Bbuku Lyamu Bbaibbele Lyanamba 24—Jeremiya
Mulembi: Jeremiya
Masena Nkolyakalembelwa: Juda a Egepita
Nolyakamana Kulembwa: 580 B.C.E.
Ciindi Cijatikizidwe: 647 kusikila mu 580 B.C.E.
MUSINSIMI Jeremiya wakali kupona mumazuba aayoosya alimwi aakatazya. Wakatumwa a Jehova mumwaka wa 647 B.C.E., imwaka wa 13 wakulela kwa Josiya, Mwami wa Juda iwakali kuyoowa Leza. Lyakubambululwa kwaŋanda ya Jehova, ibbuku lya Mulawo wa Jehova lyakajanwa alimwi lyakabalwa kumwami. Wakasoleka canguzu kupa kuti mulawo wa Leza utobelwe, pele wakakonzya buyo kugwasya kuleka kukomba mituni kwakaindi kasyoonto. Basyaanyinakulu Josiya ba Manase, ibakalelede kwamyaka iili 55 alimwi abausyi ba Amoni ibakajaigwa musyule aakulela buyo kwamyaka yobile bakacitide zintu zibyaabi kapati. Bakakulwaizide bantu kucita mapobwe azilengwa zibyaabi alimwi ziyoosya, cakuti bakazibila kuumpila “mwami mwanakazi wakujulu” tununkilizyo akutuulila baleza bamadaimona zipaizyo zyabantu. Manase wakazuzyide Jerusalemu bulowa bwabantu batakajisi mulandu.—Jer. 1:2; 44:19; 2 Bam. 21:6, 16, 19-23; 23:26, 27.
2 Mulimo wa Jeremiya tiiwakali muuba-uba pe. Wakeelede kubeleka kali musinsimi wa Jehova ikwaambilizya kunyonyoonwa kwa Juda a Jerusalemu, kuumpwa kwatempele lya Jehova litaliboteli akutolwa mubuzike kwabantu bakwe—mapenzi aakatazya kuyeeyela! Kusinsima kwakwe mu Jerusalemu kwakali kunoozumanana kwamyaka iili 40, mumazuba aakulela kwabami babyaabi ba Jehoazi, Jehoyakimu, Joyakini (Koniya) a Zedekiya. (Jer. 1:2, 3) Mpoonya mu Egepita, wakasinsima kujatikizya kukomba mituni kwaba Juda bakaccija kwabo ibakali ookuya. Ibbuku lyakwe lyakamana kulembwa mu 580 B.C.E. Aboobo iciindi cijatikizidwe mubbuku lya Jeremiya mmyaka iili 67 yazintu zipati-pati.—52:31.
3 Mu Cihebrayo izina lyamusinsimi alyabbuku lyakwe ngu Yir·meyahʹ naa Yir·meyaʹhu ilyeelede kupandulula kuti, “Jehova Ulasumpula; naa, Jehova Ulaangununa [kapati kweelede kuti nkuzwa mwida].” Ibbuku eeli nkolili mumilongo yoonse ya Magwalo aa Cihebrayo, alimwi busena mpolibede mumagwalo bulazuminwa abanji. Kuzuzikizigwa kwabusinsimi buli mbobubede Jeremiya kacipona kusinizya kusyomeka kwalyo. Kunze lyaboobo, Jeremiya ulaambwa cakubandwa zina ziindi zinji mu Magwalo aa Cigiliki aa Bunakristo. (Mt. 2:17, 18; 16:14; 27:9) Ikuti Jesu wakaiya bbuku lya Jeremiya kulalibonya mukuzubulula kwakwe kwamajwi aali kuli Jeremiya 7:11 ayaayo aali kuli Isaya 56:7 naakasalazya tempele. (Mk. 11:17; Lk. 19:46) Akaambo kabusicamba bwa Jesu, bantu bamwi bakayeeya kuti ngu Jeremiya. (Mt. 16:13, 14) Businsimi bwa Jeremiya bwacizuminano cipya (Jer. 31:31-34) bulaambwa a Paulo ku Ba-Hebrayo 8:8-12 alimwi a 10:16, 17. Paulo uzubulula lugwalo lwa Jeremiya 9:24 naamba kuti: “Oyo uulikankaizya alikankaizizye Jehova.” (1 Kor. 1:31) Ku Ciyubunuzyo 18:21 cikozyanyo ca Jeremiya (Jer. 51:63, 64) cakuwa kwa Babuloni cilabelesyegwa kapati.
4 Izyakajanwa mumatongo azyalo zisinizya izyakalemba Jeremiya. Mucikozyanyo, malembe aabana Babuloni aamba zyakusaalwa kwa Jerusalemu kwakacitwa a Nebukadinezara mu 617 B.C.E., naakajata mwami (Joyakini) akubikka mwami ngwaakali kuyanda mwini (Zedekiya).—24:1; 29:1, 2; 37:1.a
5 Tulijisi makani manji aamba zyabuumi bwa Jeremiya kwiinda aabasinsimi bakale bamwi ccita buyo Musa. Jeremiya ulaliyubununa kapati mbwabede, mbwalimvwa, amizeezo yakwe, izitondezya busicamba bulibedelede, kulicesya alimwi alweetelelo. Tanaakali buyo musinsimi pe, pele alimwi wakali mupaizi, mulembi wa Magwalo amulembi wamakani aansiku aamasimpe. Wakali mwana wamupaizi Hilikiya waku Anatotu, imunzi wabapaizi mucisi iwakali kunyika kwa Jerusalemu, “mucisi ca-Benjamini.” (1:1) Ndembelo ya Jeremiya ninguba-uba, iligaminide alimwi taikatazyi kuteelela. Kuli zikozyanyo azitondezyo zinji, alimwi bbuku eeli lijisi makani buyo alimwi akweema.
NCOLIGWASYA
36 Ibusinsimi oobu bwakasololelwa a Leza bulayaka alimwi bulagwasya. Amubone cikozyanyo cabusicamba camusinsimi mwini. Tanaakali kuyoowa kukambauka mulumbe ngobatakali kuyanda bantu batakali kuyoowa Leza. Wakakaka kuyanzana abasizibi. Wakalizi mbowakeelede kwaambwa cakubindaana mulumbe wa Jehova, wakalyaaba camoyo woonse kumulimo wa Jehova kakunyina kuleka. Jwi lya Leza lyakamubeda mbuli kuti mmulilo muzifuwa zyakwe, alimwi lyakali lukondo abusekelezi bwamoyo wakwe. (Jer. 15:16-20; 20:8-13) Aswebo atube basungu mbubwenya oobo kujwi lya Jehova! Alimwi atugwasilizye babelesi ba Leza cakutaleka, mbuli Baruki mbwaakacita kuli Jeremiya. Ikumvwida kwamoyo woonse kwabana Rekabu akwalo ncikozyanyo cibotu kulindiswe, awalo Ebedi-meleki utupa cikozyanyo cibotu namubikkila maano musinsimi wakapenzyedwe.—36:8-19, 32; 35:1-19; 38:7-13; 39:15-18.
37 Ijwi lya Jehova lyakasikila Jeremiya lyakazuzikizigwa cakumaninina. Eeci ciyumya lusyomo lwesu munguzu zyakusinsima zya Jehova. Mucikozyanyo, kuli businsimi Jeremiya mbwaakalibonena kabuzuzikizigwa, mbuli kwaangwa kwa Zedekiya akunyonyoonwa kwa Jerusalemu (21:3-10; 39:6-9), kugwisigwa acuuno akufwida mubuzike kwa Mwami Salumu (Jehoazi) (Jer. 22:11, 12; 2 Bam. 23:30-34; 2 Mak. 36:1-4), kutolwa mubuzike ku Babuloni kwa Mwami Koniya (Joyakini) (Jer. 22:24-27; 2 Bam. 24:15, 16), alimwi akufwa kwamusinsimi wakubeja Hananiya kautanamana mwaka (Jer. 28:16, 17). Businsimi boonse oobu abumwi bwakazuzikizigwa kweelana mbwaakaambide Jehova. Basinsimi ababelesi ba Jehova bamumazuba aakatobela bakajana kuti businsimi bwa Jeremiya bulasyomeka alimwi bulagwasya. Mucikozyanyo, Daniele wakaziba kuzwa mumalembe aa Jeremiya kuti Jerusalemu wakali kunooli matongo kwamyaka 70, awalo Ezara wakaamba zyakuzuzikizigwa kwamajwi aa Jeremiya noyakamana myaka iili 70.—Dan. 9:2; 2 Mak. 36:20, 21; Ezr. 1:1; Jer. 25:11, 12; 29:10.
38 Iciindi naakatalisya pobwe lya Mulalilo wa Mwami kali abasikwiiya bakwe, Jesu wakatondezya kuzuzikizigwa kwabusinsimi bwa Jeremiya kujatikizya cizuminano cipya. Aboobo wakaamba zya “mulongo mupya wamubulowa bwangu,” wakapa kuti zinyonyoono zyabo zilekelelwe alimwi akuti babunganizigwe kabali musyobo wa Jehova wakumuuya. (Lk. 22:20; Jer. 31:31-34) Ibazyedwe amuuya ibanjila mucizuminano cipya mbambabo Kristo mbanjizya mucizuminano ca Bwami, kuti bakalele anguwe kujulu. (Lk. 22:29; Ciy. 5:9, 10; 20:6) Ibwami oobu bulaambwa kwaziindi zili mbozibede mubusinsimi bwa Jeremiya. Akati kamakani oonse aakusinganya Jerusalemu uutasyomi, Jeremiya wakaamba makani aabulangizi aaya aakuti: “Amubone! Mumazuba aaboola, mbwaamba Jehova, njoobusizya Davida mutabi uululeme, mwami uuyooendelezya cabusongo akubeteka cakululama munyika.” Inzya, imwami wiitwa kuti “Jehova mbululami bwesu.”—Jer. 23:5, 6.
39 Alimwi Jeremiya waamba makani aakubukulusigwa ategwa: “Pele bayoobelekela Jehova Leza wabo milimo, a-Davida mwami wabo ngunjoobabusizya.” (30:9) Camamanino waamba majwi mabotu ngaamba Jehova kujatikizya Israyeli a Juda, cakuti “mumazuba ayo akuciindi eco [Jehova uy]oosyuusizya Davida mutabi uululeme,” kutegwa luvwule lunyungu lwakwe alimwi kutegwa kukabe “mwana wakukala acuuno cabwami bwakwe.” (33:15, 21) Mbubwenya bakasyeede mbobakapiluka kuzwa ku Babuloni, mbubwenya oobo Ibwami oobu bwa “mutabi” uululeme mbobuyooyendelezya cabululami munyika yoonse.—Lk. 1:32.
Bupanduluzi buyungizidwe
a Insight on the Scriptures, Bbuku 2, mapeeji 326, 480.