Bbuku Lyamu Bbaibbele Lyanamba 27—Daniele
Mulembi: Daniele
Busena Nkolyakalembelwa: Babuloni
Nolyakamana Kulembwa: Kuma 536 B.C.E.
Ciindi Cijatikizidwe: 618 kusikila kuma 536 B.C.E.
MAZUBA aano, imasi oonse munyika naali afwaafwi kunjila muntenda, ibbuku lya Daniele lizibya milumbe yabusinsimi iijisi bupanduluzi buyandika kapati. Nokuba kuti imabbuku aamu Bbaibbele aa Samuele, Bami a Makani ajisi makani aakalembwa abantu bakalibonena ameso izyakacitika mubwami bwakali kwiiminina bwami bwa Leza (bweendelezi bwabasimulya zina bamukowa wa Davida), ibbuku lya Daniele lyalo libikkila maano kumasi aamunyika alimwi lisinsima kulwanina kweendelezya kwamalelo mapati kutalikila mumazuba aa Daniele kusikila “kumamanino aaciindi.” Aaya mmakani aazintu zyamunyika aakalembwa kaatanacitika. Lilazumanana akutondezya mamanino aakkomanisya muzintu zicitika “kumazuba aakumamanino.” Mbubwenya mbuli Nebukadinezara, masi ayelede kwiiya kwiinda mumapenzi “kuti Leza wakujulu nguuendelezya mubwami bwabantu” alimwi akuti kumamanino ubupa umwi “uuli mbuli mwana amuntu,” Mesiya a Mwami, Jesu Kristo. (Dan. 12:4; 10:14; 4:25; 7:13, 14; 9:25; Joh. 3:13-16) Kwiinda mukubikkila maano kapati kukuzuzikizigwa kwabusinsimi bwamubbuku lyakasololelwa amuuya lya Daniele, tuyoozimvwisya ncobeni nguzu zya Jehova zyakusinsima azisyomezyo zyakwe zyakukwabilila akuleleka bantu bakwe.—2 Pet. 1:19.
2 Ibbuku eeli lyuulikidwe zina lyamulembi walyo. Izina lyakuti “Daniele” (mu Cihebrayo, Da·ni·yeʼlʹ) lipandulula kuti, “Mubetesi Wangu ngu Leza.” Ezekieli iwakali kupona mumazuba ngamunya aayo, ulazumina kuti Daniele wakapona ncobeni, kamwaamba antoomwe a Nowa a Jobu. (Ezk. 14:14, 20; 28:3) Daniele waamba kuti izilembedwe mubbuku lyakwe zyakatalika “mumwaka watatu wabwami bwa-Jehoyakimu mwami wa-Juda.” Oomu mwakali mu 618 B.C.E., imwaka watatu wa Jehoyakimu kali mwami weendelezyegwa a Nebukadinezara.a Zilengaano zyabusinsimi zya Daniele zyakazumanana kusikila mumwaka watatu wa Koresi, nkokuti kuma 536 B.C.E. (Dan. 1:1; 2:1; 10:1, 4) Tazilivwulili kaka zintu zyakacitika mumyaka Daniele njaakapona! Mumyaka yakwe yakubwana wakali mubwami bwa Leza mu Juda. Mpoonya, kali wamukowa wabami mukubusi, antoomwe abeenzinyina bana Juda balemekwa, wakatolwa ku Babuloni kuyoopona kuzwa kumatalikilo kusikila kukuwa kwabwami oobo bweendelezya nyika bwatatu bwaambwa mu Bbaibbele. Daniele wakazumanana kupona akuzikubeleka kali silutwe mubwami bweendelezya nyika bwane bwa Mediya a Persia. Daniele weelede kuti wakapona myaaka iitandila kumwaanda.
3 Ibbuku lya Daniele lyalikubikkilizigwa lyoonse mumulongo waba Juda wa Magwalo aakasololelwa amuuya. Tubeela-beela twabbuku lya Daniele twakajanwa akati katooto twamabbuku aambi aamu Bbaibbele muma Dead Sea Scrolls, amwi aakalembwa kumatalikilo amwaanda wamyaka wakusaanguna B.C.E. Nokuba boobo, ibumboni bupati bwakusyomeka kwalyo bulajanwa mukuzubululwa a Magwalo aa Bunakristo aa Cigiliki. Jesu ulamwaamba cacigaminina Daniele mubusinsimi bwakwe ‘bwamamanino aaciindi,’ mmwazubulula twaambo tuli mbotubede kuzwa mubbuku eeli.—Mt. 24:3; alimwi amubone Dan. 9:27; 11:31; alimwi a 12:11—Mt. 24:15 a Mk. 13:14; Dan. 12:1—Mt. 24:21; Dan. 7:13, 14—Mt. 24:30.
4 Nokuba kuti basikukazya Bbaibbele bakuzumbauzya kululama kwamakani aalembedwe mubbuku lya Daniele, izyali kujanwa mumatongo mumyaka yainda zyakumana kuzumbauzya kwabo. Mucikozyanyo, basikukazya aaba bakakazya cakusampula kaambo ka Daniele kakuti Belisazara wakali mwami mu Babuloni iciindi Nabonidus naakali kwaambwa kuti ngomuleli. (Dan. 5:1) Izijanwa mumatongo lino zyatondezya kakunyina akuzumbauzya ikuti Belisazara wakapona ncobeni akuti wakali sikulelanyina a Nabonidus mumyaka yamamanino yabweendelezi bwa Bwami bwa Babuloni. Mucikozyanyo, malembe aansiku aa cuneiform aayitwa kuti “Kapango Kaamba zya Nabonidus,” alatondezya kabotu-kabotu kuti Belisazara wakali kweendelezya kali mwami ku Babuloni alimwi alapandulula mbwaakaba sikulelanyina a Nabonidus.b Bumboni bwamalembe aa cuneiform abumwi bulauzumina muzeezo wakuti Belisazara wakali kucita milimo yabweendelezi. Ibbwe lyakalembwa mumwaka wa 12 wa Nabonidus, lijisi cikonke cakacitwa muzina lya Nabonidus imwami, a Belisazara mwana amwami, ikutondezya kuti Belisazara wakali mwami mbuli bausyi.c Alimwi eeci cilagwasya kupandulula kaambo Belisazara ncaakasyomezya kubikka Daniele kuba “mweendelezi watatu wamucisi” ikuti wacikonzya kupandulula bulembo abwaanda. Nabonidus wakali kunooba mutaanzi, Belisazara wakali kunooba wabili a Daniele wakali kunoozoobikkwa kuba mwami watatu. (5:16, 29) Sikuvwuntauzya umwi waamba kuti: “Ikwaambwa kwa Belisazara muma cuneiform kwagwasya kapati mukuziba mulimo ngwaakajisi, cakuti busena bwakwe mumakani aakaindi bulizizilwe kabotu. Kuli zibalo zinji zitondezya kuti Belisazara wakali afwaafwi kweelana a Nabonidus kumakani aacuuno abulemu. Kulela kwabami bobile aciindi comwe mumazuba aamamanino abweendelezi bwa Babuloni nkaambo kazizilwe kamasimpe. Nabonidus wakali kweendelezya kali mweendelezi mupati kali kunkuta yakwe yaku Tema ku Arabia, walo Belisazara sikulelanyina wakali kucisi cokwabo, ibweendelezi bwakwe kabugamikidwe ikapati ku Babuloni. Cilalibonya kuti Belisazara tanaakali mwiiminizi wamwami uutakwe nguzu; wakalipedwe ‘bwami.’”d
5 Bamwi basola kukazya cibalo ca Daniele cabbibi lyamulilo (caand. 3), kabaamba kuti nkaano buyo kakupanga kazizilwe kapati. Lugwalo lwansiku lwabana Babuloni, acibeela cimwi lwaamba boobu: “Mbuboobu mbwaamba Rîm-Sin mwami wako: Akaambo kakuti wamusowela muwondo imwana musankwa muzike, webo kosowela muzike mubbibi.” Kaamba kujatikizya kaambo aaka, G. R. Driver wakaamba kuti cisubulo eeci “nkocili mucaano ca Baalumi Botatwe Basalala (Dan. III 6, 15, 19-27).”e
6 Ba Juda bakabikka bbuku lya Daniele kutali antoomwe amabbuku aa Basinsimi, pele a Malembe. Kulubazu lumwi, Ibbaibbele lyamu Cingisi litobela mulongo wa Septuagint ya Cigiliki a Latin Vulgate kwiinda mukubikka bbuku lya Daniele akati kamabbuku aabasinsimi imapati amasyoonto. Mubwini, bbuku eeli lijisi zibeela zyobile. Cibeela cakusaanguna, zyaandaano 1 kusikila ku 6, caamba mulongo wazintu zyakacitikila Daniele abeenzinyina cakutobelana mumulimo wabo wamumfwulumende, kutalikila mu 617 B.C.E. kusikila mu 538 B.C.E. (Dan. 1:1, 21) Cibeela cabili, cijisi zyaandaano 7 kusikila ku 12, Daniele wakacilemba kaligamika mwini mbwaakali ngomulembi, alimwi cipandulula zilengaano amibandi Daniele njaakajisi amungelo kutalikila kuma 553 B.C.E.f kusikila kuma 536 B.C.E. (7:2, 28; 8:2; 9:2; 12:5, 7, 8) Zibeela zyobile zyabikkwa antoomwe zibamba bbuku lyomwe lijatene lya Daniele.
NCOLIGWASYA
19 Boonse ibakanzide kuzumanana kusyomeka munyika iitali yokwabo beelede kucilanga-langa cikozyanyo cibotu ca Daniele abeenzinyina botatwe. Noikomena buti ntenda njobakajisi, aaba bakazumanana kupona kweelana anjiisyo zya Leza. Nobakali mumapenzi, Daniele wakacita zintu ‘cabusongo abucenjezu’ alimwi cakulemeka mwami. (2:14-16) Nobakasinikizigwa, bana Hebrayo botatwe bakasala kusowelwa mubbibi lyamulilo kwiinda kukomba mituni, alimwi Daniele wakasala kuwaalwa mubulyango bwabalavwu kwiinda kucileka kupaila kuli Jehova. Aciindi acimwi, Jehova wakapa lukwabililo. (3:4-6, 16-18, 27; 6:10, 11, 23) Daniele upa cikozyanyo cibotu cakusyoma Jehova Leza kwiinda mumupailo.—2:19-23; 9:3-23; 10:12.
20 Kulanga-langa zilengaano zyamubbuku lya Daniele kulakkomanisya alimwi kuyumya lusyomo. Cakusaanguna, amulange zilengaano zyone zijatikizya masi aayendelezya: (1) Kuli cilengaano cacikozyanyo ciyoosya, imutwe waco wangolida iwiiminina basikulya zina bamukowa wabaleli bana Babuloni kutalikila aali Nebukadinezara, ibwami bwakali kuyootobelwa amami ambi otatwe mbuli mbokutondezyedwe muzibeela zimwi zyacikozyanyo. Aaya ngamami aapwayaulwa ‘abbwe,’ kumamanino lyakazikuba “bwami butakooyoonyonyoonwa abuniini,” Bwami bwa Leza. (2:31-45) (2) Citobela lino nzilengaano nzyaakabona Daniele, cakutaanguna ncabanyama bapati bone baiminina ‘bami bone.’ Banyama aaba bali mbuli mulavwu, masekese, siluwe uujisi mitwe yone, amunyama uujisi menyo mapati aalubulo, ameja aali kkumi mpoonya kumbele kwakazikumena keja kasyoonto. (7:1-8, 17-28) (3) Citobela lino ncilengaano camugutu (Mediya a Persia), sijembwe (Cisi caba Giliki) akeja kasyoonto. (8:1-27) (4) Camamanino ncilengaano camwami wakumusanza amwami wakunyika. Daniele 11:5-19 ilapandulula kabotu-kabotu imuzundano akati kabaleli bana Egepita abana Seleucus ibazwa mu Bwami bwaba Giliki bwa Alesandro musyule aakufwa kwakwe mu 323 B.C.E. Kutalikila mukapango ka 20, businsimi bulazumanana kutondezya ziyoocitika mumasi aayooba mami aakumusanza akunyika. Ikwaamba kwa Jesu zya “cisesemyo cabusaale” (11:31), mubusinsimi bwakwe bwacitondezyo cakubako kwakwe, kutondezya kuti kulwanina bulelo ooku kwabami bobile kulazumanana kusikila ‘kumamanino aciindi.’ (Mt. 24:3) Kulaumbulizya kaka kusyomezya kwabusinsimi kwakuti ‘kuciindi camapenzi aayoosya aatana kubonwa kuzwa kuciindi nekwakaba musyobo mane kusikila kuciindi eeco nciconya,’ Mikayeli lwakwe uyoobuka akunyonyoona masi aatalemeki Leza, akuleta luumuno kubantu bamvwida!—Dan. 11:20–12:1.
21 Mpoonya kuli businsimi bwa Daniele bwa “nsondo zili makumi aali musanu aabili.” Munsi aakumana kwansondo zili 69, ‘Mwami uunanikidwe’ wakali kuzoolibonya. Icigambya ncakuti, nokwakainda myaka iili 483 (Insondo zili 69 aimwi kailampa myaka iili 7) kuzwa “kuciindi camulazyo” wakuyakulula Jerusalemu, kweelana akuzumizya kwa Aritasasta mumwaka wakwe wa 20 alimwi ikwakazwidilizigwa a Nehemiya mu Jerusalemu, Jesu waku Nazareta wakabbapatizyigwa mu Mulonga wa Jordano akunanikwa amuuya uusalala, akuba Kristo naa Mesiya (nkokwaamba kuti Uunanikidwe).g Oomo mwakali mumwaka wa 29 C.E. Mpoonya, kweelana ambwaakasinsima alimwi Daniele, kwakaboola “mamanino” Jerusalemu naakanyonyoonwa mu 70 C.E.—Dan. 9:24-27; Lk. 3:21-23; 21:20.
22 Muciloto ca Nebukadinezara cijatikizya cisamu cakagonkwa kweelana abwakalemba Daniele kucaandaano 4, kwaambwa kuti Jehova Leza wakabombya mwami wakali kulidundila zintu nzyaakacita alimwi iwakali kusyoma munguzu zyakwe mwini. Wakamupa kupona mbuli munyama wamusyokwe kusikila naakaziba “kuti Leza wakujulu nguuendelezya mubwami bwabantu akubupa kufumbwa ngwayanda.” (Dan. 4:32) Sena aswebo sunu tuyooba mbuli Nebukadinezara, ibalidunda akaambo kazintu nzyotucita alimwi ibasyoma munguzu zyabantu cakuti Leza akaakutusubule, naa cabusongo tuyooziba kuti Nguuyendelezya mubwami bwabantu akusyoma Bwami bwakwe?
23 Bulangizi bwa Bwami bulakankaizigwa mubbuku lyoonse lya Daniele munzila iiyumya lusyomo kapati! Jehova utondezyegwa kuba Mwami Mupati uubusya Bwami butakoyoonyonyoonwa alimwi ibuyoonyonyoona mami aambi oonse. (2:19-23, 44; 4:25) Nobaba bami batakali kukomba Leza, ba Nebukadinezara a Dariyo bakasinikizigwa kuzumina bupati bwa Jehova. (3:28, 29; 4:2, 3, 37; 6:25-27) Jehova ulisumpukide alimwi ulalemekwa kali Sinsiku uubeteka makani aa Bwami akupa “umwi uuli mbuli mwana amuntu . . . bweendelezi abulemu abwami” butamani, “kuti bantu bazisi zyoonse abamisyobo yoonse abamyaambo yoonse bamumanine milimo.” “Basalali ba-Sijulu wamajulu” mbabajisi lubazu mu Bwami antoomwe a Jesu Kristo “Mwana a-Muntu.” (Dan. 7:13, 14, 18, 22; Mt. 24:30; Ciy. 14:14) Ngu Mikayeli, silutwe mupati, uubelesya nguzu zyakwe zya Bwami ikupwayaula akumanizya mami oonse aamunyika eeyi yakale. (Dan. 12:1; 2:44; Mt. 24:3, 21; Ciy. 12:7-10) Ikumvwisya businsimi oobu azilengaano eezi kweelede kukulwaizya aabo bayanda bululami kulipakamisya akubala Jwi lya Leza ikutegwa bajane ‘zintu zigambya’ ncobeni zyamakanze aa Bwami bwa Leza nzyotuyubunwidwe kwiinda mubbuku lyakasololelwa amuuya alimwi ligwasya lya Daniele.—Dan. 12:2, 3, 6.
Bupanduluzi buyungizidwe
a Insight on the Scriptures, Bbuku 1, peeji 1269.
b Insight on the Scriptures, Bbuku 1, peeji 283.
c Archaeology and the Bible, 1949, lyakalembwa aba George A. Barton, peeji 483.
d The Yale Oriental Series Researches, Bbuku XV, 1929.
e Archiv für Orientforschung, Bbuku 18, 1957-58, peeji 129.
f Belisazara weelede kuti wakatalika kweendelezya kali sikulelanyina kutalikila mumwaka watatu wa Nabonidus. Mbokunga kuzizilwe kuti Nabonidus wakatalika kweendelezya mu 556 B.C.E., imwaka wakwe wakweendelezya watatu alimwi uuli ngo “mwaka mutaanzi wabwami bwa-Belisazara” weelede kuti wakali 553 B.C.E.—Daniele 7:1; amubone Insight on the Scriptures, Bbuku 1, peeji 283; Bbuku 2, peeji 457.
g Nehemiya 2:1-8; alimwi amubone Insight on the Scriptures, Bbuku 2, mapeeji 899-901.