MU JANUARY 2017, gulu la asayansi lingupharazga nkhani yakofya ukongwa. Yiwu angupharazga kuti pacharu chosi chapasi pachitikengi ngozi zachilengedu zakofya ukongwa. Yiwu angusaziyaku masekondi 30 pa Wachi ya Doomsday kulongo kuti charu chepafupi kumala. Sonu, wachi iyi yilongo kuti kwaja maminiti ngaŵi ndi hafu kuti nyengu yikwani 12 koloku usiku. Venivi, vilongo kuti kwaja nyengu yimanavi ukongwa kuti pacharu chapasi pachitiki chinthu chinyaki chakofya cho chechendachitikepu mu vyaka 60 vajumpha.

Mu chaka cha 2018, asayansi akhumba kuziwonaso nyengu yo yajaku kuti charu chimali. Kumbi Wachi ya Doomsday yilutirizengi kulongo nyengu yo yajaku kuti pacharu pachitiki chinthu chinyaki chakofya ukongwa cho chechendachitikepu? Kumbi imwi muŵanaŵana wuli? Kumbi charu chepafupi kumala? Panyaki mungasuzgika kusaniya kwamuka kwa fumbu lenili. Ndipu chinanga mbanthu akusambira ukongwa asuskana pa nkhani yeniyi. Mbanthu wosi cha wo agomezga kuti charu chimalengi.

Chinanga kuti ve viyo, ŵanthu mamiliyoni nganandi alindiza vinthu vamampha kunthazi. Yiwu akamba kuti pe ukaboni wo ulongo kuti charu chazamunangika cha kweniso ŵanthu alutirizengi kujamu. Ndipu agomezga so kuti ŵanthu azamuja ndi umoyu wamampha pacharu chapasi. Kumbi vo yiwu akamba vauneneska? Kumbi charu chepafupi kumala pamwenga cha?

ASANI mufipa mtima pamwenga muchita mantha chifukwa cha nkhani zinandi zakofya zo zikambika, ziŵani kuti ndimwi pe cha. Mu 2014, Barack Obama yo wenga pulezidenti wa charu cha United States, wangukamba kuti chifukwa cha vinthu vinandi vakofya vo vikambika, ŵanthu anandi awona kuti “charu chisintha . . . mwaliŵi ukongwa ndipu palivi weyosi yo wangachitapu kanthu.”

Pati pajumpha nyengu yimanavi kutuliya po wangukambiya mazu yanga, pulezidenti mwenuyu wangukwaskika ukongwa wachikamba vakukwaskana ndi nthowa zo ŵanthu agwirisiya ntchitu kuti amalisi masuzgu pacharu. Iyu wangukamba kuti boma likhumba kuchita vinthu “vamampha ukongwa” ndipu “wagomezga kuti vinthu visinthengi nadi pacharu.” Iyu waŵanaŵananga kuti vo ŵanthu ayesesa kuchita vatingi viwovyengi kuti charu chileki kumala kweniso kuti pacharu paleki kuchitika vinthu vakofya ukongwa.

Ŵanthu anandi akoliyana ndi vo pulezidenti mwenuyu wangukamba. Mwakuyeruzgiyapu, anyaki agomezga asayansi wo akamba kuti kuluta panthazi kwa vipangizu va mazuŵa nganu, kungachitisa kuti vinthu viyambi kwenda umampha m’charu. Wasayansi munyaki yo waziŵa vakukwaskana ndi makompyuta, wangukamba kuti wakayika cha kuti kuzifika mu chaka cha 2030, “vipangizu va mazuŵa nganu vazamuja vanthazi ukongwa mwakuti nthazi yaki yazamusazgikiyaku maulendu 1, 000. Ndipu kuzifika mu chaka cha 2045 nthazi yaki yazamusazgikiyaku maulendu 1 miliyoni.” Iyu wangukamba so kuti: “Vinthu vitenda umampha ukongwa chifukwa timalana ndi masuzgu mwaliŵi ukongwa asani ngachitika ŵaka.”

Kumbi muwona kuti vinthu vanangika ukongwa pacharu? Kumbi kwaja nyengu yimanavi kuti charu chimali? Chinanga kuti asayansi ndi andali akamba kuti vinthu vijengi umampha, kweni ŵanthu anandi aziŵa cha kuti kunthazi kuchitikengenji. Ntchifukwa wuli ve viyo?

VIDYA VO VIBAYA ŴANTHU ANANDI. Chinanga kuti wupu wa United Nations ndi mawupu nganyaki ngayesesa kumalisa nkhondu, kweni ngatondeka kulekesa kupangika kwa mabomba nga nyukiliya. Ndipu arara aboma a vyaru vinyaki avwiya cha marangu ngo ngakanizga kupanga vidya vankhondu. Vyaru vinyaki vo viziŵika kuti vipanga mabomba nga nyukiliya, visazgiyaku nthazi za mabomba ngakali ndipu vipanga so vidya vinyaki vakofya ukongwa. Muvyaru vo kali mwengavi mabomba nga nyukiliya, sonu mwe mabomba ngenanga ngo ngabaya ŵanthu anandi.

Chifukwa chakuti vyaru vinandi ve ndi vidya vakofya, vichitisa kuti ŵanthu ajengi mwa mantha ukongwa chinanga kuti mucharu cho muchitika nkhondu cha. Buku linyaki lingukamba kuti: “Ŵanthu anandi achita mantha chifukwa vidya vakofya ukongwa, ativiphwere cha.”—Bulletin of the Atomic Scientists.

MATENDA NGAMBULA KUCHIZGIKA. Kuluta panthazi kwa sayansi kungamalisa matenda cha. Vinthu vo vitambisa matenda nge, kunangika kwa mphepu, kugwirisiya ntchitu munkhwala wakutimbanyiza wongu, BP, kweniso kututuŵa ukongwa, veche kulutiriya. Ŵanthu anandi atufwa chifukwa cha matenda ngambula kuchizgika nge khansa, matenda nga mtima ndipuso shuga. Anyaki akupunduka chifukwa cha matenda nganyaki nge matenda nga muwongu. Mu vyaka va pambula kuswera, kwasanirika so matenda nganyaki ngakofya ukongwa nge Ebola ndi Zika. Kukamba uneneska, ŵanthu atondeka kumalisa matenda.

ŴANTHU ANANGA CHILENGEDU. Mafakitale ngananga mphepu ndipu ŵanthu mamiliyoni nganandi atufwa chaka chechosi chifukwa chakututa mphepu yiheni.

Mawupu nga boma kweniso ŵanthu alutiriza kutaya munyanja vinthu viheni va muchimbuzi, munkhwala, manyowa, mapepala ndipuso vinthu vinyaki viheni. Buku linyaki likamba kuti: “Vinthu viheni venivi vibaya somba, nyama za m’nyanja ndipuso vakume va m’maji, kusazgapu so ŵanthu wo angarya somba ndi nyama zenizi.”—Encyclopedia of Marine Science.

Maji ngamampha ngayamba kusoŵa mucharu. Wasayansi munyaki wa ku Britain zina laki Robin McKie wangukamba kuti: “Maji ngamampha ngayamba kusoŵa pacharu ndipu venivi vikwaskengi charu chechosi.” Andali akamba kuti ŵanthu ndiwu achitisa kuti maji ngamampha ngasoŵengi ndipu venivi vichitisengi kuti ŵanthu anandi afwengi.

NGOZI ZA CHILENGEDU ZIBAYA ŴANTHU. Mphepu ya hurricane, typhoon, kavuluvulu kweniso vidiririsi vichitisa kuti maji ngasapariyi ukongwa, charu chilindimuki kweniso vinthu vinandi vinangiki. Mazuŵa nganu, ŵanthu anandi atufwa ukongwa kuphara kali pamwenga akumana ndi masuzgu nganyaki ngo ngachitika chifukwa cha ngozi za chilengedu. Kafukufuku yo wanguchitika ndi wupu unyaki wa ku America (National Aeronautics and Space Administration), wangulongo kuti pacharu pachitikengi “mphepu zinandi zo zinanga vinthu, vimaba vamotu vo viphulika kutuwa pasi pacharu ndipuso maji ngasapaliyengi ukongwa.” Kumbi ngozi za chilengedu zibayengi ŵanthu wosi?

Panyaki muziŵa so vinthu vinyaki vakofya vo vingachitisa kuti umoyu widu uje pa ngozi. Kweni kufufuza ŵaka vo vichitisa masuzgu, kungakuwovyani cha kusaniya kwamuka kwa mafumbu ngakukwaskana ndi vinthu vo vichitikengi kunthazi. Ŵanthu anyaki awona so kuti vo andali kweniso asayansi akamba vingaŵawovya cha kuziŵa vo vichitikengi kunthazi. Nge po takambiya mu nkhani yajumpha, ŵanthu anandi asaniya kwamuka kwa mafumbu ngakukwaskana ndi vinthu vo vichitika mucharu kweniso vo vazamuchitika kunthazi. Kumbi kwamuka kwenuku mungakusaniya nunkhu?

Mwakuyeruzgiyapu, wonani mauchimi nga m’Bayibolu yanga:

• “Mtundu wazamuyukiyana ndi mtundu unyaki, ufumu ndi ufumu unyaki, ndipu kwazamuja nja ndi vidilirisi mumalu ngakupambanapambana.”—Mateyu 24:7.

• “Mu mazuŵa ngakumaliya, kuŵengi nyengu zakusuzga ukongwa. Pakuti ŵanthu azamuja akujiyanja, akwanja ndalama, akujiŵikamu, akujikuzga, akunyoza, ambula kuvwiya apapi, ambula kuwonga, ambula kugomezgeka, ambula chanju chakuwa nachu, ambula kukoliyana ndi anyawu, akukamba vinthu viheni va ŵanthu anyaki, ambula kujiko, akofya, akutinkha vamampha, akupereka anyawu, ambula kuvwa va anyawu, akujitukumuwa, akwanja masaza mumalu mwakwanja Chiuta.”—2 Timote 3:1-4.

Mauchimi yanga ngalongo kuti charu chanangika ukongwa ndipu palivi cho ŵanthu angachita. Kukamba uneneska, ŵanthu angamalisa cha masuzgu ngo ngachitika pacharu chapasi. Mwakukoliyana ndi vo Bayibolu likamba, ŵanthu alivi zeru kweniso nthazi zo zingawovya kuti atuzgiyepu limu masuzgu. Malemba yanga, ngasimikiziya fundu yeniyi:

• “Pe nthowa yo yiwoneka nge njamampha ku munthu, kweni umaliru waki ndi nyifwa.”—Nthanthi 14:12.

• “Munthu wapweteka munthu munyaki pakumulamuliya.”—Wakutaula 8:9.

• “Munthu . . . walivi chinanga ndi mazaza ngakunyolose malundi ngaki.”—Yeremiya 10:23.

Ŵanthu anyaki aŵanaŵana kuti asani ŵanthu angalutiriza kuchita chechosi cho akhumba, pacharu pangachitika chinthu chakofya ukongwa cho chechendachitikepu. Kweni venivi ndivu vichitikengi cha! Ntchifukwa wuli tikamba viyo? Ve viyo chifukwa cha vo Bayibolu likamba. Ilu lititi:

• Chiuta ‘wakujalikisa charu pamalu ngakukho, chisukunyikengi cha m’malu ngaki mpaka muyaya.’—Sumu 104:5.

• “Mgonezi uluta ndipu mgonezi unyaki utuza, kweni charu chapasi chazamujaku mpaka muyaya.”—Wakutaula 1:4.

• “Arunji azamulonde charu chapasi ndipu azamuja mwenimo kwamuyaya.”—Sumu 37:29.

• “Pacharu chapasi pazamukuŵa vakurya vinandi. Ndipu vazamuzala pachanya pamapiri.”—Sumu 72:16.

Fundu za m’Bayibolu zenizi zititiwovya kusaniya kwamuka kwa mafumbu ngo ŵanthu afumba. Ŵanthu azamukufwa so cha chifukwa cha kunangika kwa mphepu, kusoŵa chakurya, maji pamwenga chifukwa cha matenda ngo ngabaya ŵanthu anandi. Charu chazamunangika ndi vidya va nyukiliya cha. Ntchifukwa wuli ve viyo? Chiuta ndiyu wazamulamuliya charu chasonu cho tilindiza. Chakukondwesa ntchakuti Chiuta wakupaska ŵanthu wanangwa wakusankha vo akhumba kuchita. Kweni weyosi wangakumana ndi masuzgu pamwenga cha mwakukoliyana ndi vo wasankha kuchita. (Agalatiya 6:7) Charu chipambana ndi basi yo yitchimbiya ukongwa, yo dirayiva watondeka kuyimika ndipu nyengu yeyosi yingachita ngozi yikulu. Ve viyo chifukwa chakuti mwakupambana ndi basi yeniyi, Chiuta wakuŵika mphaka yo ŵanthu achitiyengi vinthu viheni vo vichitisa kuti umoyu wawu ujengi pangozi.—Sumu 83:18; Aheberi 4:13.

Chiuta wazamuchita vinthu vinandi. Iyu wazamuchitisa kuti pacharu paje “chimangu chikulu.” (Sumu 37:11) Vinthu vakukondwesa vo vakonkhoskeka mu nkhani iyi, ndi vinthu vimanavi ŵaka pa vinthu vamampha vo Chiuta wazamuchita kunthazi vo Akaboni aku Yehova mamiliyoni nganandi asambira kutuliya Bayibolu.

Akaboni aku Yehova mbanthurumi ndipuso anthukazi a misinkhu yakupambanapambana wo asanirika pacharu chosi ndipu atuliya mu mitundu yosi ya ŵanthu. Yiwu, asopa Chiuta yumoza pe yo zina laki ndi Yehova nge po Bayibolu likambiya. Ŵanthu ŵenaŵa achita mantha cha ndi vinthu vo vichitikengi kunthazi chifukwa Bayibolu likamba kuti: “Yehova, Mulengi wakuchanya, Chiuta wauneneska, Mweniyo wakupanga charu chapasi, iyu ndiyu wakuchipanga ndi kuchijalika pamalu ngakukho, yo wakuchilenga kwambula chifukwa chechosi cha, kweni wakuchilenga kuti ŵanthu ajengemu, wakamba kuti: ‘Ini ndini Yehova, ndipu palivi munyaki.’”—Yesaya 45:18.