Bulangizi—Sena Kuli Mbobukonzya Kutugwasya Mubuumi?
DANIEL wakajisi buyo myaka iili 10 yakuzwalwa, pele kwakaindide kale mwaka omwe kaciswa bulwazi bwakkansa. Bamadokota bakwe tiibakacijisi bulangizi bwakuti ulapona, kubikkilizya abalongwe bakwe alimwi abanamukwasyi. Pele walo Daniel wakazumanana kuba abulangizi. Mane wakali kulangila kuti aakukomena akabe sikuvwuntauzya mpoonya akugwasyilizya kujana musamu wakkansa. Alimwi icakamugwasya kapati kuba abulangizi ncakuti wakali kulindila dokota walo iwakabuzyi kabotu bulwazi bwakkansa oobo mbwaakali kuciswa. Pele nobwakasika buzuba, dokota ooyo wakaalilwa kusika akaambo kakuti tiibwakacede kabotu. Daniel wakatyompwa kapati. Kwaciindi cakusaanguna, bulangizi boonse mbwaakajisi bwakamana. Aboobo nokwakainda buyo mazuba masyoonto, wakafwa.
Makani aaya aajatikizya Daniel akaluulwa amusilisi umwi walo iwakaiya makani aajatikizya kuba abulangizi alimwi akubula bulangizi mbokukonzya kubujatikizya buumi bwamuntu. Ambweni andinywe mwakaamvwa kale makani aali mbuli yaaya. Mucikozyanyo, ambweni mwakamvwa kale muntu uucembeede alimwi uulangilwa kufwa pele wazumanana kupona akaambo kakuti uliyandide kuyoocita cintu cimwi ncaali kulangila kwaciindi cilamfwu, ambweni cintu mbuli kuswayigwa amuyandwa wakwe umwi naa kusekelela cintu cimwi buyo. Mpoonya mbocainda buyo cintu eeco ncaali kulangila, wafwa kakutanainda ciindi cilamfwu. Ino ncinzi cipa boobo? Sena mbulangizi bupa kuti kacicitika boobo kweelana ambobasyoma bamwi?
Bunji bwabasikuvwuntauzya mumakani aabusilisi baamba kuti ikutafwambaana kutyompwa, kuba abulangizi alimwi akubikkila maano kuzintu zibotu, kulagwasya kapati mubuumi alimwi kupa kuti muntu kali abuumi buli kabotu. Pele tabali boonse ibakazumina kaambo aaka. Basikuvwuntauzya bamwi baamba kuti kunyina bumboni ibutondezya kuti bulangizi bulakonzya kugwasya. Balo baamba kuti muntu uuciswa takonzyi kulimvwa mbubo-mbubo akaambo buyo kakuba aabulangizi.
Pele kuzwa kaindi, bantu bamwi tabasyomi kuti bulangizi bulagwasya kapati. Kwamyaka minji yainda, syaabusongo umwi mu Giriki uutegwa Aristotle wakalombwa kuti apandululule ncolyaamba bbala lyakuti bulangizi, mpoonya walo wakaamba kuti bulangizi “nciloto buyo.” Alimwi caino-ino, walupati-pati umwi waku America uutegwa Benjamin Franklin wakaamba boobu cakufwubaazya: “Ooyo usyoma bulangizi ulisowela buyo ciindi.”
Aboobo, ino mubwini bulangizi ninzi? Sena lyoonse caamba kuti bantu ibajisi abulangizi inga balombozya buyo zintu zitakonzyi kucitika kutegwa balimvwe kabotu? Naa sena kuli kaambo kabotu ikeelede kutupa kubona bulangizi kuti tacili ciloto buyo, pele ncintu ncotweelede kuba ancico kutegwa katupona buumi buli kabotu, alimwi akukkomana?