FUMBU 4

Kumbi Vamoyu Vosi Vikutuliya Ku Chinthu Chimoza?

Chithuzi cha chimiti cha umoyu cho Charles Darwin waŵanaŵana kuti vamoyu vosi vikutuliya

Darwin wawonanga kuti vinthu vosi vamoyu vikutuliya ku chinthu chimoza. Iyu wawonanga kuti vinthu vosi vamoyu pacharu vikutuliya ku chimiti chimoza chikulu ukongwa. Ŵanthu anyaki nawu angwamba kugomezga kuti “chimiti cha umoyu” chenichi chengaku chija pakwamba ndipu chingwamba ndi selu limoza. Pavuli paki, vamoyu vinyaki vakupambanapambana nge vimiti, vinyama ndipuso vimadondu vinyaki vingwamba kupangika kutuliya ku chimiti chenichi. Kweni ndimu venge nadi?

Kumbi asayansi anandi akambanji? Anandi akamba kuti viwanga va nyama zakali ukongwa vilongo kuti vamoyu vikutuliya ku chinthu chimoza. Akamba so kuti chifukwa chakuti vamoyu vosi ve ndi DNA yo yisunga uthenga wosi, ndikuti chamoyu chechosi chikutuliya nadi ku chinthu chimoza.

Kumbi Bayibolu likambanji? Buku lakwamba la m’Bayibolu likamba kuti vakume, va munyanja, vinyama va pamtunda ndipuso viyuni vikulengeka “mwakukoliyana ndi mtundu waki.” (Chiyambo 1:12, 20-25) Fundu iyi yilongo kuti vinthu vamoyu vilipu mitundu yakupambanapambana. Kweniso vilongo kuti pe mphaka yikulu pakati pa chamoyu chinyaki ndi chinyaki. Bayibolu likamba kuti vinthu vamoyu vikuchita kulengeka umamphaumampha ndipu vingujaku mwamabuchibuchi cha.

Kumbi pe ukaboni wewosi? Kumbi ukaboni ulongo kuti vo Bayibolu likamba vauneneska, pamwenga vo Darwin wangukamba ndivu vauneneska? Kumbi vo asayansi asaniya pa vyaka 150 vo vajumpha vilongonji?

ASAYANSI ANYAKI ASUSKA VO DARWIN WANGUKAMBA

Mu vyaka va pambula kuswera yapa, asayansi afufuzanga kuti awoni asani pe kukoliyana nadi pakati pa majini nga tinthu tamoyu ta selu limoza, vakume ndipuso vinyama. Yiwu awonanga kuti kafukufuku mwenuyu wangawovya kuziŵa asani vamoyu vikutuliya nadi ku “chimiti cha umoyu” cho Darwin waŵanaŵananga. Kweni ndivu akusaniya cha.

Nanga akusaniyanji? Mu 1999 wasayansi munyaki, Malcolm S. Gordon wangulemba kuti: “Pawoneka kuti vamoyu vikutuliya ku vinthu vakupambanapambana. Palivi ukaboni wakulongo kuti vamoyu vikutuliya ku chimiti chimoza cha umoyu.” Kumbi pe ukaboni wewosi wakulongo kuti vamoyu vosi vikutuliya ku chimiti chimoza nge mo Darwin waŵanaŵaniyanga? Gordon wangukamba so kuti: “Vo tasaniya sonu vilongole limu kuti fundu yakuti vamoyu vikutuliya ku chinthu chimoza njauneneska cha. Ndipu asani vinguchitika, ndikuti vinguchitikiya waka mtundu umoza wa vamoyu, vosi cha.”²⁹ a

Vo asayansi asaniya pambula kuswera yapa visuskana so ndi vo Darwin wangukamba vakukwasana ndi mo vinthu vamoyu vikwambiya. Mwakuyeruzgiyapu, mu 2009 magazini yinyaki ya New Scientist yingukamba vo wasayansi munyaki wangukamba, Eric Bapteste kuti: “Tilivi ukaboni wakulongo kuti vamoyu vikutuliya ku chimiti chimoza.”³⁰ Magazini yeniyi yingukamba so vo wasayansi munyaki, Michael Rose wangukamba kuti: “Titondeka kuzomereza fundu yakuti vamoyu vikutuliya ku chinthu chimoza chifukwa yilivi ukaboni ndipu wasayansi weyosi wakhumbika kusintha maŵanaŵanu.”³¹ b

KUMBI VIWANGA VA NYAMA ZAKALI VILONGONJI?

Asayansi anandi agomezga kuti viwanga va nyama zakali vilongo kuti vamoyu vikutuliya ku chinthu chimoza. Yiwu asuskana so ŵijaŵija. Mwakuyeruzgiyapu, akamba kuti vamoyu vosi vo vitayiya mazira vikutuliya ku somba ndipu vinyama vo vibala ŵana m’malu mwakutayiya mazira vikutuliya ku vinthu vakukwaŵa. Kweni kumbi viwanga va nyama zakali ukongwa vilongo nadi kuti vamoyu vikutuliya ku chinthu chimoza?

Munthu munyaki yo wafufuza viwanga va nyama zakali ukongwa, David M. Raup wangukamba kuti: “Anyaki akamba kuti vamoyu vikuchita kusambuka kamanakamana. Kweni vo akufufuza a munyengu yaku Darwin kweniso vo asayansi asaniya sonu, vilongo kuti vinthu vamoyu vipangika mwakulingana ndi mtundu waki ndipu palivi ukaboni wakuti veche kusintha.”³²

Kukamba uneneska, vimiti vakali ukongwa kweniso viwanga vinandi va nyama zakali visintha cha mtundu waki chinanga kuti pajumpha vyaka vinandi. Ndipu palivi ukaboni wakulongo kuti visambuka chinthu chinyaki. Liŵavu lipangika mwakuziziswa ukongwa ndipu viŵalu vaki navu vipangika so mwakuziziswa. Mwakuyeruzgiyapu, kasuska we ndi lusu lakuwona ndi kuziŵa vinthu vo ve patali ukongwa. Kweni palivi ukaboni wakulongo kuti wakusambuka kutuliya ku chinthu chinyaki.

Kweniso, mitundu yinandi yikuluyikulu ya vinyama yitenere kuti yingupangika nyengu imoza. Ŵanthu wo afufuza viwanga va nyama zakali ukongwa akamba kuti vikujaku waka mwangozi ndipu nyengu yo vikujaliyaku atiyidana kuti “Nyengu yo vamoyu vingujaliyaku,” (Cambrian explosion). Kumbi nyengu yeniyi yengaku zukwanji?

Tiyeruzgiyi kuti vo akufufuza yaŵa akamba vauneneska. Asani ve viyo nadi, ndikuti tingayeruziya charu chapasi ndi gilawundi la bola (1). Tiyeruzgiyi so kuti mutenda pakati pa gilawundi lenili kutuwa kugolu linyaki ndipu mwepafupi ukongwa kufika pagolu linyaki. Nyengu yeniyi ndiyu asayansi atiyikamba kuti Nyengu yo vamoyu vingujaliyaku (2). Kweniso mu nyengu yimanavi yeniyi, muwona so viwanga va nyama zakali za mitundu yakupambanapambana. Kumbi venivi vingachitika wuli? Panyengu yo mulutiriza kwenda mugilawundi lenili, muwona kuti vamoyu vakupambanapambana vibuka kutuliya pasi mwamabuchibuchi.

Asayansi awona kuti penga nyengu yo vamoyu vingujaliyaku mwamabuchibuchi ndipu atiyiyeruzgiya ndi gilawundi la bola kutuliya po charu chingwambiya. Nyengu yeniyi atiyidana kuti nyengu yo Vamoyu Vingujaliyaku

Ŵanthu anandi agomezga nadi kuti vamoyu vikuchita kusambuka. Kweni akayikiya waka fundu yo Darwin wangukamba yakuti vamoyu vikutuliya kuchimiti chimoza chifukwa pe mitundu yakupambanapambana ya vinthu vamoyu. Mwakuyeruzgiyapu, mu 2008, wasayansi munyaki Stuart Newman, yo wagomezga kuti vinthu vikuchita kusambuka wangukamba kuti pakhumbika kuti tisaniyi ukaboni unyaki wa mo vinthu vamoyu vikusambukiya. Iyu wangukamba kuti: “Fundu yo Darwin wangukamba yakuti vinthu vamoyu vikuchita kusambuka kutuliya ku chimiti cha umoyu njambula kuvwika chifukwa ndiwona kuti pe nthowa zinandi zo zikuchitisa kuti pacharu paje vamoyu. Kweniso njambula kuvwika chifukwa yikamba mo magulu nga vinthu vamoyu ngangusambukiya m’malu mwakukonkhosa mo mtundu wewosi pakuwija ungusambukiya.”³³

“UKABONI WO ASANIYA” NAWU WE NDI MASUZGU

Mo viwanga va nyama zakali vijambulikiya mumabuku nganyaki — Ntchifukwa wuli mumabuku nganyaki ajambula vithuzi va viwanga va nyama zakali mwakupambanapambana nge mo viwoneke yapa?

Nyama zinyaki zija peposi, mumaji ndi pamtunda. So kumbi viwanga vakali va nyama zenizi vilongo nadi kuti zikuchita kusambuka kutuliya ku somba? Nanga vamoyu vo vichita kubala ŵana, vikutuliya ku vinthu vo vikwaŵa? Kumbi venivi vipereka ukaboni wakukwana wakulongo kuti vamoyu vikuchita nadi kusambuka? Asani tingawonesesa, tiwonengi kuti palivi ukaboni wakusimikiziya fundu zenizi.

Suzgu yakwamba njakuti mumabuku nganandi ajambula mwakupambanapambana mo nyama zakukwaŵa zisinthiya kuti zije nyama zo zichita kubala ŵana. M’malu mwakuti nyama yimoza ayijambulengi mwakuyanana, anyaki atiyijambula yikulu ukongwa kuluska mo anyaki atiyijambuliya.

Suzgu yachiŵi kweniso yikulu ukongwa njakuti palivi ukaboni wo ulongo kuti vinthu vamoyu venivi ve mugulu limoza. Akufufuza akamba kuti viwanga vo agwirisiya ntchitu vakali ukongwa pafupifupi vyaka mamiliyoni nganandi ngo ngajumpha. Pakukamba za utali wa nyengu ya viwanga ivi, munthu munyaki yo wafufuza vinyama zina laki Henry Gee wangukamba kuti: “Utali wa nyengu ya viwanga venivi upambana ukongwa mwakuti titondeka kukonkhosa kukoliyana kwa viwanga vakali ndi vasonu.”³⁴ c

Pakukamba za viwanga vakali va somba ndipuso va nyama zo zija mumaji ndipuso pamtunda, wasayansi munyaki Malcolm S. Gordon wangukamba kuti “viwanga va nyama zakali vo visanirika vilongo waka vinthu vimanavi pa vamoyu vinandi vo vengaku pakwamba.” Iyu wangukamba so kuti: “Vingachitika cha kuti tiziŵi kukoliyana ko kwengapu ndipuso vosi vo vinguchitika kuti vinthu venivi visambuki.”³⁵ d

Gilafu yakulongo kuyanana kwa mitundu yakupambanapambana ya vinyama nge mo anyaki aŵanaŵaniya

KUMBI “MAVIDIYO” NGA VIWANGA VA NYAMA ZAKALI NGALONGONJI?

Nyuzipepala ya National Geographic ya 2004 yingukamba kuti vo akufufuza viwanga va nyama zakali akamba vingayanana waka ndi vidiyo ya mo vamoyu vikusambukiya yo yenga ndi vithuzi 1000, kweni chithuzi chimoza pe ndichu chiwonekapu.³⁶ Kumbi fundu yeniyi ying’anamuwanji?

Filimu ndipuso vithuzi vaki vimanavi waka — Asani “vithuzi 95” vilongo cha kuti vamoyu vikuchita kusambuka kutuliya ku chinthu chinyaki, ntchifukwa wuli akufufuza viwanga va nyama zakali alimbikiya kukamba kuti “vithuzi 5” pe vikwana kupereka ukaboni?

Yeruzgiyani kuti vidiyo yo pakwamba yenga ndi vithuzi 100,000, vithuzi 100 pe ndivu viwoneka. Kumbi mungakamba kuti vidiyo yeniyo njauneneska? Panyaki mukuvwapu kali za vidiyo yeniyi. Kweni wuli asani pa vithuzi 100, vithuzi 5 pe ndivu vikoliyanaku ndi fundu yikulu ya vidiyo, ndipu vithuzi 95 vikoliyana cha ndi vidiyo? Kumbi mungakamba kuti vidiyo yeniyo njauneneska chifukwa chakuti vithuzi vinyaki 5 vikoliyanaku ndi vidiyo? Kumbi mungavigomezga vithuzi 95 vo vileka kukoliyana ndi vidiyo? Tikayika cha kuti mungaŵanaŵaniyapu so mwazeru.

Kumbi chakuyeruzgiyapu ichi chikoliyana wuli ndi mo asayansi awone viwanga va nyama zakali vo asaniya? Kwa vyaka vinandi, akufufuza ŵenaŵa asaniya kuti vithuzi 95 mu vidiyo yakuyeruzgiya iyi visintha cha chinanga pangajumpha nyengu. Ntchifukwa wuli asayansi akambapu cha za vithuzi vinyaki 95 vo vileka kuwoneka? Wakulemba mabuku munyaki, Richard Morris wangukamba kuti: “Ŵanthu akufufuza viwanga va nyama zakali agomezga vo ŵanthu anandi agomezga kuti vamoyu vichita kusambuka kamanakamana. Yiwu alutiriza kugomezga venivi chinanga angasaniya ukaboni unyaki wakususkana ndi vo agomezga. Akufufuza ŵenaŵa akonkhosa ukaboni wakuti viwanga va nyama zakali vilongo kuti vamoyu vikuchita kusambuka. Achita vosi ivi kuti vikoliyani ndi vo yiwu agomezga.”³⁷

Buku linyaki laku Henry Gee, likamba kuti, “Kugomezga fundu yakuti viwanga va nyama zakali vilongo kuti vinthu vamoyu vikuchita kusambuka yo asayansi anyaki akamba, kuyanana waka ndi kugomezga malotu nga munthu munyaki ngo ngavwika ngakunoza, pamwenga ngakutchewesa.

Kumbi sonu asayansi asaniyanji? Kumbi alutiriza kukamba kuti viwanga va nyama zakali ve ndi ukaboni wakukwana wakuti vamoyu vikuchita nadi kusambuka? Pamwenga atoleka waka ndi maŵanaŵanu nga ŵanthu anandi ngakuti vamoyu vikuchita kusambuka, panyaki agomezga waka vo asayansi anyawu akamba?e

Nanga imwi muwona wuli? Ndi fundu niyi yo muwona kuti njauneneska? Ŵanaŵaniyani fundu zo mwaŵerenga munkhani iyi.

Chinthu chakwamba chamoyu chikujaku waka “mwangozi cha.”
Vingachitika cha kuti vinthu vosi vo ve muselu la chamoyu chechosi vijeku waka mwangozi.
DNA ya muselu, yo yenge “kompyuta yo yisunga mauthenga ngosi,” pamwenga kuti ulongozgi wa mo chamoyu chinyaki chingapangikiya, yikupangika mwakuziziswa ukongwa ndipu yiluska chipangizu chechosi chakupangika ndi ŵanthu cho chisunga mauthenga.
Kafukufuku walongo kuti mo majini ngakupangikiya kweniso mo ngagwiriya ntchitu ngalongo kuti vamoyu vikutuliya ku chinthu chimoza cha. Kweniso viwanga va nyama zinandi zakali visanirika cha mu vo afufuzapu.

So malinga ndi fundu izi, kumbi mungakamba kuti maukaboni yanga ngakoliyana ndi vo Bayibolu likamba kuti vamoyu vikuchita kulengeka? Kweni ŵanthu anandi awona kuti vo asayansi akamba vipambana ukongwa ndi vo Bayibolu lisambiza vakukwasana ndi mo vamoyu vikupangikiya. Kumbi ivi vauneneska? Kumbi Bayibolu likambanji pa nkhani iyi?

a Asayansi apambanisa vinthu vamoyu malinga ndi mtundu waki chinanga kuti vingaja mugulu limoza pamwenga vingawoneka vakukozgana. Chakwamba, yiwu awona dankha gulu la chinthu cho. Pavuli paki, awona mo chinthu cho chikupangikiya, mo chiryiya, mo chitende, mo chikuliya kweniso mo chibaliya.

b Ziŵani kuti magazini ya New Scientist, kweniso vo Bapteste ndi Rose angukamba, visuska cha fundu yakuti vinthu vikuchita kusambuka. Yiwu akamba waka kuti fundu yaku Darwin yakuti vamoyu vosi vikutuliya kuchimiti chimoza yilivi ukaboni. Asayansi ŵenaŵa ŵeche kufufuza maukaboni nganyaki kuti awoni asani vamoyu vikuchita nadi kusambuka.

c Henry Gee wasuska cha fundu yakuti vamoyu vikuchita kusambuka. Fundu zaki zilongo waka vimanavi vo tingaziŵapu pa nkhani ya viwanga va nyama zakali.

d Malcolm S. Gordon wagomezga kuti vamoyu vikuchita kusambuka.

e Wonani bokosi lakuti, “Kumbi Ŵanthu Akuchita Nadi Kusambuka?”

FUNDU NDI MAFUMBU

Fundu: Asayansi anyaki agomezga nadi kuti vamoyu vikuchita kusambuka ndipu asuska kuti vikuchita kulengeka. Kweni yiwu asuskapu waka fundu zikuluzikulu ziŵi zo asayansi anyawu akamba kuti vamoyu vosi vikutuliya ku chinthu chimoza ndipu liŵavu laki kweniso kawonekeru kaki visintha kamanakamana.

Fumbu: Pakuti ŵanthu anandi asuska fundu zikuluzikulu zo Darwin wangukamba, kumbi fundu zaki zilongo nadi kuti vinthu vikuchita kusambuka?
Fundu: Vamoyu vosi ve ndi DNA yakuyanana yo yenge “kompyuta yo yisunga mauthenga,” pamwenga ulongozgi wa mo chamoyu chinyaki chipangikiyengi, mo selu liwonekiyengi kweniso mo ligwiriyengi ntchitu.

Fumbu: Kumbi venivi vingayanana chifukwa chakuti vikutuliya ku chinthu chimoza pamwenga chifukwa chakuti pe munthu munyaki Yo wakuvilenga?

Kumbi ŵanthu akuchita nadi kusambuka?

Asani mungawona mumabuku nganandi ngo mwe nkhani zakuti ŵanthu akuchita kusambuka, muwonengi vithuzi vinandi vo vilongo munkhweli yo watenda ndi malundi ngaŵi kweni mwakukotama. Ndipu vithuzi venivi vilongo kuti munkhweli yumoza mweniyo wasintha kamanakamana mpaka kuwoneka nge munthu. Vithuzi venivi kweniso maukaboni nganyaki ngo asayansi akamba ngalongo nge kuti ŵanthu akuchita nadi kusambuka kutuliya ku munkhweli. Kumbi venivi vauneneska nadi? Ŵanaŵaniyani vo akufufuza akamba pa nkhani yeniyi.f

KUMBI VIWANGA VA NYAMA ZAKALI VILONGONJI?

Fundu: Kukwamba kwa vyaka vam’ma 1900, viwanga vosi va nyama zakali vo asayansi anyaki agwirisiyanga ntchitu nge ukaboni wakuti ŵanthu ndipuso amunkhweli akutuliya ku chinthu chimoza, venga waka vimanavi, vakuzaza pathebulu limoza la mamita ngaŵi. Kutuliya nyengu yeniyi kufika sonu, viwanga venivi vasazgikiyaku. Sonu akamba kuti viwanga venivi vingazaza bogi yimoza ya tileni.³⁸ Kweni atondeka kusaniya ukaboni wakukwana, chifukwa m’malu mwakusaniya viwanga va nyama yosi pamwenga munthu yosi wamphumphu asaniyapu waka chiwanga chimoza pe.³⁹

Fumbu: Kumbi kusanirika kwa viwanga vinandi kwawovya asayansi kuziŵa kuti taŵanthu tikutuliya nadi ku chimiti chimoza chaumoyu? Kumbi kwaŵawovya so kuziŵa kuti ndizukwanji po ŵanthu angwamba kusambuka kutuliya ku munkhweli kweniso kuti angusambuka wuli?

Kumuka: Awa. Mu 2009, Robin Derricourt wa ku yunivesite ya New South Wales, ku Australia wangulemba kuti: “Vo tingakoliyana msanawale vitaziwoneka so kuti vaboza asani pajumpha kanyengu kamanavi.”⁴⁰ Mu 2007, magazini yinyaki ya sayansi ya Nature yingukamba kuti asayansi akusaniya so ukaboni unyaki wakuti vamoyu vikuchita kusambuka kweni aziŵa cha nyengu ndipuso mo ŵanthu angwambiya kusintha kutuliya ku munkhweli.⁴¹ Mu 2002, munthu munyaki yo wafufuza vakukwasana ndi ŵanthu ndipuso mo ajaliya, Gyula Gyenis, wa pa yunivesite ya Eötvös Loránd, ku Hungary wangukamba kuti: “Asayansi asuskana za malu ngo akusaniyaku viwanga vakali ukongwa. Kweniso ŵeche kusuzgika mbwenu kupambanisa viwanga va nyama zakupambanapambana zakali ukongwa.”g Munthu mwenuyu wakamba so kuti ukaboni wa viwanga wo asayansi asaniya ungatiwovya cha kuziŵa nyengu, malu ndipuso mo ŵanthu akusinthiya kutuwa ku munkhweli.⁴²

KUPHARAZGA KUTI ASANIYA “UKABONI UNYAKI”

Fundu: Kanandi m’mawayilesi kweniso m’ma TV apharazga kuti asaniya “ukaboni unyaki” wasonu. Mwakuyeruzgiyapu, mu 2009, angusaniya chiwanga cho anguchidana zina lakuti Ida ndipu magazini yinyaki yingukamba kuti ŵanthu anandi angulemba vakukwasana ndi chiwanga chenichi.⁴³ Nyuzipepala yinyaki ya The Guardian ya ku United Kingdom (UK) yenga ndi nkhani yamutu wakuti: “Pasanirika So Chiwanga Chakali cha Ida cho Chilongo ‘Ukaboni Unyaki’ Wakuti Ŵanthu Akuchita Kusambuka.”⁴⁴ Kweni pati pajumpha mazuŵa ngamanavi, magazini yinyaki yasayansi ya ku UK kwenuku ya New Scientist yingukamba kuti: “Chiwanga chakali cha Ida chilongo ‘ukaboni’ wewosi cha wakuti ŵanthu akuchita kusambuka.”⁴⁵

Fumbu: Ntchifukwa wuli kanandi apharazga waka “ukaboni unyaki” wasonu, kweni akambapu cha kuti viwanga venivi vikutuliya ku “chimiti chikulu cha umoyu”?

Kumuka: Pakukamba za ŵanthu wo asaniya viwanga venivi, Robin Derricourt yo tamukambapu kali wangukamba kuti: “Yo walongozga ntchitu yakufufuza vinthu wagozge dala chinthu cho chasanirika kuti ŵanthu aŵawovyengi ndi ndalama zinandi pa ntchitu yakufufuza. Ndipu akondwa ukongwa asani nkhani zawu zilembeka m’mabuku ndipuso pa intaneti.”⁴⁶

VITHUZI VA MUMABUKU VA ŴANTHU AKUWONEKA NGE MUNKHWELI

Fundu: Vithuzi va ŵanthu a munyengu yakali vo ve m’mabuku kweniso munyumba zakusungiyamu vinthu vakali ativilongo ndi chisku chaki chosi, mtundu wa liŵavu kweniso sisi limanavi. Kanandi vithuzi venivi viwoneka nge munkhweli kweniso nge munthu ndipu vija ndi chisku, sisi ndipuso liŵavu nge la munthu.

Fumbu: Kumbi asayansi angalumikiza nadi viwanga va nyama ndi va ŵanthu wo akufwa kali ukongwa vo akusaniya kuti viwoneki nge mo ŵanthu awonekiyanga pakwamba?

Kumuka: Awa. Mu 2003, kaswiri munyaki wa sayansi, Carl N. Stephan wa pa yunivesite ya Adelaide, ku Australia wangulemba kuti: “Palivi yo wangaziŵa mo visku va ŵanthu a munyengu yakali ukongwa vawonekiyanga pamwenga kuvilumikiza pamoza kuti viwoneki nge mo ŵanthu awonekiyanga kali.” Iyu wakamba so kuti nkhunanga ndipuso ntchipongu chikulu ukongwa kuyeruzgiya munthu ndi munkhweli. Wangumaliza ndi mazu ngakuti: “‘Kulumikiza chiwanga cha chisku cha nyama yinyaki ndi viwanga va munthu’ kuti viwonekengi mo yiwu aŵanaŵaniya kulandizgengi ŵanthu.”⁴⁷

SAYIZI YA WONGU NDIPUSO MO UGWIRIYA NTCHITU

Fundu: Sayizi ya wongu wa ŵanthu a munyengu yakali ukongwa, ndiwu uchitisa ŵanthu anyaki kuti agomezgengi kuti taŵanthu tikutuliya ku munkhweli.

Fumbu: Kumbi sayizi ya wongu ndiyu yingaja nadi ukaboni wakuti taŵanthu tikutuliya ku munkhweli?

Kumuka: Awa. Gulu linyaki lo lafufuzanga vinthu vamoyu vo ve ndi wongu wakuyanana ndi wa ŵanthu sayizi yaki, lingukamba kuti kuchita viyo “kuyanana waka ndi kuko mphepu.”⁴⁸ Chifukwa wuli? Ŵanaŵaniyani fundu yo ye mumagazini yinyaki ya 2008. Magazini iyi yingukamba kuti: “Asayansi atondeka kuziŵa mo wongu wa ŵanthu upambaniyana ndi wa nyama ndipuso chifukwa cho ŵanthu achitiya vinthu mwazeru ukongwa kuluska nyama. Kweniso atondeka kuziŵa chifukwa cho vigaŵa va wongu wa ŵanthu vipambaniyana ukulu waki, kupatuwaku chigaŵa chinyaki cho chidanika kuti Buloka (Broca) cho chitovya munthu kuti walongorongi.”⁴⁹—Scientific American Mind.

Nanga imwi muwona wuli? Chinanga kuti palivi ukaboni, ntchifukwa wuli asayansi alimbikiya kukamba kuti viwanga va nyama zakali vilongo kuti sayizi ya wongu wa munthu yiyanana waka ndi sayizi ya wongu wa munkhweli ndipu zeru zawu zimoza? Kumbi agozga waka kuti vikoliyani ndi vo aŵanaŵana mumtima? Nanga ntchifukwa wuli kanandi akufufuza asuskana kuti ndi viwanga vakali nivi vo vilongo kuti vamoyu vikutuliya nadi “kuchimiti chimoza cha umoyu”? Pamwenga viwanga vo agwirisiya ntchitu, ndi viwanga va a munkhweli wo sonu kulivi?

So wuli za viwanga va ŵanthu a munyengu yakali ukongwa wo kanandi ajambulika mwakukozganaku kamanavi ndi munkhweli? Akufufuza anyaki akayika ukongwa kuti ŵanthu akutuliya ku munkhweli chifukwa cha maukaboni nganyaki ngo asaniya. Mwakuyeruzgiyapu, mu 2009, Milford H. Wolpoff wangulemba kuti: “Patenere kuti kali kwenga mtundu unyaki wa ŵanthu chayiwu wo akozganangaku ndi munkhweli.”⁵⁰—American Journal of Physical Anthropology.

Ŵanthu azeru aziŵa kuti kukhumba kutchuka ndipuso ndalama, ma TV, mawayilesi kweniso intaneti ndivu vichitisa kuti ŵanthu akambengi kuti vamoyu vikuchita kusambuka. Kumbi imwi mugomezgengi maukaboni ngenanga?

f Ziŵani ivi: Akufufuza wosi wo akambika munkhani iyi asuska fundu ya m’Bayibolu yakuti vinthu vikuchita kulengeka. M’malu mwaki, agomezga kuti vamoyu vikuchita kusambuka.

g Tagwirisiya ntchitu mazu ngakuti “munkhweli” chifukwa asayansi anandi akamba kuti ndiku taŵanthu tikutuliya kweniso kuti tikozgana nayu.

KUMBI VINGUCHITIKA NADI?

Vithuzi ivi vambula ukaboni wenechu ndipuso vauneneska cha. Ndi maŵanaŵanu waka nga ŵanthu akufufuza.⁵¹
M’malu mwakusaniya viwanga va nyama yosi pamwenga munthu yosi wamphumphu asaniyapu waka chiwanga chimoza pe.
Asayansi atondeka kukoliyana pa nkhani ya mo angapambanisiya viwanga va mitundu ya nyama zakali ukongwa.
Chinanga kuti asayansi angayesa kulumikiza viwanga va nyama zakali ndi va ŵanthu wo ŵengaku kali kweni angaziŵa umampha cha mo chisku, liŵavu ndi sisi vawonekiyanga.
Chithuzi chechosi chilongo mo munkhweli wasinthiyanga kamanakamana mpaka kuwoneka nge ŵanthu wo aliku mazuŵa nganu mwakutole sayizi ya wongu. Asayansi achita ivi chinanga kuti sayizi ya wongu mbukaboni wakukwana cha wakuti vamoyu vikuchita nadi kusambuka.