Mukuli Wakuzyala Bana Akati Kabantu ba Leza
1. Ino ncileleko nzi Banakristo bamwi ncobanga basala kutola lubazu?
1 “Ncobeni bana ndukono luzwa kuli-Jehova, micelo yabuntu mbulumbu bwakwe. Mbuli mivwi mujanza lyasilumamba, mbobabede bana muntu mbazyala mubwanike bwakwe. Ngusicoolwe uujisi mukutu uuzwide bana.” Mbotubala oobo kulugwalo lwa Intembauzyo 127:3-5. Inzya, kuzyala bana ncileleko cibotu Mulengi Jehova ncaakapa banabukwetene bakusaanguna alimwi abana babo.—Matl. 1:28.
2-4. Mbuti bukkale mbobukonzya kubajatikizya bazyali alimwi abana?
2 Kuzyala Bana mu Israyeli: Cakutadooneka, mu Israyeli kuzyala bana cakali kubonwa kuba citondezyo cacilongezyo ca Jehova. (Int. 128:3, 4) Nokuba boobo, ncotweelede kuziba ncakuti, lugwalo lwa Intembauzyo 127 lwakalembwa a Mwami Solomoni alimwi mazuba manji aabulelo bwamwami ooyu akali mabotu kubana Israyeli. Kujatikizya ciindi eeco Bbaibbele lyaamba kuti: “Ba-Juda aba-Israyeli kabali banji-banji, bakavula mbubonya mbuuvula musenga wakunkomwe yalwizi. Bakali kulya akunywa akusekelela. Ba-Juda aba-Israyeli bakali kukala cakuliiba, umwi aumwi ulikede munsi lyamusaansa wakwe alyamukuyu wakwe, kuzwa ku-Dani [kunyika] akusikila ku-Beeriseba [kumusanza], mazuba oonse ngaakapona Solomoni.”—1 Bam. 4:20, 25.
3 Pele kwakali ziindi zimwi lyansiku mu Israyeli ikuzyala bana nocatakali cintu cikkomanisya. Kuciindi cakusaanguna cakunyonyoonwa kwa Jerusalemu, musinsimi Jeremiya wakalemba kuti: “Meso aangu alizwide misozi, . . . Nkaambo twana abamvwanda balawizuka mumigwagwa yamunzi. . . . Sa ncibotu kuti banakazi balye lunyungu lwabo, bana mbobakali kusumpula?” “Maanza aabanakazi banabuuya bajika bana babo beni.”—Malo. 2:11, 20; 4:10.
4 Kulibonya kuti cintu cuusisya kapati mbuli ceeci cakacitika nokwakainda myaanda yamyaka iitandila kuciloba. Sikulemba makani aansiku imu Juda wazina lya Josephus uluula kuti ciindi Jerusalemu naakazingulukwa mu 70 C.E., bazyali abana bakali kunyangana zyakulya.
5, 6. (a) Mbuti majwi aa Jesu mbwaatondezya mboyakali kuyookomena mbungano ya Banakristo? (b) Ncinzi Banakristo bamwi ncobakonzya “kutambula”?
5 Kuzyala Bana Akati ka Banakristo Bakusaanguna: Ino kuzyala bana kwakali kubonwa buti akati ka Banakristo bakusaanguna? Cakusaanguna tweelede kuziba kuti Jesu wakaalesya maali abusimamambe akati kabasikwiiya bakwe. Wakapilusya mulawo wa Jehova wakusaanguna wamwaalumi kukwata buyo mukaintu omwe. (Mt. 19:4-9) Nokuba kuti bana Israyeli bakumubili bakavwula kwiinda mukuzyalana, bana Israyeli bakumuuya bakali kuyoovwula kwiinda mukugwasya bantu kuba basikwiiya.—Mt. 28:19, 20; Inc. 1:8.
6 Ikuti Bunakristo nobwakali kuyooyungizigwa buyo akaambo kakuzyala bana, Jesu naatakakulwaizya basikwiiya bakwe “kutambula” cipego cakutakwata “nkaambo ka-Bwami bwakujulu.” (Mt. 19:10-12) Mwaapostolo Paulo naatakalemba kuti: “Oyo uukwata ulacita kabotu, pele oyo uutakwati ulacita kabotu cakwiinda.”—1 Kor. 7:38.
7. Kasololelwa amuuya uusalala, ino ntwaambo nzi tubotu mwaapostolo Paulo ntwaakaamba?
7 “Mapenzi Aakunyama”: Nokuba boobo, ncamasimpe kuti mulugwalo lwakwe lwakusaanguna ndwaakalembela bana Korinto, mwaapostolo Paulo nguwenya wakapa nzila imwi iindene kuli bamukabafwu. Wakalulamika lulayo lwakwe lwakukwata, kaamba kuti “makani ngindaamba njimiyeeyo yangu.” Wakalemba kuti: “Pele abo batakwete, abalo bamukabafu, ndabaambila kuti ncibotu kulimbabo kuti bakale obo, mbuli ndime ndemwini. Nekubaboobo kuti tabakonzyi kulyeendelela, bakwate, nkaambo kukwata nkubotu kwiinda kufwa luunyaunya. Nekubaboobo cilainda kubotu kuti [mukamufwu] wakala mbuli mbwabede. Mbuboobu mbunjeeya mebo, nkabela ndasyoma kuti ambebo ndijisi Muuya wa-Leza.”—1 Kor. 7:6, 8, 9, 40.
8. Ino ncinzi cikonzya kubikkilizigwa ‘kumapenzi’ ngobajana bakwetene?
8 Paulo wakapandulula kuti: “Musimbi kuti kakwetwe, tabisizye. Nekubaboobo abo bakwatana bayoojana mapenzi aakunyama, nkabela mebo ndayanda kumuyokola.” (1 Kor. 7:28) Kujatikizya “mapenzi aakunyama,” Ibbaibbele lya New World Translation lijisi magwalo ali akati lyapeeji aagwasya kumvwisya makani, litugamika ku Matalikilo 3:16 nkotubala kuti: “Lino mwanakazi wakamwaambila kuti, Njookuvuzizya macise aako akuminta kwako, uyoozyala bana amacise, alimwi uyoosukama mulumaako, ngonguwe uuti kakweendelezye.” Kuyungizya kumapenzi aalukwatano aakonzya kuba, “mapenzi aakunyama” aayo aabo bakwatana ngobayoocitikilwa, cakutadooneka abikkilizya mapenzi aajatikizya kuzyala bana. Nokuba kuti Paulo tanaakakasya kukwata naa kuzyala bana, wakalimvwa kuti wakajisi mukuli mupati wakucenjezya Banakristonyina kuti eeci cilakonzya kuletela mapenzi alimwi azisinkilizyo mumulimo wabo kuli Jehova.
9. Mbuti kucinca kwabukkale bwamunyika mbokukonzya kweendelezya kusala nkobacita Banakristo bakasimpe?
9 “Ciindi [Cisyeede] Ncifwiifwi”: Mumwaanda wamyaka wakusaanguna C.E., Banakristo tiibakaangulukide kupona buumi mbuli bwabantu bamunyika. Bukkale bwabo bwakali kuyoobujatikizya buumi bwabo bwamulukwatano. Paulo wakalemba kuti: “Ncindaamba nceeci, bakwesu. Ciindi [cisyeede] ncifwiifwi. Kuzwa sunu abo bakwete banakazi babe mbuli batakwete. . . . Abaabo babelesya zintu zyaansi batapangiki moyo kukubelesya nzizyo. Nkaambo ziyanza zyaansi ano zili mukwiindilila, ndayanda kuti mutabi amapakasyo. . . . Ayaaya ndaamba kuti mugwasigwe ngao. Nsiyandi kumujasya kakole pe, ndayanda buyo kuti kube ziyanza zilemu, alimwi kuti mupangike moyo kumakani aa-Mwami cakutalipakasizya.”—1 Kor. 7:29-35.
10. (a) Ncisinkilizyo nzi Jesu ncaatakabikka kuli basikumutobela, pele ntwaambo nzi twakeelede kubikkilwa maanu ntwaakabacenjezya? (b) Mbuti kusala kwabo kwabusongo mutwaambo tujatikizya mukwasyi mbokwakali kuyooyubununwa kumbele?
10 Ku Banakristo bamu Judaya a Jerusalemu, ‘kulangila lyoonse’ kwakali kuyandika kapati. Ciindi Jesu naakacenjezya kujatikizya lunyonyooko lwabili lwa Jerusalemu, wakaamba kuti: “Lino kumazuba ayo maawe kulibaabo bamisi abanyonsya.” (Mt. 24:19) Masimpe, Jesu kunyina naakaambila Banakristo bamumwaanda wamyaka wakusaanguna kuti beelede kulikasya kuba abana. Wakali kwaamba kaambo kabusinsimi bwamasimpe, kutondezya kuti citondezyo cakunyonyoonwa kwa Jerusalemu caakulibonya, kufwambaana kutija cakali kuyooba cintu cikatazya kapati kumwanakazi uuminsi naa aabo bajisi bana basyoonto. (Lk. 19:41-44; 21:20-23) Nokuba boobo, manyongwe naakavwula akati kaba Juda mu Judaya myaka misyoonto kautanasika mwaka wa 66 C.E., cakutadooneka kucenjezya kwa Jesu bakakwiibaluka Banakristo alimwi kwakajatikizya mbobakali kukubona kuzyala bana muziindi eezyo zikatazya.
11, 12. (a) Ino nkulikasya kuli buti bana ba Nowa nkobakalibikkila alimwi ntwaambo nzi tubotu twakapa kucita boobo? (b) Mbukkale buli buti banabukwetene mbobakonzya kuyeeyesya kweelana amulimo wa Bunakristo ngotujisi?
11 Cikozyanyo Cansiku: Jesu wakakozyanisya “kuboola kwa-Mwana a-Muntu” “kumazuba aa-Nowa.” (Mt. 24:37) Nowa abana bakwe botatwe bakajisi mulimo uubageme ngobakeelede kuzuzikizya Zambangulwe kalitanacitika. Wakali kujatikizya kuyaka bwaato bupati alimwi akukambauka. (Matl. 6:13-16; 2 Pet. 2:5) Jehova naakapa malailile aajatikizya kuyaka bwaato, kuboneka kuti bana ba Nowa bakali kwete kale. (Matl. 6:18) Tatuzi naa kuyaka bwaato kwakatola ciindi cilamfwu buti, pele cilibonya kuti cakatola makkumi aamyaka aali mbwaabede. Masimpe ngakuti, ciindi Zambangulwe kalitanaba, bana ba Nowa abamakaintu babo tiibakajisi bana pe. Mwaapostolo Petro cacigaminina wakaamba kuti ‘bantu bali lusele mbobakafwutulwa kumaanzi,’ icaamba kuti banabukwetene bone batajisi bana. (1 Pet. 3:20) Nkaambo nzi bana ba Nowa ncobakasalila kutaba abana zambangulwe kalitanaba? Itwaambo tobile tulangilwa kuti ntutwakapa kuti batabi abana. Kakusaanguna, kabalangila lunyonyooko lwakupaya kwamaanzi, bakajisi mulimo ngobakapedwe a Leza walo watakali kuyandika kunyonganizyigwa. Kabili, tiibakali kuyanda kuba abana munyika mwalo ‘bubi bwabantu baansi mobwakali kuyoosya, amiyeeyo yoonse bantu njibakali kuyeeya mumyoyo yabo moyakali mibi luzutu mazuba oonse,’ inyika ‘yakazwide luuni.’—Matl. 6:5, 13.
12 Eeci tacaambi kuti bukkale mbobakasala bana ba Nowa abamakaintu babo Zambangulwe kalitanaba ngomulawo wakabikkwa kubanabukwetene bapona mazubaano. Nokuba boobo, mbokunga mazubaano ngotupona Jesu wakaakozyanisya kumazuba aa Nowa, cikozyanyo cabo cilakonzya kutupa kaambo nkotweelede kuyeeyesya.
13, 14. Amupandulule mbocikatazya kapati kukomezya bana mazubaano aakumamanino kwiinda mbocakabede kaindi.
13 “Ziindi Zikataazya”: Mbubwenya mbuli Nowa amukwasyi wakwe, aswebo tupona ‘munyika yabantu basikasampu-sampu.’ (2 Pet. 2:5) Mbuli Nowa amukwasyi wakwe, tupona “kumazuba aakumamanino” aabukkale bubyaabi buli afwaafwi kunyonyoonwa. Mwaapostolo Paulo wakasinsima kuti “kumazuba aakumamanino” aabulelo bwa Saatani kuyooba “ziindi zikataazya.” Kutondezya kuti kukomezya bana ciyooba cintu cikatazya, wakayungizya kuti bana ‘tabakamvwi bazyali.’ Wakaamba kuti bantu banji, kubikkilizya abana alimwi abakubusi, bayooba bantu “batalumbi, batakombi, basikancimwa.” (2 Tim. 3:1-3) Nokuba kuti Paulo aawa wakali kusinsima bukkale bwabantu bamunyika, masimpe bukkale oobu budumide bwakali kuyoopa kuti kukomezya bana kacikatazya kapati ku Banakristo, mbuli mbocabacitikila bamwi. Eeci ncamasimpe, kwaambisya ciindi bukkale bwakubula mali nobupa kuti cikatazye kusanina, kusamika akuba amukwasyi mupati.
14 Zyoonse eezi zyaambwa zitondezya mbociyandika kapati kukulanga munzila iiluzi kuba abana. Nokuba kuti kulakonzya kupa kukkomana kapati, kulakonzya alimwi kuleta mapenzi manji. Kuli bubotu abubi.
15. Ntwaambo nzi tuyandika kapati aabo bayanda kuba abana ntobeelede kuyeeyesya?
15 Lukkomano, Mukuli Alimwi Amapenzi: Mukuli wakuba abana uyandika kuti bazyali kabataboni mwana mumvwanda kuba mbuli cidooli, pele kuti wakalengwa buya alimwi bayoolyaambilila ku Mulengi kujatikizya buumi bwakwe bwalino abwakumbele. Ciindi nobazyala mwana, bazyali beelede kuti kabalibambilide kuyumuna mukuli mupati alimwi akucinca mpokuyandika. Batalika mulimo wamyaka iili 20 yakusanina, kusamika, kusilisya alimwi akuyiisya, pele kumamanino takuzibidwe.
16. Kujatikizya bana, nzyeelelo nzi zyamu Magwalo baalu alimwi abakutausi nzyobajisi?
16 Mwaapostolo Paulo wakalemba kuti: “Lino bishopo uleelede kuba muntu uutakwe kampenda, uugaminina mwanakazi omwe luzutu. . . . Abe muntu uubeenzya kabotu boonse bamuŋanda yakwe, uuiisya bana bakwe mbokulibambwa mukukala kabotu, (nkaambo na muntu tajisi maanu aakubamba kabotu iŋanda yakwe mwini, ino inga ulakonzya buti kubamba makani aambungano ya-Leza?)” Paulo wakayungizya kuti: “Badaikona kabagamine kukwata mukaintu omwe luzutu, kababalela kabotu bana babo akubamba maanda aabo kabotu kabotu.”—1 Tim. 3:2-5, 12.
17. Nkaambo nzi baalumi Banakristo bamwi ncobatabi amikuli iimbi yamulimo?
17 Masimpe, baalu alimwi abakutausi Banakristo tabakonzyi kupegwa mulandu ikuti bana babo ibakomena bakaka kuzumanana kubelekela Jehova. Pele mbabajisi mukuli kubana babo basyoonto alimwi abapati bacili aŋanda. Baalu alimwi abakutausi banyangwa mikuli iiyandika kapati akaambo kakuyalampya naa kukakilwa kusika azyeelelo zyamu Magwalo ‘zyakubalela kabotu bana babo akubamba maanda aabo kabotu.’ Kuli baaba alimwi abamwi banji, bana babo babaletela mapenzi manji kwiinda lukkomano. Kasimpi aaka kanji-kanji nkamasimpe: “Mwana mufubafuba ulanyonyoona wisi.”—Tus. 19:13.
18, 19. Ino luyando lwini-lwini inga lwamugwasya buti mulumi Munakristo kutulangisya twaambo tuyandika alimwi inga twamugwasya buti mukaintu wakwe?
18 Mukuli Wabausyi: Balumi Banakristo boonse, tacikwe makani naa bajisi mikuli mumbungano naa pe, beelede kubona mbuli kulanganya bana basyoonto mbokukonzya kubajatikizya kumuuya bamakaintu babo. Ikuti mukaintu katali muyumu kumuuya, mbuti mwana mumvwanda naa bana bamwi mbobakonzya kucijatikizya ciiyo cakwe mwini alimwi aciindi cakutola lubazu mumulimo wakukambauka?
19 Sena balumi balayeeya kuti kulanganya mwana mumvwanda naa mwana musyoonto kanji-kanji kulabanyonganya bamakaintu babo kugwasyigwa kapati ku Ciiyo Cabbuku Cambungano, kumiswaangano iicitwa ku Ŋanda ya Bwami, kumiswaangano yabbazu amiswaangano yacooko? Bukkale bwamusyobo ooyu bulakonzya kuzumanana kwamyezi iili mbwiibede, noiba myaka buya ciindi bana nobanyonkelana. Kanji-kanji mubukkale buli boobu mukuli uwida buyo banyina, kwiinda bausyi. Zimwi ziindi cabonwa kuti nokuba kuti baalumi Banakristo bamwi bayaambele kumuuya, nokuba kusika aciimo cakupegwa mikuli mumbungano, bamakaintu babo balatolwaala. Nkaambo nzi? Kanji-kanji cili boobu nkaambo kakuti bana babo basyoonto tababapi ciindi bamakaintu cakubikkila maanu kumiswaangano, kucita ciiyo cabo ca Bbaibbele cakusitikila naa kutola lubazu kapati mukukambauka. Sena bausyi inga baambwa kuti balabikkila maanu ikuti bazumizya bukkale oobu kuzumanana?
20, 21. Ino ntwaambo nzi tukonzya kubonwa kuti tulagwasya kubusena bwanu twakuba amikwasyi misyoonto?
20 Kuli mapenzi mukuzyala bana banyonkelana aaboola kuli banyina alimwi akumwana. Bacizi tabajisi ciindi cinji cakwiiya naa kukambauka; tabagwasyigwi kapati kumiswaangano; kweelana abakwesu, bacizi bali mbapainiya baciindi coonse mbasyoonto: akati kabapainiya bali bone omwe ngomucizi.
21 Bana banyonkelana balaba abulwazi bwakuceya kwabusani buyaka mubili mbubonya mboipandulula Awake! ya February 22, 2003, apeeji 7. Bamadokotela baamba kuti mukaintu uyandika ciindi kutegwa ayume kuzwa kukutumbuka akunyosya katana kumita alimwi. Buyo-buyo, nguzu zyakwe zyakuzyala bana bajisi mibili mibotu zilamana. (Amubone Awake! ya September 22, 1988, apeeji 5) Ikuti cili boobo cacitika, sena mulumi inga waambwa kuti ulabikkila maanu kuntenda ziboola akaambo kakuzyala bana banyonkelana?
22. Mibuzyo nzi bamawisi Banakristo njobeelede kulibuzya?
22 Bamawisi Banakristo banji balasoleka kuyumuzyanya mukuli wakulanganya bana. Balatola lubazu kapati mukubona kuti bana babo tabayobi ciindi camiswaangano yambungano. Ikuti mwanaabo watalika kulila naa wakatazya, balamubweza akumutola anze akumupa lulayo lweelede. Nkaambo nzi banyina lyoonse ncobeelede kunooindwa zibeela zyamiswaangano balikke? Kuŋanda, balumi babikkila maanu balabagwasya bamakaintu babo kubeleka milimo yaaŋanda alimwi akulazika bana kutegwa mulumi amukaintu balanganye zyakumuuya.
23, 24. Ncinzi cikonzya kwaambwa kujatikizya kuzyala bana mazubaano, alimwi nkutongooka kuli buti kuteelede kucitwa?
23 Makani Aakulisalila: Mazubaano, kuzyala bana tacili ncecibeela cilikke camulimo Jehova ncaapa bantu bakwe. Nokuba boobo, cicili ncipego ncapa bantu bakwetene ikuti kabaciyanda. Aboobo, banabukwetene Banakristo ibayanda kuba abana, tabeelede kutongookwa; nobaba baabo batayandi kuba abana.
24 Aboobo, makani aakuzyala bana ciindi ecino cakumamanino banabukwetene beelede kulisalila balikke. Nokuba boobo, mbokunga “ciindi [cisyeede] ncifwiifwi,” inga cainda kubota kuti banabukwetene babulanga-langa bubotu abubi bwakuzyala bana mazubaano. (1 Kor. 7:29) Aabo basala kuba abana tabeelede kulanga buyo alukkomano lwakuzyala bana, pele baleelede kulanga amikuli iijatikizidwe amapenzi aakonzya kuboola kulimbabo akubana mbobakonzya kuzyala. Balumi beelede kukalanga-langa kaambo aaka antoomwe abamakaintu babo. Tacigwasyi kukaleka buyo kakunyina kukabandika. Banakristo balakonzya kubona kuti nokuba kuti Bbaibbele talikasyi kuba abana, lyaamba boobo kuli 1 Timoteo 5:8: “Na muntu tabambi basazinyina, kwaambisya bamuŋanda yakwe, wati oyo ulisowede lusyomo lwakwe, ulaindilila akuliyooyo uutazumina.” Ikuba amukwasyi mupati inga cabakatazya bazyali kubasanina kabotu bana, kubasamika akujana aakoona.—Amubone Awake! ya September 22, 1988, apeeji 5.
25. Nokuba kuti kuzyala bana mazubaano aakumamanino makani aakulisalila, ndulayo nzi luyandika kapati iluli mumajwi aa Jesu aali kuli Matayo 28:19?
25 Banakristo bajisi bana beelede kuubikkila maano mukuli wabuzyali. Ino eeci cibikkilizya nzi? Iciindi Munakristo uulyaabide naswaangana amuntu uujisi luyandisisyo mukasimpe, ulatalisya ciiyo ca Bbaibbele caaŋanda kumuntu ooyo. Atalisya buyo ciiyo, Kamboni ulaba musungu, ulapilukila nsondo ansondo kutegwa amugwasye muntu uujisi luyandisisyo ooyo kuyaambele kumuuya. Kwiina cintu ciinda waawa ciyandika kumwana wa Munakristo. Ciiyo ca Bbaibbele calyoonse cilibambilwa kabotu, citalisigwa mpoonya-mpoonya alimwi icicitwa lyoonse cilayandika kutegwa mumugwasye mwana kukomena kumuuya alimwi akwiiya kuyanda Mulengi wakwe. (2 Tim. 3:14, 15) Kuyungizya waawo, bazyali bayoobikkila maanu kupa citondezyo cibotu cabukkale bwa Bunakristo muŋanda, mbubonya mbobacita ku Ŋanda ya Bwami. Alimwi ikuti kacikonzyeka banoobayiisya bana babo mumulimo wamumuunda. Kuyungizya akukambaukila bapati, bazyali kwiinda mukugwasyigwa a Jehova bayooyanda kugwasya bana babo ‘kuba basikwiiya.’—Mt. 28:19.
26, 27. (a) Ino ncinzi ciboola kumbele, alimwi mapenzi nzi Jesu ngaakacenjezya? (b) Ino nkulaya kuli buti majwi aa Jesu nkwaajisi mukaambo kakuzyala bana mazubaano aakumamanino?
26 Kumbele kuyooba “mapenzi mapati aatana kubonwa kuzwa kumalengelo aanyika kusikila sunu, alimwi takoozooba limbi aali boobu pe.” (Mt. 24:21) Ciyakuba ciindi cikatazya kubapati alimwi abana.
27 Aya majwi mabotu aakuyeezya aakapegwa a Kabunga Keendelezya, atondezya mizeezo ya Jehova kutali zilengwa zili zyoonse naa aumwi mbwaakakomezegwa. Ajisi lulayo lwabusongo alimwi ayelede kumugwasya kusala kabotu mumakani aakuzyala bana.
28. (a) Nobatelaika buumi bwakumbele, nkaambo nzi bazyali ncobateelede kulibilika? (b) Ino mbulangizi nzi mbobakonzya kuba ambubo balo abana babo?
28 Nobabikkila maanu kumapenzi aakumbele, aabo bajisi bana basyoonto tabeelede kulibilika kujatikizya buumi bwakumbele. Ikuti balo bazumanana kusyomeka alimwi basoleka mpobagolela ikulela bana babo “mulwiiyo lwa-Mwami amumilazyo yakwe,” balakonzya kusinizya kuti bana babo baswiilila bayakulanganyizigwa kabotu. (Ef. 6:4; amweezyanisye a 1 Ba-Korinto 7:14.) Mbobali cibeela ‘cankamu mpati,’ balo abana babo basyoonto balakonzya kusyoma kuti bayoofwutuka “kumapenzi ayo mapati.” Ikuti bana aaba bakomena akuba babelesi ba Jehova basyomeka, bayoomulumba akwaanba kuti bakajisi bazyali babikkila maanu.—Ciy. 7:9, 14; Tus. 4:1, 3, 10.