Sena Buumi Butamani Bulakonzyeka Ncobeni?
“Mufundisi, ncintunzi cibotu ncinti cite kuti mbe abuumi butamani?”—MATAYO 19:16.
1. Ncinzi cinga caambwa kujatikizya bulafwu bwaciindi ncotupona tobantu?
IMWAMI waku Persia wazina lya Xerxes Mutaanzi, uutegwa Ahasuera mu Bbaibbele, wakali kulingula basikalumamba bakwe ciindi kaitanalwa nkondo mumwaka wa 480 B.C.E. (Esita 1:1, 2) Sikwiiya zyakaindi imuna Giliki Herodotus, uluula kuti mwami oyu wakalila naakali kulanga bantu bakwe. Ino nkaambo nzi? Xerxes wakaamba kuti “cilanduusisya ndayeeya mbocili cisyoonto ciindi ncapona muntu. Nkaambo boonse aaba baalumi baimvwi waawa, kwiina naba omwe wabo uunoocipona kwainda mwaanda wamyaka.” Andinywe mulibwene kuti ciindi ncapona muntu ncifwiifwi cini-cini akuti kwiina uunga wayanda kucembaala, kuciswa akufwa. Nocali kukonzeka kaka kupona buumi bwalukkomano koli mukubusi lyoonse!—Jobu 14:1, 2.
2. Mbulangizi nzi bantu banji mbobajisi, alimwi nkaambo nzi?
2 Aboobo, The New York Times Magazine yamu September 28, 1997, yakajisi cibalo camutwe wakuti “Bayanda Kuti Kabapona.” Yakazubulula makani aasikuvwuntauzya twaambo umwi iwakati: “Masimpe ndisyoma kuti tulakonzya katuli zyalani linga lyapona kukabe kutamani”! Andinywe ambweni mulasyoma kuti buumi butamani bulakonzeka. Mulakonzya kuyeeya boobo nkaambo Bbaibbele lisyomezya kuti tulakonzya kupona kukabe kutamani anyika. (Intembauzyo 37:29; Ciyubunuzyo 21:3, 4) Pele, bamwi bantu bayeeya kuti buumi butamani inga bwajanika akaambo katwaambo tumbi kutali twaambwaa Bbaibbele. Ikulanga-langa twaambo otu tumwi inga catupa kuti tuzibe kuti buumi butamani ncobeni bulakonzyeka.
Twakaanzilwa Kuti Katupona Kukabe Kutamani
3, 4. (a) Nkaambo nzi bamwi ncobasyoma kuti tweelede kupona kukabe kutamani? (b) Ncinzi ncaakaamba Davida kujatikizya mbwaakapangwa?
3 Ikaambo kamwi kapa kuti bantu banji kabasyoma kuti bantu balakonzya kupona kukabe kutamani kajatikizya nzila iigambya mbotwakalengwa. Mucikozyanyo, ncintu camaleele cini-cini nzila mbotwakapangwa mwida lyabamaama! Umwi haabupampu mulwiiyo lujatikizya kucembaala wakalemba kuti: “Aainda maleele acitika kuzwa ciindi muntu naamitwa kusikila wazyalwa, alimwi akusikila kuciindi cakukubuka akukomena, inguzu zyakwaanza alimwi zyeendelezya zilenge kujulu aansi tazikabelesezye nzila zyuuba-uba pe mukulesya kucembaala ikutegwa maleele aayo kaaliko kukabe kutamani.” Inzya, itwalanga-langa bwaanze bwesu bwamaleele, imubuzyo ulazumanana wakuti, Nkaambo nzi ncotufwida?
4 Izyuulu zyamyaka zili mbozibede zyainda, mulembi wa Bbaibbele Davida wakaatelaika maleele ayo ngoonya, nokuba kuti kunyina naakamubona mwida mwini mbuli basayaansi mbobabona sunu. Davida wakayeeyesya mbwaakaanzwa, mbubwenya mbuli mbwaakalemba kuti ‘wakanunganizigwa mwida lyabanyina.’ Kuciindi eco wakati, ‘insa zyakwe zyakabumbwa.’ Alimwi wakaamba zyakubambwa kwamafwuwa aakwe naakati, “Nendakapangwa cakusisa.” Mpoonya Davida wakaamba makani aajatikizya kacili “insalalila” elyo kaamba nsalalila eyo mwida lyabanyina wakati: “Mubbuku lyako zizo zyangu zyoonse kazilembedwe.”—Intembauzyo 139:13-16.
5. Mmaleele nzi aajatikizidwe mukupangwa kwesu mwida?
5 Aino kwakanyina malailile aalembedwe buya aabwaanze bwa Davida mwida lyabanyina. Pele mukuzinzibala kuyeeya kwa Davida kujatikizya kubambwa kwansa zyakwe, kwamafwuwa alimwi azizo zyakwe zimwi zyamubili, wakayeeya kuti ibupange bwazyo bwakali kweendelana aamuzeezo umwi—kuti zyoonse buyo zyakali mbuli kuti ‘zililembedwe.’ Cakali mbuli kuti iseelo ilyakali mwida lyabanyina lyakajisi busena bupati buzwide mabbuku aajisi malailile aamba mbwanga wabambwa mwana alimwi imalailile aaya akapegwa kuseelo lyomwe-lyomwe libambwa. Aboobo, imagazini iitegwa Science World ibelesya kaambo kamaambila mbali kakuti ‘iseelo limwi alimwi munsalalila iili mukukomena iijisi kkabati yabupango-bupango.’
6. Mbumboni nzi buliko mbubwena mbuli Davida mbwaakamba bwakuti ‘tulengedwe munzila iigambya’?
6 Sena kuli nomwakayeeyede kujatikizya kubeleka kwamibili yesu kwamaleele? Sikwiiya zyabuponi bwazintu wazina lya Jared Diamond wakati: “Imaseelo aali mukati kamala mwida alabambululwa ciindi comwe kwainda buyo mazuba masyoonto, ayaayo aayalene aali kucisubilo kubambwaambi mapya ciindi comwe mumyezi yobile, alimwi amaseelo aasalala aabulowa alamana kubambwaambi mapya ciindi comwe mumyezi yone.” Wakamanizya kati: “Buzubaa buzuba tulapasululwa akuswaanganizigwa.” Ino eco caamba nzi cini-cini? Caamba kuti nokuba kuti twapona kwamyaka iili buti—noisika ku 8, 80 naa 800—imubili wesu ulazumanana kuba wabwana. Umwi wasayaansi cimwi ciindi wakati: “Mumwaka omwe tubeela-beela tutandila ku 98 pasenti tuli mulindiswe tulamana elyo kuba tumbi abusena bwato ituzwa mumuya ngotuyoya, cakulya ncotulya alimwi azyakunywa nzyotunywa.” Ncobeni mbubonya mbwaakatembaula Davida, ‘Tulengedwe munzila iigambya.’—Intembauzyo 139:14.
7. Akaambo kambwiibambidwe mibili yesu, ncinzi ncobaamba bamwi?
7 Kwiinda mukulanga mibili yesu mbuyakaanzwa, umwi haabupampu mulwiiyo lujatikizya kucembaala wakati: “Cilakatazya kuteelela kaambo ncotucembaalila.” Kulibonya kuti tweelede kupona kukabe kutamani. Nkakaambo kaako bantu basola kuyandaula buumi butamani kwiinda mumilimo yasayaansi. Onoono, haabupampu uutegwa Dr. Alvin Silverstein wakalemba calusyomo mubbuku lyakwe litegwa Conquest of Death (Kuzundwa Kwalufwu) ulaamba: “Tuyakubuziba kabotu buumi. Tuyakuteelela . . . muntu mbwacembaala.” Ino eci inga caakugwasya buti? Wakasinsima ategwa: “Kunoocinyina bantu ‘bacembeede,’ nkaambo luzibo ndweenya luyootupa kuzunda lufwu ndondulo ndoluyoopa kuti bantu babe bakubusi kukabe kutamani.” Ikuti twalanga-langa busongo bwabasayaansi bwasunu kujatikizya bupange bwamuntu, sena muzeezo wabuumi butamani umvwika kuti inga taukonzyeki? Kuli kaambo kambi kapati kapa kusyoma kuti buumi butamani bulakonzyeka.
Ikulombozya Kupona Kukabe Kutamani
8, 9. Nkulombozya nzi bantu nkobajisi kuzwa kaindi?
8 Sena mulizi kuti kupona kukabe kutamani nkulombozya kwakuzyalwaa kwalo? Umwi musilisi wakalemba mumagazini iimwaigwa ciindi aciindi yaku German, ategwa: “Kulombozya buumi butamani kwaliko kuzwa kumatalikilo aamuntu.” Kaipandulula nzyobakali kusyoma bantu bansiku bamwi ku Europe, The New Encyclopa̗dia Britannica yaamba kuti: “Ibantu beeledwe bayakupona kukabe kutamani muganda liŋaima ilivwumbidwe ciluli cangolida.” Ibantu basoleka kaka kuzuzikizya kulombozya oku kwakupona kukabe kutamani!
9 The Encyclopedia Americana yaamba kuti ku China myaka iinda ku 2,000 yainda, “ibaleli abantu [buyo], kwiinda mubusolozi bwabapaizi babukombi bwa Tao bakaleka kubeleka bagama kuyandaula musamu wabuumi”—uutegwa nguuleta bukubusi. Kuzwa kaindi, bantu balikusyoma kuti kwiinda mukulya misamu iindene-indene naa kunywa maanzi amwi tabakonzyi kucembaala.
10. Nkusoleka nzi kwasunu kwacitwa kutegwa kukonzeke kulansya ciindi cabuponi?
10 Sunu bantu bacisola kuyandaula nzila zyakuzuzikizya kulombozya kwamuntu kwakupona kukabe kutamani. Cikozyanyo cipati ncakutontozya mutumba wamuntu uulaa bulwazi kusikila waangana. Eci cacitwa kakuyeeyegwa kuti waakulibonya musamu uusilika bulwazi obo, muntu uyoobusigwa. Imwiiminizi wamucito oyu ngobaita kuti cryonics mu Cingisi, wakalemba kuti: “Ikuti naa lusyomo lwesu lwabeleka alimwi twaziba mbokusilikwa naa kubambulula zyoonse zintu zilubide—kubikkilizya akumana mapenzi aakucembaala—elyo aabo boonse ‘balimukufwa’ lino bayoopona kukabe kutamani kumbele aamazuba.”
11. Nkaambo nzi bantu ncobalombozya kupona kukabe kutamani?
11 Mulakonzya kubuzya kuti, ino nkaambo nzi kulombozya buumi butamani ncocili cintu cakabikkwa mumizeezo yesu? Sena nkaambo kakuti “[Leza] wakapa bantu lulangilo lwabuumi butamani”? (Mukambausi 3:11, BT) Eeci ncintu ceelede kuyeeyesya kapati! Amuyeeye buyo: Nkaambo nzi ncotwakalengelwaa kulombozya buumi butamani—kuti naa Mulengi tanaakajisi makanze aakuzuzikizya kulombozya oko? Alimwi sena inga kwategwa ngusiluyando kuti naa watulenga katulombozya buumi butamani amana watutyompya mukutatuzumizya kuzuzikizya kulombozya oko?—Intembauzyo 145:16.
Nguni Ngutweelede Kusyoma?
12. Ndusyomo nzi bamwi ndobajisi, pele sena musyoma kuti ndwabwini?
12 Nkuli naa ncinzi ncotweelede kusyoma kuti ciyootujanya buumi butamani? Sena muumilimo yasayaansi yamumwaanda wamyaka wa 20 naa wa 21? Cibalo cimwi camu The New York Times Magazine icakajisi mutwe wakuti “Bayanda Kuti Kabapona” cakabandika kujatikizya “leza: milimo yasayaansi” alimwi “alusyomo lunji kujatikizya zintu nzyoilangilwa kucita sayaansi.” Umwi sikumvwuntauzya wakali kwaambwa kuti “wakajisi lusyomo . . . lwakuti inzila zipa kuti muntu abe mbwabede ziyoobako kakucili ciindi cibotu kutegwa tukafwutulwe kwiinda mukulesya kucembaala naa kucita kuti mucembele abweede kubwana.” Pele kusoleka kwabantu kwatondezya kuti caala kulesya kucembaala naa kuzunda lufwu.
13. Mbuti bubambe bwabongo bwesu mbobutondezya kuti twakalengelwa kuti katupona lyoonse?
13 Sena eci caamba kuti kunyina nzila noiba yomwe yakujana buumi butamani? Peepe! Nkoili! Ikaambo keelede kututondezya kuti nkoili nkabubambe bwabongo bwesu bugambya alimwi azintu nzyobukonzya kucita. Haabupampu wiiya bubambe bwazintu zipona wazina lya James Watson wakaamba kuti ibongo bwesu “ncecintu ciinda kugambya azintu zyoonse zyakabonwa kale.” Awalo Richard Restak sikwiiya wanswaani zyabongo wakati: “Kwiina cintu nociba comwe kuli koonse cinga ceezyanisigwa abongo.” Nkaambo nzi ncotuli aabongo butagoli mukuyobola alimwi akuteelela zintu alimwi amubili wakabambilwa kupona kusikila kutamani kuti naa teekwakali makanze aakuti katupona buumi butamani?
14. (a) Ncinzi basikulemba Bbaibbele ncobaamba kujatikizya buumi bwabantu? (b) Nkaambo nzi ncotweelede kusyoma muli Leza ikutali mubantu?
14 Aboobo ncinzi ncotunga twaamba cilikke camaanu alimwi cakasimpe? Sena tacaambi kuti twakaanzwa akulengwaa Mulengi singuzuzyoonse ulaamaanu kuti katupona lyoonse? (Jobu 10:8; Intembauzyo 36:9; 100:3; Malaki 2:10; Incito 17:24, 25) Aboobo sena tacili camaanu kuti tutobele malailile aasintembauzyo wamu Bbaibbele aakuti: “Mutasyomi bami, na muntu waansi uutagwasyi”? Nkaambo nzi ncotuteelede kusyoma muntu? Nkaambo mbubwena sintembauzyo mbwaakalemba, ategwa, “muuya wakwe wazwa, ulabweeda kubulongo; mubuzuba obo mbubonya makanze aakwe oonse alamana.” Ncobeni nokuba kuti kuli kuyandisisya kupona kukabe kutamani, bantu tabakwe nguzu caboola kulufwu. Sintembauzyo wamanizya ategwa: “Ngusicoolwe . . . uusyoma Jehova Leza wakwe.”—Intembauzyo 146:3-5.
Sena Mmakanze aa Leza Ncobeni?
15. Ncinzi citondezya kuti mmakanze aa Leza kuti katupona kukabe kutamani?
15 Pele inga mwabuzya kuti, sena mmakanze aa Jehova ncobeni kuti katupona buumi butamani? Inzya! Ziindi zinji Jwi lyakwe lilabusyomezya. Bbaibbele litusyomezya kuti, “Caabilo ca-Leza mbuumi butamani.” Mubelesi wa Leza, Johane wakalemba kuti: “Eci ncecisyomezyo ncaakatusyomezya [Leza], buumi butamani.” Anu mulombwana umwi ncaakabuzya Jesu kuti: “Mufundisi, ncintunzi cibotu ncinti cite kuti mbe abuumi butamani?” (Ba-Roma 6:23; 1 Johane 2:25; Matayo 19:16) Atwaambe kuti, imwaapostolo Paulo wakalemba ‘zyakulangila buumi butamani, mbwaakasyomezya Leza, uutabeji, kalekale kakutana kuba ciindi.’—Tito 1:2.
16. Muunzila nzi Leza mwaakasyomezya buumi butamani “kalekale kakutana kuba ciindi”?
16 Ino caamba nzi kuti Leza wakasyomezya buumi butamani “kalekale kakutana kuba ciindi”? Bamwi bayeeya kuti mwaapostolo Paulo wakali kwaamba kuti Leza wakakanza kuti bantu kabapona kukabe kutamani katanalenga banabukwetene bakusaanguna ba Adamu a Eva. Pele, ikuti naa Paulo wakali kwaamba ciindi bantu kabalengedwe kale alimwi akuti ndendilyo Jehova naakaamba makanze aakwe, cicisalede kuti nkuyanda kwa Leza kuti bantunsi babe aabuumi butamani.
17. Nkaambo nzi ba Adamu a Eva ncobaatandwa mumuunda wa Edeni, alimwi ino nkaambo nzi bakerebimu ncobakabikkwa kumulyango?
17 Ibbaibbele lyaamba kuti mumuunda wa Edeni, “Jehova Leza wakameneka . . . musamu wabuumi.” Ikaambo kakapegwa ncaakatandilwa Adamu kuzwa mumuunda nkakuti “atatandabiki ijanza lyakwe akucela micelo yamusamu wabuumi, atalyi njiyo, ataponi mane kukabe kutamani.” Naakamana kubatanda ba Adamu a Eva kuzwa mumuunda wa Edeni, Jehova wakabikka “baangelo bakerebimu apanga lyamabekabeka ilyakali kuyumbana koonse koonse kusinkila inzila yamusamu wabuumi.”—Matalikilo 2:9; 3:22-24.
18. (a) Ncinzi cakali kunoocitika ikuti ba Adamu a Eva nobakalya musamu wabuumi? (b) Ino kulya musamu oyo kwakali kwiiminina nzi?
18 Ikuti ba Adamu a Eva nobakazumizigwa kulya kumusamu uulya wabuumi, ino ncinzi cakali kunoocitika kulimbabo? Bakali kunoobaa coolwe cakupona kukabe kutamani mu Paradaiso! Umwi haabupampu wa Bbaibbele wakati: “Musamu wabuumi weelede kuti wakajisi cintu cimwi cibotu cakali kunookwabilila muntu kutegwa atacembaali, nokuba kufwuluka kunga kwaakumutola kulufwu.” Ulaamba akwaamba kuti “kwakali musamu muparadaiso wakulesya” kucembaala. Pele Bbaibbele kwiina nolyaamba kuti musamu wabuumi lwawo kuugama wakajisi nguzu zyakupa buumi. Muciindi caboobo, imusamu wakali kwiiminina buyo cisinizyo ca Leza cakupa buumi kumuntu wakali kuzoozumizigwa kulya mucelo wanguwo.—Ciyubunuzyo 2:7.
Makanze aa Leza Taacincide pe
19. Nkaambo nzi Adamu ncaakafwa, alimwi ino nkaambo nzi aswebo tobana bakwe ncotufwida?
19 Adamu naakabisya, taakwe naakacijisi coolwe cakupona kukabe kutamani walo alimwi abaabo bana mbaakali kuzoozyala. (Matalikilo 2:17) Aboobo naakaba sicinyonyoono akaambo kakutamvwa, wakanyongana, tanaakacilondokede pe. Kuzwa ciindi eco, lufwu lwakanjila mumubili wa Adamu mbweena mbuli mbolyaamba Bbaibbele kuti, “cakuvola cazibi ndufu.” (Ba-Roma 6:23) Kunze lyaboobo ibana ba Adamu ibatalondokede abalo bakatalika kufwa, teebakacili kukonzya kupona buumi butamani pe. Ibbaibbele lipandulula kuti: “Mbuboobo cibi mbucakanjila munyika kumaanza aamuntu omwe buyo [Adamu], alwalo lufu nkaambo kacibi, nkabela mbubonya obo lufu mbulwakazida bantu boonse, nkaambo kakuti boonse ba[ka]bisya.”—Ba-Roma 5:12.
20. Ncinzi citondezya kuti bantu bakalengedwe kuti kabapona kukabe kutamani anyika?
20 Pele, ino naatakabisya Adamu? Ino kuti naakamumvwida Leza alimwi kazumizigwa kulya kumusamu wabuumi? Nkuukuli nkwaakali kunoobedaa cipego ca Leza cabuumi butamani? Sena nkuujulu? Peepe! Leza kwiina anaakaambide kuti Adamu uyootolwa kujulu. Wakapedwe mulimo wakucita aanyika. Ibbaibbele lipandulula kuti “Jehova Leza wakameneka mpoonya awo anyika misamu yoonse iiebeka kumeso amisamu mibotu yakulya,” alimwi lyaamba kuti: “Jehova Leza wakabweza oyo muntu, wamubika mumuunda wa-Edeni kuti aulime akuubamba.” (Matalikilo 2:9, 15) Eva naakalengwa kuti abe mukaintu wa Adamu, aaba bantu bobile bakapegwa milimo iimbi aano anyika. Leza wakabaambila kuti: “Amuzyalisye, muvule, muzuzye nyika akwiibombya. Amweendelezye inswi zyamulwizi abayuni bakujulu abanyama boonse baputauka ansi.”—Matalikilo 1:28.
21. Mbulangizi nzi bukkomanisya mbubakajisi bantu bakusaanguna?
21 Amuyeeye buyo bulangizi bubotu bwaanyika Leza mbwaakapa Adamu a Eva kwiinda mumalailile ayo! Bakali kunoolela bana basankwa abasimbi balondokede bamibili mibotu munyika ya Paradaiso. Ibana babo bayandwa mbobakali kunookomena, abalo bakali kunootola lubazu ambabo mumulimo wakuzyalana alimwi awakulima uukondelezya kutegwa Paradaiso eyo izumanane kuyaambele. Akaambo kakuti boonse banyama bakali kunoolibombya kulimbabo, ibantu bakali kunookkomene kapati. Amuyeeye lukkomano lwakali kunooba mukukomezya muunda wa Edeni, elyo nyika yoonse mbwiizulwa yakali kunooba paradaiso! Sena inga mwakkomana kukkala munyika eyo mbotu boobu abana banu balondokede kakunyina kulibilika kucembaala akufwa? Amwiingule mumyoyo yanu.
22. Nkaambo nzi ncotukonzya kusyoma kuti Leza kwiina naakacinca makanze aakwe kujatikizya nyika?
22 Sena ono Leza wakacinca makanze aakwe aakuti bantu kabapona kukabe kutamani mu Paradaiso anyika nobakabisya ba Adamu a Eva akutandwa mumuunda wa Edeni? Peepe! Ikuti Leza naakacinca, eci cakali kunooboneka mbuli kuti waalilwa kuzuzikizya makanze aakwe aakumatalikilo. Tulakonzya kusyoma kuti Leza ulacita ncaasyomezya mbweena mbuli mbwaamba mwini kuti: “Mbubonya obo mbuliyooba ijwi lyangu lizwa kumulomo wangu. Talikooyooboola kulindime cabuyo pe, liyoozuzikizya makanze aangu akucita kabotu makani ngendalitumina.”—Isaya 55:11.
23. (a) Ncinzi cisinizya kuti acili makanze aa Leza kuti ibantu baluleme bapone kukabe kutamani anyika? (b) Mmakani nzi aatobela ngotuyoobandika?
23 Icitondezyo cakuti makanze aa Leza kujatikizya nyika taacincide cilisalazidwe mu Bbaibbele Leza mwasyomezya kuti: “Balulami bayookona nyika, bayookala alinjiyo lyoonse.” Naba Jesu Kristo mu Mulumbe wakwe waa Cilundu, wakati babombe myoyo bayookona nyika. (Intembauzyo 37:29; Matayo 5:5) Pele ino buumi butamani inga twabujana buti, alimwi ncinzi ncotweelede kucita kutegwa tukabe abuumi obo? Eci ciyoobandikwa mucibalo citobela.
Inga Mwaingula Buti?
◻ Nkaambo nzi bantu banji ncobasyoma kuti buumi butamani bulakonzyeka?
◻ Ncinzi ceelede kutusinizya kuti twakalengedwe kuti katupona kukabe kutamani?
◻ Mmakanze nzi Leza ngaakajisi kumatalikilo kujatikizya bantu alimwi anyika?
◻ Nkaambo nzi ncotukonzya kuba masimpe kuti Leza uyoozuzikizya makanze aakwe aakumatalikilo?