A4
Izina lya Leza mu Magwalo aa Chihebrayo
Izina lya Leza mumabala aansiku aa Chihebrayo aakali kubelesyegwa aba Juda kabatanatolwa mubuzike ku Babuloni
Izina lya Leza mumabala aa Chihebrayo aakali kubelesyegwa aba Juda nobakazwa mubuzike ku Babuloni
Izina lya Leza, iliimininwa amabala aa Chihebrayo one aaya יהוה, lilajanika ziindi zitandila ku 7,000 mu Magwalo aa Chihebrayo. Mu Bbaibbele eeli mabala aaya one asandulwidwe kuti “Jehova.” Izina eeli ndezina lijanika ziindi zinji kwiinda mazina aambi oonse aajanika mu Bbaibbele. Nokuba kuti balembi ibakasololelwa amuuya uusalala bakali kwiita Leza amazina aabulemu naa aamupandulula mbuli aakuti “Singuzuzyoonse,” “Mupatikampatila,” alimwi a “Mwami,” izina eeli ililembedwe mumabala one ndezina ndyobakali kubelesya ikwaamba Leza.
Jehova lwakwe wakalailila balembi ba Bbaibbele kubelesya zina lyakwe. Mucikozyanyo, wakasololela musinsimi Joeli kulemba kuti: “Muntu woonse wiita zina lya Jehova uyoofwutuka.” (Joeli 2:32) Alimwi Leza wakapa kuti sintembauzyo umwi alembe kuti: “Bantu abazyibe kuti yebo, oojisi zina lyakuti Jehova, yebo olikke ndonduwe Mupatikampatila atala aanyika yoonse.” (Intembauzyo 83:18) Bwini mbwakuti, izina lya Leza lilajanika ziindi zibalilwa ku 700 mubbuku lya Intembauzyo lilikke, nkokuti ibbuku imujanika majwi aakweema alo aakali kwiimbwa akwiindulukwa kwaambwa cakupozya abantu ba Leza. Aboobo, nkaambo nzi zina lya Leza ncolitako mubusanduluzi bunji bwama Bbaibbele? Nkaambo nzi mu Bbaibbele eeli ncokubelesyedwe zina lyakuti “Jehova”? Alimwi ino zina lya Leza, lyakuti Jehova, lyaamba nzi?
Zibeela zyabbuku lya Intembauzyo kuzwa mu Bbuku Lyakuvwunga Lyaku Lwizi Lutajisi Buumi camumyaka yacisela yamwaanda wamyaka wakusaanguna C.E. Mabala aalembedwe mu Chihebrayo aakali kubelesyegwa aba Juda nobakazwa mubuzike ku Babuloni, pele mabala one aamba zina lya Leza cakwiinduluka-induluka alembedwe mumabala aansiku aa Chihebrayo
Nkaambo nzi zina lya Leza ncolitako mubusanduluzi bunji bwama Bbaibbele? Kuli twaambo twiindene-indene. Ibamwi balimvwa kuti Leza Singuzuzyoonse tayandiki zina limugeme limuzyibya. Ibambi kuboneka kuti bakajatikizyigwa acilengwa caba Juda cakutabelesya zina lyakwe, ambweni akaambo kakuyoowa kuti inga lyasampaulwa. Mpoonya ibamwi bayeeya kuti mbokunga kunyina muntu uukonzya kwaamba bwini mbolyakali kwaambwa zina lya Leza, ncibotu kubelesya buyo mazina aabulemu, mbuli aakuti “Mwami” naa “Leza.” Pele twaambo ootu tatuyi koomoonga pe, akaambo katwaambo tutobela:
Aabo ibaamba kuti Leza Singuzuzyoonse tayandiki zina limugeme tababikkili maano kubumboni bwakuti makkopi aakusaanguna aa Jwi lya Leza, kubikkilizya ayaayo aakabambwa akuyobolwa katanaboola Kristo anyika, alijisi zina lya Leza limugeme. Mbuli mbokwaambwa kale, Leza wakalailila kuti zina lyakwe lilembwe mu Jwi lyakwe ziindi zibalilwa ku 7,000. Cakutadooneka, uyanda kuti tulizyibe akulibelesya zina lyakwe.
Basanduluzi ibagwisya zina lya Leza mu Bbaibbele akaambo kakuyanda kulemeka cilengwa caba Juda tabakamvwisyi kaambo kayandika kapati. Nokuba kuti balembi bamwi ba Juda bakali kukaka kwaamba zina lyakwe, tiibakaligwisya pe mumakkopi aabo aa Bbaibbele. Mabbuku aakuvwunga aakaindi aakajanwa ku Qumran, kufwaafwi a Lwizi Lutajisi Buumi, alijisi zina lya Leza mumasena manji. Basanduluzi bamwi ba Bbaibbele balatondezya kuti zina lya Leza lyakali kujanika mumalembe aakusaanguna kwiinda mukubelesya zina lyabulemu lyakuti “MWAMI” kalilembedwe mumabala mapati. Pele mubuzyo ngooyu, Nkaambo nzi basanduluzi aaba ncobaangulikide kubikka zina limbi naa kugwisya izina lya Leza mu Bbaibbele kakuli balazumina kuti lilajanika mumagwalo aamu Bbaibbele ziindi zinji kapati? Nguni ngobasyoma kuti nguwakabapa nguzu zyakucinca? Balo mbabakonzya kwiingula.
Aabo ibaamba kuti zina lya Leza talyeelede kubelesyegwa akaambo kakuti taakwe uuzyi bwini mbolyeelede kwaambwa kulubazu lumwi tabawayiwayi kubelesya zina lyakuti Jesu. Pele, basikwiiya ba Jesu bamumwaanda wamyaka wakusaanguna bakali kwiita zina lyakwe munzila iindene kapati ambobalyaamba Banakristo banji mazuba aano. Ku Banakristo ba Juda, izina lya Jesu ambweni lyakali kwaambwa kuti Ye·shuʹa‛. Mpoonya zina lyabulemu lyakuti “Kristo” lyakali kwaambwa kuti Ma·shiʹach, naa “Mesiya.” Banakristo baambaula Chigiriki bakali kumwiita kuti I·e·sousʹ Khri·stosʹ, eelyo aabo baambaula Chilatini bakali kumwiita kuti Ieʹsus Chriʹstus. Kwiinda mukusololelwa a Leza, busanduluzi bwazina lyakwe mu Chigiriki bwakalembwa mu Bbaibbele, calo citondezya kuti Banakristo bamumwaanda wamyaka wakusaanguna bakali kutobela nzila mbotu yakubelesya zina lizyibidwe kapati mumwaambo wabo. Mbubonya buyo, iba New World Bible Translation Committee balimvwa kuti ncamaano kubelesya zina lyakuti “Jehova,” nokuba kuti oobu tabusyi bwini mbolyakali kwaambwa zina lya Leza mu Chihebrayo cakaindi.
Nkaambo nzi Bbaibbele lya Busanduluzi Bwanyika Mpya ncolibelesya zina lyakuti “Jehova”? Mu Chingisi, mabala one aamba zina lya Leza (יהוה) aimininwa amabala mapati aaya YHWH. Mbubonya mbocakabede kumabala oonse aa Chihebrayo cakaindi, mabala one aamba zina lya Leza tanaakajisi bana bamabala. Ciindi Chihebrayo cakaindi nocakacili kwaambaulwa, basikubala bakali kulibikkila bana bamabala bayandika kakunyina abuyumuyumu.
Nokwakainda myaka iibalilwa ku 1,000 kuzwa ciindi naakamana kulembwa Magwalo aa Chihebrayo, basyaazibwene ba Juda bakatalisya nzila yakubikka zitondezyo izitondezya mbolyeelede kwaambwa bbala kwiinda mukutondezya bana bamabala ibeelede kubelesyegwa mukubala Chihebrayo. Pele aciindi eeco ba Juda banji bakajisi muzeezo wakubeja wakuti taciluzi kwaamba zina lya Leza cakupozya, aboobo bakali kubelesya mazina aambi buyo. Aboobo, kuboneka kuti nobakali kukkopa mabala aaiminina zina lyakuti Jehova, bakali kusanganya bana bamabala ngobakabelesya mubusena bwazina lya Leza amabala aakali kwiiminina zina lya Leza. Aboobo, malembe aajisi zitondezyo zyabana bamabala taagwasyi mukuzyiba mbolyakali kwaambwa zina lya Leza kaindi mu Chihebrayo. Bantu bamwi bayeeya kuti zina eeli lyakali kwaambwa kuti “Yahweh,” mpoonya bambi bajisi mizeezo imbi buyo. Mubbuku lyakuvwunga lyaku Lwizi Lutajisi Buumi lyalo ilijisi cibeela calugwalo lwa Levitiko mu Chigiriki, izina lya Leza lisandulwidwe kuti Iao. Kunze lyandembelo eeyi, balembi bakusaanguna ba Giriki abalo bapa muzeezo wakuti eeli inga lyaambwa kuti Iae, I·a·beʹ, alimwi a I·a·ou·eʹ. Nokuba boobo, takuyandiki kucizwida nzunzu pe. Masimpe ngakuti tatuzyi bwini babelesi ba Leza bakaindi mbobakali kulyaamba zina eeli mu Chihebrayo. (Matalikilo 13:4; Kulonga 3:15) Ncotuzyi ncakuti Leza wakali kulibelesya zina lyakwe cakwiinduluka-induluka naakali kubandika abantu bakwe, akuti abalo bantu bakwe bakali kumwiita azina eelyo alimwi akuti bakali kulibelesya cakwaanguluka mukubandika abamwi.—Kulonga 6:2; 1 Bami 8:23; Intembauzyo 99:9.
Aboobo, ino nkaambo nzi mubusanduluzi oobu ncokubelesyedwe zina lyakuti “Jehova”? Nkaambo ndilyali kubelesyegwa kwamyaka minji mu Chitonga.
Izina lya Leza mulugwalo lwa Matalikilo 15:2 mubusanduluzi bwa William Tyndale bwamabbuku osanwe aakusaanguna aamu Bbaibbele, 1530
Ibusanduluzi bwakusaanguna bwazina lya Leza mu Bbaibbele lya Chingisi bwakali mu Bbaibbele lyamu 1530 lyamabbuku osanwe aakusaanguna aamu Bbaibbele ndyaakasandulula William Tyndale. Wakalilemba kuti “Iehouah.” Mukuya kwaciindi, Chingisi cakazoocinca, alyalo zina lya Leza lyakazoocinca mbolyakali kulembwa kweelana aciindi eeco. Mucikozyanyo, mu 1612, Henry Ainsworth wakalilemba kuti “Iehovah” mubbuku lyoonse ndyaakasandulula lya Intembauzyo. Mpoonya, mu 1639 busanduluzi bwakwe nobwakabambululwa akusimbwa antoomwe amabbuku osanwe aakusaanguna aamu Bbaibbele, lyakazoolembwa kuti “Jehovah.” Mu 1901, basanduluzi ibakasandulula Bbaibbele lya American Standard Version bakalilemba kuti “Jehovah” (mu Chitonga “Jehova”) aawo zina lya Leza mpolyakali kujanika mumalembe aa Chihebrayo.
Mukupandulula ikaambo ncaakabelesya zina lyakuti “Jehovah” muciindi ca “Yahweh” mubbuku lyakwe lyamu 1911 litegwa Studies in the Psalms, syaazibwene uulemekwa mumakani aamu Bbaibbele Joseph Bryant Rotherham wakaamba kuti wakayanda kubelesya “zina lizyibidwe kapati (alimwi lizuminwa) abanamaleya boonse ibabala Bbaibbele.” Mu 1930 syaazibwene A. F. Kirkpatrick awalo wakakaamba kaambo aaka kajatikizya kubelesya zina lyakuti “Jehovah.” Wakati: “Ibantu bamazuba aano ibaiya akuyiisya mwaambo baamba kuti lyeelede kwaambwa kuti Yahveh naa Yahaveh; pele kuboneka kuti mu Chingisi zina lizyibidwe kapati ngu JEHOVAH, alimwi buya cipati teensyi bwini mbolyeelede kwaambwa pe, pele ikuzyiba kuti ndizina lyamuntu limugeme, ikutali kuti ndizina lyabulemu ndyaakapegwa mbuli lyakuti ‘Mwami.’”
Mabala one aamba zina lya Leza, YHWH: “Uupa Kuti Kube”
Bbala lya HWH: “kuba”
Ino zina lyakuti Jehova lyaamba nzi? Mu Chihebrayo, izina lyakuti Jehova lizwa kubbala ilyaamba “kuba,” eelyo basyaazibwene banji balimvwa kuti bbala lya Chihebrayo litondezya kupa kuti cintu cicitike. Aboobo, ncobazyi iba New World Bible Translation Committee ncakuti zina lya Leza lyaamba kuti “Upa Kuti Kube.” Basyaazibwene bajisi mizeezo iindene-indene kujatikizya ncolyaamba zina eeli, aboobo tatukonzyi kucizwida nzunzu eeci pe. Nokuba boobo, bupanduluzi oobu buleelela kapati ikwaamba cuuno ncajisi Jehova mbwali Mulengi wazintu zyoonse alimwi Ooyo uuzuzikizya makanze aakwe. Tanaakalenga buyo bubumbo alimwi azilenge zilaamaano, pele mubukkale buli boonse bukonzya kubako, ulazumanana kupa kuti kuyanda kwakwe alimwi amakanze aakwe zicitike.
Aboobo, bupanduluzi bwazina lyakuti Jehova tabujatikizyi buyo bupanduluzi bwabbala lili mulugwalo lwa Kulonga 3:14, ilwaamba kuti: “Ndiyooba Kufwumbwa Mbondasala Kuba” naa “Ndiyooba Kufwumbwa Mbondayanda Kuba.” Ikwaamba cacigaminina, majwi aaya taamwaambi mbwabede Leza cakumaninina. Muciindi caboobo, ayubununa buyo cibeela cabube bwa Leza, nkokuti atondezya kuti ulaba kufwumbwa ciyandika mubukkale bumwi abumwi kutegwa azuzikizye makanze aakwe. Aboobo, nokuba kuti zina lya Jehova lilakonzya kubikkilizya amuzeezo ooyu, talyaambi buyo mbwaasala naa mbwaayanda kuti abe walo mwini. Pele lilabikkilizya ancapa kuti cicitike kujatikizya zilenge zyakwe akuzuzikizyigwa kwamakanze aakwe.