Lusyomo Lutukulwaizya Kucita Milimo!
“Sa toboni kuti lusyomo [lwa Abrahamu] lwakabeleka antoomwe amilimo yakwe, nkabela milimo yakwe njeyakamulondweda lusyomo.”—JAKOBO 2:22.
1, 2. Tunikulilemeka buti lyoonse kuti katujisi lusyomo?
BANJI baamba kuti balamusyoma Leza. Pele, ilusyomo lwakwaamba buyo talukwe buumi mbweena mbuli mutumba. “Lusyomo lutajisi milimo mbululi lulike, lulifwide buyo,” mbwaakalemba siciiya Jakobo. Alimwi wakaamba kuti Abrahamu sikuyoowa Leza wakajisi lusyomo “lwakabeleka antoomwe amilimo yakwe.” (Jakobo 2:17, 22) Majwi aali boobu atugwasya buti?
2 Ikuti katujisi lusyomo lwini-lwini, tatukagoleli buyo aakusyoma zintu nzyotumvwa ciindi camiswaangano ya Bunakristo. Tuyakutondezya kuti tujisi lusyomo kwiinda mukuba Bakamboni ba Jehova basungu. Inzya, lusyomo luyakutukulwaizya kutobela Majwi aa Leza alimwi akucita milimo.
Kusalululana a Lusyomo Tazyeendelani
3, 4. Mbuti lusyomo mbolweelede kutweendelezya muzintu nzyotucitila bamwi?
3 Ikuti katujisi lusyomo lwini-lwini muli Leza alimwi a Kristo, kwiina notuyakutondezya muuya wakusalaulana. (Jakobo 2:1-4) Bamwi bantu Jakobo mbaakalembela bakali kutondezya ciimo cakusalana iciteendelani a Bunakristo bwakasimpe. (Ba-Roma 2:11) Aboobo, Jakobo ubuzya kuti: “Sa ncobeni mulijisi kulusyomo lwa-Jesu Kristo, Mwami wesu uulemekeka, na mulalangilila ziimo zyabantu?” Ikuti naa muntu uutasyomi uuvwubide uujisi inwenwe zyangolida azyakusama zyeebesi wanjila mumbungano antoomwe amuntu uutasyomi “mucete uusamine zizapaukide,” boonse bobile bakeelede kutambulwa kabotu, pele ibakabikkilwa maanu kapati mbantu bakali bavwubi. Aaba bakapegwa zyuuno abusena “abotu,” pele ibatasyomi bacete balo bakaambilwa kwiima naa kukkala aansi mumaulu aabantu.
4 Jehova wakapa cinunuzyo ca Jesu Kristo kubavwubi alimwi abacete. (2 Ba-Korinto 5:14) Pele, ikuti naa twasalulula akutalika kuyanzana buyo abavwubi, ooku nkuzwa kulusyomo lwa Kristo, ‘walo wakali muvwubi, nekubaboobo wakaba mucete kuti bucete bwakwe butuletele buvwubi swebo.’ (2 Ba-Korinto 8:9) Ibantu tutababoni munzila iili boobu pe—tutabalemeki amuzeezo mbubyaabi. Leza tali silusalululo, pele ikuti swebo twakatondezya kusalulula tuyakuba “basikuyeeya miyeeyo mibi.” (Jobu 34:19) Akaambo kakuti tuyanda kukkomanisya Leza, tatukatepaulwi kutondezya muuya wakusalululana naa ‘kulangililila ziwa zyabantu kuti tulivwubye.’—Juda 4, 16.
5. Mbaani Leza mbaasala kuti babe bantu “bazwide lusyomo,” alimwi mbuti kanjikanji bantu bavwubi munzila yakumubili mbobalilemeka?
5 Jakobo waamba bantu bavwubi cini-cini alimwi wakulwaizya kuti luyando lutondezegwe kuli boonse kakunyina kusala. (Jakobo 2:5-9) ‘Leza wakabasala baambwa kuti mbacete ansi ano, kuti bakabe bavwubi kulusyomo abaswaana ba bwami.’ Nkaambo bacete kanjikanji balayandisisya kumvwa makani mabotu. (1 Ba-Korinto 1:26-29) Ibavwubide munzila yakumubili kanjikanji bapenzya bamwi kujatikizya zikwelete, mali ngobavwola alimwi amakani aamilandu. Balamusampaula Kristo alimwi balatupenzya akaambo kakuti twaamba makani aazina lyakwe. Pele atukanze ikutobela “mulao wa-Mwami,” noziba buti zintu walo uuyanda kuti tutondezye luyando kubantuma—katubayanda bavwubi mbubwena mbuli bacete. (Levitiko 19:18; Matayo 22:37-40) Mbwaanga Leza eci ncayanda, ikusalululana ‘nkubisya.’
‘Lweetelelo Lulalilumbaizya Mulubeta’
6. Mbuti mbotunga twaba basikusotoka mulawo ikuti naa katutabeeteleli bamwi?
6 Ikuti naa calunya twatondezya kusalululana, tuli basikusotoka mulawo. (Jakobo 2:10-13) Kwiinda mukutola ntaamu iilubide iili boobu, tutyola milawo yoonse ya Leza. Bana Israyeli ibatakacita bumambe pele ibakali babbi bakaba basikusotoka Mulawo wa Musa. Iswebo to Banakristo, tulabetekwa “kumulao wabulubusi”—ibana Israyeli bakumuuya bamucizuminano cipya, ibajisi mulawo mumyoyo yabo.—Jeremiya 31:31-33.
7. Nkaambo nzi aabo ibazumanana kutondezya kusalaulana ncobateelede kulangila lweetelelo kuzwa kuli Leza?
7 Ikuti naa tulyaamba kuti tujisi lusyomo pele katucizumanana mukutondezya kusalululana, tulibikka muntenda mpati. Boonse ibanyina luyando alimwi alweetelelo bayakubetekwa cakuteengelelwa. (Matayo 7:1, 2) Jakobo waamba kuti: “Lweetelelo lulalilumbaizya amulubeta.” Ikuti twazumina busololi bwamuuya uusalala wa Jehova kwiinda mukutondezya lweetelelo muzintu zyoonse nzyotucita, kwiina notuya kusinganisigwa ciindi twaakubetekwa. Muciindi caboobo, tuyakufwidwa lweetelelo aboobo tuyakulumbaizigwa nomuba mulubeta lunyina lweetelelo.
Lusyomo Lucitya Milimo Mibotu
8. Imuntu uuwamba kuti ulijisi lusyomo pele uunyina milimo uli muciimo nzi?
8 Kunze lyakutucitya kuti tube bantu basiluyando alimwi abasilweetelelo, lusyomo lutupa kucita milimo iimbi imibotu. (Jakobo 2:14-26) Aino, lusyomo lwaambwa buyo amulomo pele lunyina milimo kwiina nolutikatufwutule pe. Mmasimpe, kwiina notunga twaba bantu baluleme kuli Leza kwiinda mumilimo ya Mulawo. (Ba-Roma 4:2-5) Jakobo waamba milimo iikulwaizigwaa lusyomo alimwi aluyando, ikutali milawo iili kkumi. Ikuti naa twakulwaizigwaa ciimo cili boobo, kwiina notuya kwiile kutondezya buyo lweetelelo kubakombima ibayandika lugwasyo. Tuyakupa lugwasyo kumukwesu naa mucizi uunyina cakusama naa cakulya. Jakobo ulabuzya ategwa: ‘Ikuti naa mwaambila mukwesu uuyandika lugwasyo kuti: “Kamuya aluumuno, mujane zyakulivumba azilyo zyakumukutya” nekuba boobo tamubapi zintu nzyuuyanda mubili, ino kulagwasyanzi?’ Taakwe. (Jobu 31:16-22) “Lusyomo” luli boobo, lulifwide!
9. Ncinzi citondezya kuti tulaa lusyomo?
9 Tulakonzya katuyanzana abantu ba Leza, pele milimo iicitwa amoyo woonse njoyikonzya kutuzibya kabotu kuti tuli bantu bajisi lusyomo. Cili kabotu ikuti naa twakaikaka injiisyo ya Leza Wabutatu akusyoma kuti kuli buyo Leza wakasimpe omwe. Pele ikwiile kuzumina buyo takuli kusyoma pe. “Badaimona balazumina obo,” alimwi “balakankama” cakuyoowa kapati nkaambo bayakunyonyoonwa. Ikuti naa katujisi ncobeni lusyomo, luyakutukulwaizya lyoonse kucita milimo mbuli yakukambauka makani mabotu akwaabila zyakulya alimwi azyakusama kubasyomima ibayandika kugwasya. Jakobo ulabuzya ategwa: “Pele yebo omuntu wabuyo, [uutajisi luzibo lwa Leza lwini-lwini] sa ulayanda kuziba kuti lusyomo lwaanzeene kumilimo lulifwide buyo?” Inzya, lusyomo luyandika milimo.
10. Nkaambo nzi Abrahamu ncaambwa kuti ngu “wisaabo boonse basyoma”?
10 Ilusyomo lwa Abrahamu umwi wamatata, lwakamukulwaizya kucita milimo yabunaleza. Mbwali “wisaabo boonse basyoma,” ‘wakalulamikwa akaambo kamilimo, ciindi naakatuula Izaka mwanaakwe acipaililo.’ (Ba-Roma 4:11, 12; Matalikilo 22:1-14) Ino kuti naakanyina lusyomo Abrahamu lwakuti Leza wakali kukonzya kumubusya Izaka akuzuzikizya cisyomezyo Cakwe calunyungu kwiinda mulinguwe? Abrahamu kwiina naakali kunga wasolela limwi kutuula mwanaakwe. (Ba-Hebrayo 11:19) Ilusyomo ‘lwakwe Abrahamu lwakalondolwa’ naa kuzulizigwa akaambo kamilimo yakwe yakucita ncaakaambilwa. Eelyo, “mbulyakasinizigwa elyo ijwi lyamumagwalo [ku Matalikilo 15:6] lyakuti, Abrahamu wakasyoma Leza, nkabela lusyomo lwakwe lwakeelezegwa mbuli bululami.” Imilimo ya Abrahamu njaakatondezya mukusola kutuula Izaka yakasinizya kaambo ka Leza nkaakaambide kumatalikilo kuti Abrahamu wakali mululami. Kwiinda mumilimo yalusyomo, wakatondezya luyando lwakwe kuli Leza aboobo wakazikwiitwa kuti ‘mulongwaakwe Jehova.’
11. Mbumboni nzi mbotujisi bwakuti Rahabi wakalijisi lusyomo?
11 Abrahamu wakatondezya kuti “nkumulimo nkwalulamikwa muntu, teensi kulusyomo lulike pe.” Mbucakabede akuli Rahabi iwakali muvwuule waku Jeriko. “Wakalulamikwa kumilimo awo naakasamausya batumwa [bana Israyeli] akubapilula kunzila imbi” ikutegwa babeelebe basinkondonyina ibana Kanana. Kabatanamusikila basikutwela aba bana Israyeli, wakali kusyoma kuti Jehova ngo Leza wakasimpe, alimwi imajwi ngaakaamba alimwi akuleka nkwaakaleka nzila zyakwe zyabwaamu, wakatondezya lusyomo lwakwe. (Joshua 2:9-11; Ba-Hebrayo 11:31) Ucimanizya kwaamba cikozyanyo eci cabili calusyomo lubonwa kwiinda mumilimo, Jakobo waamba kuti: “Nkaambo mbuli mubili uuanzeene amuuya mbuufwide, alwalo lusyomo lwaanzeene amilimo lulifwide mbubonya.” Imuntu uufwide inga tajisi nguzu naa “muuya” uupa buumi mulinguwe, aboobo kunyina ncakonzya kucita. Ilusyomo lwakulitaminina buyo lulifwide alimwi talugwasyi mbubwena mbuli mubili uufwide. Pele, ikuti naa katujisi lusyomo lwini-lwini, luyakutukulwaizya kucita milimo yabunaleza.
Amulujate Lulimi Lwanu Olo!
12. Ncinzi ceelede kulanganizigwaa baalu bambungano?
12 Akwalo ikukanana alimwi akuyiisya kulakonzya kutondezya naa muntu ulijisi lusyomo, pele kulayandika kulijata. (Jakobo 3:1-4) Mbubali bamayi mumbungano, ibaalu bajisi mukuli mulemu kapati alimwi bayoobetekwa kapati kwa Leza. Aboobo, cakulicesya beelede kulingula mizeezo yabo alimwi akubona naa baleelela. Kunze lyaluzibo alimwi akucizyiba kuyiisya, aaba baalumi beelede kabamuyandisya kapati Leza alimwi abasyominyina. (Ba-Roma 12:3, 16; 1 Ba-Korinto 13:3, 4) Baalu beelede kupa lulayo luzwa mu Magwalo. Ikuti mwaalu walubizya mukulailila kwakwe kumane eeci caleta mapenzi kuli bamwi, uyakupegwa cisubulo cipati kuli Leza ciindi nayakubeteka kwiinda muli Kristo. Aboobo ibaalu beelede kulicesya alimwi akuba bantu babala kapati, kabakakatila ku Jwi lya Leza lyoonse cakusyomeka.
13. Nkaambo nzi ncotulubizya mukukanana?
13 Nobaba baabo bacizi kuyiisya kabotu—atwaambe kuti, toonse—“tulalubya muziyanza zinji” nkaambo kakutalondoka. Ikampenda kakatazizye alimwi kanyonyoona kapati nkakulubizya mukwaambaula. Jakobo waamba kuti: “Kuti muntu uutalubya kukwaamba, oyo ngomuntu mulondosi, nguukonzya kukoma mubili wakwe woonse.” Iswebo mbotutalondokede kwiinda Jesu Kristo, tatukonzyi kujata lulimi lwesu munzila iilondokede. Ikuti naa twacikonzya, nkokuti tulakonzya akweendelezya zizyo zimwi zyamubili wesu. Kayi, insimbi zibikkwa mukanwa lya bbiza kuti tukonzye kunyonauna bbiza kuligamika koonse nkotuyanda kuti lyuunke, alimwi kwiinda mukubelesya nkasi insyoonto, nobuba bwaato bupati ibutonkwaa guwo pati bulakonzeka kunyonaunwa akugamikwa kufwumbwa nkwaakanza kuti bugame sikubweenzya.
14. Mbuti Jakobo mbwakankaizya kuyandika kwakusoleka kweendelezya lulimi?
14 Toonse tweelede kuzumina kuti tacili citete kujata lulimi. (Jakobo 3:5-12) Kuti naa twazikozyanisyaa abbiza, insimbi nzisyoonto kapati; mbubwena mbuli nkasi ayalo niniini kapati kwiinda bwaato bwini. Alimwi twakozyanisya amubili wamuntu, ilulimi nkantu kasyoonto buyo “pele lulalilumbaizya kumakani mapati.” Mbwaanga Magwalo taasisi pe kwaamba kuti kulisumpula takumukkomanisyi Leza, atulombe kuti atugwasye kutantamuka ciyanza eeci. (Intembauzyo 12:3, 4; 1 Ba-Korinto 4:7) Aswebo mbubwenya atujate lulimi lwesu ciindi notwanyemezegwa, kumwi katuyeeya kuti nsasi yamulilo yomwe buyo ilakonzya kuumpa cisaka coonse. Mbubwena mbuli mbwaamba Jakobo, “alwalo lulimi mulilo” lukonzya kusinyina kapati. (Tusimpi 18:21) Atwaambe kuti, lulimi lutajatwi “ninsi yabubi”! Kufwumbwa ciyanza cibyaabi canyika ino yabantu batakombi cijatikizigwaa lulimi lutajatwi. Lulimi ndoluleta zintu zibyaabi mbuli kuvwiya alimwi anjiisyo zyakubeja. (Levitiko 19:16; 2 Petro 2:1) Ino muyeeya buti? Sena lusyomo lwesu talweelede kutukulwaizya kubelekaa canguzu mukweendelezya lulimi lwesu?
15. Nkunyonyoona nzi kunga kwacitwaa lulimi lutajatwi?
15 Ilulimi ilutayendelezegwi ‘lulabisya ciimo cesu’ coonse. Mucikozyanyo, ikuti bantu bazyiba kuti makani ngotukanana lyoonse ngakubeja, banootwiita kuti tuli babeji. Pele ino mbuti lulimi lubyaabi ‘mbolubisizya bukkale bwamuntu boonse’? Bakati katangalulu kakaluzya matanganyina. Imbungano yoonse mboizulwa inga yanyongana kululimi lomwe buyo lutajatwi. Jakobo waamba zya “Mugehena,” ikkuti naa Mumpata wa Hinomu. Cimwi ciindi obu busena bwakali kubelesegwa kutuulila bana, pele kumbele bwakazikuba busena busowelwa akuumpilwa matombe aamu Jerusalemu oonse mumulilo. (Jeremiya 7:31) Aboobo Gehena ciiminina kunyonyookela limwi. Munzila imwi, Gehena ilabeleka kukwaamba nguzu zinyonyoona zyalulimi lubyaabi. Ikuti katutajati lulimi lwesu, mulilo ngotwatalisya ulakonzya kutuumpa andiswe. (Matayo 5:22) Tulakonzya akutandwa mumbungano akaambo kakubisya zina lyaumwi.—1 Ba-Korinto 5:11-13.
16. Ikuyeeya lunyonyoono lunga lwacitwa alulimi lutajatwi, ncinzi ncotweelede kucita?
16 Mbubwena mbuli mbomunga kamuzi kwiinda mukubala Jwi lya Leza, Jehova wakalailila kuti banyama boonse kabeendelezyegwaa muntu. (Matalikilo 1:28) Aboobo misyobo yoonse yazinyama yavwubwa. Mucikozyanyo, iziyuni zitegwa basikakonze ziyiisidwe zyabelesegwa mukuvwima. ‘Ibauka’ Jakobo mbaamba antela bajatikizya inzoka zyeendelezegwaa basimabibo. (Intembauzyo 58:4, 5) Muntu ulakonzya kweendelezya naba zenimutende, pele mbotuli bantunsi basicinyonyoono kwiina notunga twalweendelezya kabotu lulimi cakumaninina. Nokuba boobo, tweelede kweeleba kutukana, kubbodola, naa kuvwiya ikubisya zina lyabamwi. Ilulimi lubyaabi lulakonzya kuba cibelesyo cibyaabi kapati cizwide musamu uujaya. (Ba-Roma 3:13) Mukubula coolwe, ilulimi lwabamayi babeji lwakacitya Banakristo bamwi bamumwaanda wakusaanguna kuzandukila Leza. Eelyo tutalilekelezyi kuzundwa aŋambilo yabasiluleyo iili mbuli buyoka bwanzoka, kunyina makani naa izwa kumulomo naa iilembedwe.—1 Timoteo 1:18-20; 2 Petro 2:1-3.
17, 18. Nkwiimpana nzi kwaambwa kuli Jakobo 3:9-12, alimwi ino ncinzi ncotweelede kucita muciimo eeci?
17 Lusyomo muli Leza alimwi akuyandisisya kumukkomanisya zilakonzya kutukwabilila kululeyo alimwi akukubelesya lulimi lwesu kwaamba zintu zipilingene. Kaamba kupilingana kwaŋambilo yabamwi, Jakobo waamba kuti ‘alulimi tulalumbya Mwami Taateesu, Jehova, alimwi ndulonya ndotutukizya bantuma abakalengwa mucikozyano ca-Leza.’ (Matalikilo 1:26) Jehova ngu Taateesu nkaambo ‘ngonguwe mwini nguupa boonse buumi, amuuya, azintu zyoonse.’ (Incito 17:24, 25) Alimwi ngu Wisaabo Banakristo bananike munzila yakumuuya. Toonse tuli “mucikozyano ca-Leza” munzila njotuyeeya alimwi anjotulilemeka kujatikizya akutondezya luyando, bululami alimwi abusongo zitwiimpanya kubanyama. Eelyo, mbuti mbotweelede kweenda naa kulilemeka ikuti katusyoma muli Jehova?
18 Ikuti naa twasampaula bantu, eeci inga caamba kuti tulakonzya akulomba, naa kulombozya kuti aaba basinganizigwe. Mbwaanga tatuli basinsimi bapedwe nguzu kuli Leza zyakusinganya muntu uuli woonse, ikukanana kuli boobo inga kwatondezya lusulo lunga lwacitya kuti kumulongezya nkotumulongezya Leza kube kwabuyo. Taceeleli kuti “kulumba akutukila” kuzwe mumulomo omwe. (Luka 6:27, 28; Ba-Roma 12:14, 17-21; Juda 9) Inga caba cinyonyoono citaambiki ikwiimba ntembauzyo kuli Leza ciindi camiswaangano mpoonya mbotwamanina buyo twatalika kubisya ciimo cabasyomima! Imaanzi mabotu alimwi amaanzi aalula taakonzyi kuzwa mukasensa komwe pe. Mbubwena mbuli ‘mukuyu mboutakonzyi kuzyala insikili, nouba musaansa mboutakonzyi kuzyala inkuyu,’ mumaanzi aamunyo tamukonzyi kuzwa maanzi mabotu. Mmasimpe kuli cilubide munzila yakumuuya, ikuti naa swebo notweelede kukanana buyo zintu zibotu lyoonse, twazumanana kukanana majwi mabi aayasa. Ikuti naa tujisi ciyanza cili boobo, atulombe lugwasyo kuli Jehova ikutegwa tutazumanani muciimo eco.—Intembauzyo 39:1.
Amweendelezegwe Abusongo Buzwa Kujulu
19. Ikuti naa tusololelwaa busongo buzwa kujulu, mbuti ciimo cesu mbocinga cajatikizya bamwi?
19 Toonse tuyandika busongo mukukanana akucita zintu zyeelede kucitwaa bantu bajisi lusyomo. (Jakobo 3:13-18) Ikuti katujisi bulemu kuli Leza alimwi katumuyoowa, ulatupa busongo buzwa kujulu, ibucita kuti muntu akonzye kubelesya luzibo munzila yeelede. (Tusimpi 9:10; Ba-Hebrayo 5:14) Ijwi lyakwe lituyiisya mbotunga twatondezya ‘moyo mubombe wabusongo.’ Alimwi akaambo kakuti tulaa moyo mubombe, tulagwasilizya kuti kube luumuno mumbungano. (1 Ba-Korinto 8:1, 2) Bantu balidunda kuba bamayi ibacizi kabotu kuyiisya kwiinda bamwi akati kabasyominyina ‘babejezya lusinizyo lwa Bunakristo,’ lwalo lusinganya kulisumpula kwabo. (Bagalatiya 5:26, Ci) “Busongo” bwabo “mbwaansi buyo” bwalo bulibonya mubantunsi basicinyonyoono ibapambukide kuzwa kuli Leza. Oobu busongo “mbwabunyama,” buzwa kuzisusi zyanyama. Alimwi “mbubwabadaimona,” nkaambo myuuya mibyaabi ilalisumpula! (1 Timoteo 3:6) Aboobo atweendelezegwe aabusongo alimwi akulicesya ikutegwa tutaciti cintu cinga caleta muuya uuzwide “milimo mibi” mbuli ikubisya ciimo cabamwi alimwi akusalululana.
20. Mbuti mbomunga mwabupandulula busongo buzwa kujulu?
20 “Busongo buzwa kujulu, lutaanzi bulasalala,” butucitya kuti katusalala mukulilemeka alimwi amunzila yakumuuya. (2 Ba-Korinto 7:11) Alimwi “mbwaluumuno,” butukulwaizya kuba basiluumuno lyoonse. (Ba-Hebrayo 12:14) Busongo bwakujulu butucitya kuti tube bantu ‘batontola,’ ikutali bantu bahaatwakwe alimwi basinkazi. (Ba-Filipi 4:5) Ibusongo buzwa kujulu “bulibombede,” bukulwaizya kutobela njiisyo zyabuleza alimwi akukwelelaamwi ambunga ya Jehova. (Ba-Roma 6:17) Ibusongo buzwa kujulu alimwi butucitya kuti tube bantu bazwide lweetelelo, aluzyalo. (Juda 22, 23) Akaambo kakuti buzwide ‘micelo mibotu yabululami’ butukulwaizya kubikkila bamwi maanu alimwi akucita micito yeendelana abubotu, bululami alimwi akasimpe. (Ba-Efeso 5:9) Alimwi mbwaanga tuli basiluumuno, tulaikkomanina “micelo yabululami” yamubukkale bwaluumuno.
21. Kweelana abwaamba Jakobo 2:1–3:18, micito nzi lusyomo muli Leza njolweelede kutukulwaizya kucita?
21 Cakutadooneka, ilusyomo lutukulwaizya kucita milimo mibotu. Lutucitya kuti tube bantu batasalululi, ibantu beetelela, alimwi ibasungu mumilimo mibotu. Lusyomo lutugwasya kujata lulimi lwesu alimwi akweendelezegwaa busongo buzwa kujulu. Pele taali yaaya alikke makani ngotukonzya kwiiya mulugwalo olu. Jakobo ucijisi lulayo lumbi ilunga lwatugwasya kuti tulilemeke munzila yeelede bantu bajisi lusyomo muli Jehova.
Inga Mwaingula Buti?
◻ Ncinzi cilubide mukutondezya kusalaulana?
◻ Ino lusyomo amilimo ziswaangene buti?
◻ Nkaambo nzi ncocili cintu ciyandika kapati kujata lulimi?
◻ Busongo buzwa kujulu inga mwabupandulula kuti ncinzi?