vinyaki asere wuli ‘mucharu Chakutowa’ mazuŵa nganu?

⁹ Mazuŵa nganu charu cha Russia ndi vyaru vinyaki asere so ‘mucharu Chakutowa.’ Kumbi asere wuli? Mu chaka cha 2017, fumu yasonu ya kunkhondi yikujala ntchitu ya ŵanthu aku Yehova ndipu abali ndi azichi anyaki akumangika. Fumu yeniyi yikukaniza mabuku ngidu kusazgapu Bayibolu la New World Translation. Yikulonda so ofesi yidu ya ku Russia, Nyumba za Ufumu kweniso malu ngakuchitiyaku mawunganu. Mwaviyo, mu chaka cha 2018 Wupu Wakulongozga ungukamba kuti Russia ndi vyaru vinyaki, ndi fumu ya kunkhondi. Chinanga kuti Akaboni aku Yehova atombozgeka, alimbana ndi boma cha pamwenga kusintha boma. Mumalu mwaki agwiriskiya ntchitu ulongozgi wa mu Bayibolu wakuti apempheriyengi “ŵanthu wosi wo ŵe ndi maudindu ngapachanya” asani asankha vinthu vo vingakwaska wanangwa wakusopa.​—1 Timo. 2:1, 2.

KUMBI FUMU YA KUNKHONDI YAZAMUTHERESKA FUMU YA KUMWERA?

10. Kumbi fumu ya kunkhondi yazamuthereska fumu ya kumwera? Konkhoskani.

¹⁰ Uchimi wa pa Danyele 11:40-45 ukamba ukongwa vo fumu ya kunkhondi yazamuchita. Kumbi venivi ving’anamuwa kuti yazamuthereska fumu ya kumwera? Awa. Fumu ya kumwera yazamukuŵa yeche ‘yamoyu’ pa nyengu yo Yehova ndi Yesu azamubwanganduwa maboma ngosi nga ŵanthu pa nkhondu ya Aramagedoni. (Chivu. 19:20) Ntchifukwa wuli tikamba viyo? Tiyeni tiwoni vo uchimi wa mu buku la Daniyeli ndipuso Chivumbuzi ukamba.

11. Kumbi lemba la Danyele 2:43-45 ling’anamuwanji? (Wonani chithuzi cho che pachikonkhombi.)

¹¹ Ŵerengani Danyele 2:43-45. Mchimi Daniyeli wanguzumbuwa maulamuliru ngakupambanapambana ngo ngayukiya ŵanthu aku Chiuta. Maulamuliru ngenanga ngakonkhoskeka kuti ndi vigaŵa vakupambanapambana va chikozgu chachisulu. Maphazi nga chikozgu ngo ngakupangika ndi chisulu chakusazgikana ndi dongu, ngamiya ulamuliru wakumaliya wa pacharu chosi chapasi wa Britain ndi America. Uchimi wenuwu ulongo kuti ulamuliru wa Britain ndi America wazamukuŵa kuti wechekuwusa pa nyengu yo Ufumu waku Chiuta wazamubwanganduwa maboma nga ŵanthu.

12. Kumbi mutu wa nambala 7 umiyanji, nanga ntchifukwa wuli tikamba viyo?

¹² Wakutumika Yohane nayu wangukonkhoska maboma ngo ngalamuliya ŵanthu aku Yehova. Yohane wangukamba kuti maboma ngenanga, ngamiya chinyama chakofya cha mitu 7. Mutu wa nambala 7 wa chinyama chakofya umiya ulamuliru wa Britain ndi America. Venivi vauneneska chifukwa chakuti palivi so mutu unyaki. Mutu wenuwu wazamukuŵa kuti wechekulamuliya pa nyengu yo Yesu ndi angelu ŵaki azakuwunanga limoza ndi chinyama chosi chakofya.b​—Chivu. 13:1, 2; 17:13, 14.

KUMBI FUMU YA KUNKHONDI YICHITENGENJI PAMBULA KUSWERA YAPA?

13-14. Kumbi “Gogi wa mucharu cha Magogi” ndiyani, nanga ntchinthu wuli cho chazamuchitiska kuti wayukiyi ŵanthu aku Chiuta?

¹³ Uchimi waku Ezekiele ukamba vo vichitikengi yechendabwanganduliki fumu ya kunkhondi ndipuso fumu ya kumwera. Viwoneka kuti uchimi wa pa Ezekiele 38:10-23; Danyele 2:43-45; 11:44–12:1 ndi Chivumbuzi 16:13-16, 21 ukamba chinthu chimoza. Asani mbuneneska, tiyeni tiwoni vo vichitikengi.

¹⁴ Asani chisuzgu chikulu chaziyamba ŵaka “mafumu nga pacharu chosi chapasi,” ngazamukoliyana kuti ngapangi gulu limoza. (Chivu. 16:13, 14; 19:19) Kukoliyana kwenuku, mu Malemba kudanika kuti “Gogi wa mucharu cha Magogi.” (Ezeki. 38:2) Gogi wa mucharu cha Magogi wazamuyukiya ŵanthu aku Chiuta wosi ndipu wazamukhumba kuti waŵamaliyi limu. Ntchinthu wuli cho chazamuyambisa venivi? Wakutumika Yohane wangukamba kuti mya ya matalala ngakulungakulu yazamuwiya arwani aku Chiuta. Matalala ngenanga ngamiya uthenga wa cheruzgu wo ŵanthu aku Yehova azamupharazga. Panyaki uthenga wenuwu ndiwu wazamuchitiska kuti Gogi wa mucharu cha Magogi wayukiyi ŵanthu aku Chiuta kuti waŵamaliyi limu pacharu chapasi.​—Chivu. 16:21.

15-16. (a) Kumbi lemba la Danyele 11:44, 45 likambanji? (b) Ntchinthu wuli cho chazamuchitikiya Gogi wa mucharu cha Magogi?

¹⁵ Lemba la Danyele 11:44, 45 (Ŵerengani.) likamba vakukwaskana ndi uthenga wa nthazi wenuwu kweniso kuyukiya kwakumaliya kwa arwani aku Chiuta. Daniyeli wakamba kuti “mauthenga ngakutuliya kuvuma kweniso kunkhondi” ngazamutimbanyizga fumu ya kunkhondi ndipu “yazamuluta yakwiya ukongwa.” Fumu ya kunkhondi yikhumba “kunanga ŵanthu anandi.” Mazu ngakuti “anandi” ngamiya ŵanthu aku Yehova.c Pa lemba ili Daniyeli wakamba va kuyukiya ŵanthu aku Chiuta kakumaliya.

¹⁶ Kuyukiya ko kwazamuchitika ndi fumu ya kunkhondi limoza ndi maboma ngosi nga ŵanthu kwazamukwiyisa Wanthazizosi. Ndipu iyu wazamuyambisa nkhondu ya Aramagedoni. (Chivu. 16:14, 16) Pa nyengu yeniyi, fumu ya kunkhondi limoza ndi vyaru vosi vo vimiya Gogi wa mucharu cha Magogi azamubwangandulika ndipu ‘pazamuŵavi yo wazakuŵawovya.’​—Danye. 11:45.

17. Mwakukoliyana ndi Danyele 12:1, kumbi Mikayeli “mulongozgi mura” ndiyani, nanga wachitanji sonu, ndipu wazamuchitanji pambula kuswera yapa?

¹⁷ Pa Danyele 12:1 pakonkhoska mo fumu ya kunkhondi kweniso maboma nganyaki ngazamubwangandulikiya. Chikamba so mo ateŵeti aku Yehova azamutaskikiya. (Ŵerengani Danyele 12:1.) Kumbi lemba lenili ling’anamuwanji? Mikayeli ndi zina linyaki la Fumu yidu Yesu Khristu. Iyu ‘watovya ŵanthu’ aku Chiuta kutuliya po wakujaliya fumu ya Ufumu waku Chiuta kuchanya mu 1914. Pambula kuswera yapa, “wazamukuma” pamwenga kuti wazamubwanganduwa arwani ŵaki pa nkhondu ya Aramagedoni. Nkhondu yeniyi yazamukuŵa yakumaliya ndipu Daniyeli wangukamba kuti yazamukuŵa “nyengu ya suzgu” yikulu ukongwa. Uchimi waku Yohane wo we mu buku la Chivumbuzi ukamba kuti yeniyi ndi nyengu ya “chisuzgu chikulu.”​—Chivu. 6:2; 7:14.

KUMBI ZINA LINU ‘LAZAMULEMBEKA MUBUKU’?

18. Ntchifukwa wuli tikhumbika cha kufipa mtima ndi vo vazamuchitika?

¹⁸ Mchimi Daniyeli kweniso wakutumika Yohane angukamba kuti Yehova ndi Yesu azamutaska ateŵeti ŵawu pa chisuzgu chikulu. Mwaviyo, tikhumbika cha kufipa mtima ndi vo vazamuchitika. Daniyeli wangukamba kuti ŵanthu wo “akulembeka mubuku azamupona.” (Danye. 12:1) Kumbi titenere kuchitanji kuti mazina ngidu ngalembeki mu buku lenili? Tikhumbika kulongo kuti tivwana mwaku Yesu Mwanawambereri waku Chiuta. (Yoha. 1:29) Tikhumbika kujipatuliya kwaku Chiuta ndi kubatizika. (1 Petu. 3:21) Tikhumbika so kugwiraku ntchitu yakupharazga ndi kusambiza ŵanthu uneneska.

19. Kumbi tikhumbika kuchitanji pasonu panu, ndipu ntchifukwa wuli?

¹⁹ Sonu ndiyu nyengu yakuti tithembengi ukongwa Yehova kweniso gulu laki. Kweniso titenere kuja ku chigaŵa cha Ufumu waku Chiuta. Kuchita venivi kwazakutiwovya kuti tizitaskiki pa nyengu yo Ufumu waku Chiuta wazamubwanganduwa fumu ya kunkhondi ndi fumu ya kumwera.

Mauchimi nganyaki mu tchati ichi ngakamba za vinthu vo vichitika panyengu yakuyanana. Mauchimi yanga ngalongo mu nthowa zinandi kuti te mu “nyengu ya umaliru.”​—Danye. 12:4.

• 

  

  Malemba Chivu. 11:7; 12:13, 17; 13:1-8, 12

  Uchimi “Chinyama chakofya” chalamuliya ŵanthu kwa vyaka vinandi. Mu mazuŵa ngakumaliya, mutu wa 7 upwetekeka. Pavuli paki, mutu wenuwu wachira ndipu wosi “pacharu chapasi” alondo chinyama chakofya. Satana wagwiriskiya ntchitu chinyama chakofya kuti chichiti “nkhondu ndi akujaku.”

  Kufiskika Pavuli pa Chigumula, arwani aku Yehova angwamba kulamuliya ŵanthu. Pati pajumpha vyaka vinandi ulamuliru wa Britain ungumala nthazi pa nkhondu yakwamba. Unguja so wanthazi wati wakoliyana ndi charu cha United States. Mu mazuŵa ngakumaliya Satana wagwiriskiya ntchitu maboma kuti watombozgi ŵanthu aku Chiuta.

• 

  Lemba Danye. 11:25-45

  Uchimi Mu mazuŵa ngakumaliya mafumu ngaŵi ngalimbana, fumu ya kunkhondi ndi fumu ya kumwera.

  Kufiskika Charu cha Germany chilimbana ndi Britain ndi America. Mu 1945, charu cha Soviet Union ndi vyaru vinyaki chinguja fumu ya kunkhondi. Mu1991, ulamuliru wa Soviet Union ungumala, ndipu pati pajumpha nyengu charu cha Russia ndi vyaru vinyaki chinguja fumu ya kunkhondi.

• 

  Malemba Yesa. 61:1; Mala. 3:1; Luka 4:18

  Uchimi Yehova watuma “muthenga” kuti ‘wanozgi nthowa’ Ufumu waku Mesiya wechendajalikiskiki. Gulu ili lingwamba ‘kupharazga uthenga wamampha ku ŵanthu akufwasa.’

  Kufiskika Kwambiya mu 1870, C. T. Russell ndi anyaki angwamba kusambira Bayibolu kuti aziŵi vo lisambiza. Mu 1881 anguziŵa kuti ateŵeti aku Chiuta akhumbika kupharazga. Angwamba kulemba nkhani za mutu wakuti, “Pakhumbika Apharazgi 1,000” kweniso “Akusankhika Apharazgengi.”

• 

  Lemba Mate. 13:24-30, 36-43

  Uchimi Munthu wamija tirigu mu munda. Pavuli paki murwani wamijamu duru. Duru wakuwa ndi kubisa tirigu. Pa nyengu yakuvuna, duru wapatulika ku tirigu.

  Kufiskika Kwambiya mu 1870 mphambanu yingwamba kuwoneka pakati pa Akhristu auneneska ndi Akhristu aboza. Mu mazuŵa ngakumaliya Akhristu auneneska awunganiskika ndipu apatulika ku Akhristu aboza.

• 

  Lemba Danye. 2:31-33, 41-43

  Uchimi Maphazi ngachisulu kweniso dongu ngakupangika ndi visulu vakupambanapambana.

  Kufiskika Dongu limiya ŵanthu wo awusika ndi Britain ndi America kweni agarukiya ulamuliru waki. Muwusu wenuwu uja wambula nthazi ukongwa chifukwa cha ŵanthu ŵenaŵa.

• 

  

  Malemba Mate. 13:30; 24:14, 45; 28:19, 20

  Uchimi “Tirigu” atimuwunjika “munkhokwi” ndipu “kapolu wakugomezgeka ndi wazeru” waŵikika kuti wawoneriyengi “a munyumba yaki.” ‘Uthenga wamampha wa Ufumu,’ upharazgika “pacharu chosi chapasi.”

  Kufiskika Mu 1919 kapolu wakugomezgeka wangusankhika kuti wawoneriyengi ŵanthu aku Chiuta. Kwambiya mu chaka chenichi Akusambira Bayibolu angwamba kupharazga mwaphamphu. Mazuŵa nganu Akaboni aku Yehova apharazga mu vyaru vakujumpha 200 ndipu asindikiza mabuku mu vineneru vakujumpha 1,000.

• 

  Malemba Danye. 12:11; Chivu. 13:11, 14, 15

  Uchimi Chinyama chakofya cha masengwi ngaŵi chikambiya ŵanthu pacharu chapasi kuti apangi “chikozgu cha chinyama chakofya” cha masengwi 7 ndipu chipereka “mvuchi ku chikozgu.”

  Kufiskika Ulamuliru wa Britain ndi America ndiwu ungwambisa wupu wa League of Nations. Vyaru vinyaki navu vikusere mu wupu wenuwu. Pavuli paki, fumu ya kunkhondi nayu yingusere mu wupu uwu kutuwa mu 1926 mpaka mu 1933. Nge mo viliri ndi wupu wa United Nations (UN) ŵanthu akambanga kuti wupu wa League of Nations, ujalikisengi chimangu pacharu chosi. Kweni Ufumu waku Chiuta pe ndiwu ungachita venivi.

• 

  

  Lemba Danye. 8:23, 24

  Uchimi Fumu yakofya “yazamunanga vinthu vinandi mwakuziziswa.”

  Kufiskika Ulamuliru wa Britain ndi America ungunanga vinthu vinandi. Mwakuyeruzgiyapu, pa nyengu ya Nkhondu Yachiŵi ya Pacharu Chosi, charu cha United States chingunanga vinthu vinandi chifukwa chinguponya mabomba ngaŵi ngakofya ukongwa.

• 

  Malemba Danye. 11:31; Chivu. 17:3, 7-11

  Uchimi Chinyama “chakofya chiyera ukongwa” cha masengwi 10 chituwa kuchizenji ndipu yeniyi ndi fumu ya nambala 8. Buku la Daniyeli likamba kuti fumu iyi ‘ntchinthu chakuseruska cho chisakaza.’

  Kufiskika Wupu wa League of Nations unguleka kugwira ntchitu pa Nkhondu Yachiŵi ya Pacharu Chosi. Nkhondu yati yamala angwambisa wupu wa UN. Nge mo venge ndi wupu wa League of Nations, ŵanthu akamba kuti wupu wa United Nations uzisengi chimangu pacharu chosi. Kweni Ufumu waku Chiuta ndiwu ungachita venivi. Wupu wa UN wazamubwanganduwa chisopa.

• 

  

  Malemba 1 Ate. 5:3; Chivu. 17:16

  Uchimi Vyaru vidaniriza kuti “chimangu ndi kuvikilirika!” ndipu “masengwi 10” kweniso “chinyama chakofya” vazakulisakaza “huli.” Pavuli paki, vyaru vazamubwangandulika.

  Kufiskika Vyaru vikambengi kuti vafiska kujalikiska chimangu pacharu chapasi. Pavuli paki, vyaru vo ve mu wupu wa UN vazamubwanganduwa mawupu nga visopa. Uku kwazamukuŵa kwamba kwa chisuzgu chikulu. Chisuzgu chikulu chazamumala pa nyengu yo Yesu wazamubwanganduwa vyaru vosi pa nkhondu ya Aramagedoni.

• 

  Malemba Ezeki. 38:11, 14-17; Mate. 24:31

  Uchimi Gogi wayukiya ŵanthu aku Chiuta. Pavuli paki, angelu awunganiska “akusankhika.”

  Kufiskika Fumu ya kunkhondi ndi maboma nganyaki ayukiya ŵanthu aku Chiuta. Asani aziyamba kuyukiya ŵanthu aku Chiuta, akusankhika wo azamuja kuti ŵeche pacharu chapasi azamuluta kuchanya.

• 

  Malemba Ezeki. 38:18-23; Danye. 2:34, 35, 44, 45; Chivu. 6:2; 16:14, 16; 17:14; 19:20

  Uchimi ‘Yo wangukwera’ pa “hachi yituŵa” wamaliza “kupunda” Gogi ndi asilikali ŵaki. “Chinyama chakofya” ‘chiponyeka munyanja yamotu,’ ndipu chikozgu chiphwanyika.

  Kufiskika Yesu yo ndi Fumu ya Ufumu waku Chiuta watititaska. Yesu, a 144,000 kweniso angelu, azamubwanganduwa vyaru vosi vo vilimbana ndi ŵanthu aku Chiuta. Charu chaku Satana chazamumaliya penapa.