Amwiiye Jehova Leza Wesu Uutasalululi
“Leza talangi ciwa camuntu pe.”—BALOMA 2:11, Ci.
1, 2. (a) Ino makanze nzi Jehova ngaakajisi kubana Kanana boonse? (b) Ino ncinzi Jehova ncaakacita, alimwi ino mibuzyo nzi iibuka?
NOBAKABUNGENE mucibanda ca Moabu mu 1473 B.C.E., bana Israyeli bakaswiilila kapati kuli Musa. Kwakali nkondo yakeelede kulwanwa kutala lya Mulonga wa Jordano. Musa wakaambilizya makanze aa Jehova aakuti bana Israyeli bakaleelede kuzunda misyobo yanguzu iili ciloba yabana Kanana ibakali mu Nyika Yakasyomezyegwa. Elo kaka akali kukulwaizya majwi aa Musa aakuti: “Jehova Leza wanu [u]yoobaaba mumaanza aanu kuti mubazunde”! Bana Israyeli tiibakeelede kubamba cizuminano ambabo, alimwi kunyina nobakeelede kufwidwa luse pe.—Deuteronomo 1:1; 7:1, 2.
2 Nokuba boobo, Jehova tanaakanyonyoona mukwasyi umwi mumunzi bana Israyeli ngobakasaanguna kulwana. Ibantu ibazwa kuminzi yone abalo bakakwabililwa a Leza. Ino nkaambo nzi? Ino ncinzi ncotwiiya kujatikizya Jehova muzintu eezi zyakacitika zyakufwutulwa kwabana Kanana? Ino mbuti mbotukonzya kumwiiya?
Mbobakacita Akaambo Kamilimo ya Jehova
3, 4. Ino makani aakuzunda kwabana Israyeli akabajatikizya buti bantu bamu Kanana?
3 Mumyaka iili 40 yalweendo lwabana Israyeli munkanda kabatananjila mu Nyika Yakasyomezyegwa, Jehova wakabacingilila akubalwanina bantu bakwe. Kumusanza kwa Nyika Yakasyomezyegwa, bana Israyeli bakalwana mwami muna Kanana uutegwa Aradi. Kwiinda mukugwasyigwa a Jehova, bana Israyeli bakamuzunda kubikkilizya abantu bakwe ku Horima. (Myeelwe 21:1-3) Kumane boobo, bakazunguluka cisi ca Edomu akutozya kunyika lwaajwe kwa Dead Sea (Lwaanje lutajisi buumi). Mubusena oobu bwakali kukkala bana Moabu, lino kwakali kukkala bana Amori. Imwami waba Amori Sihoni wakabakasya bana Israyeli kuti bainde mucilawo cakwe. Lumamba lwakabuka abusena butegwa Jahazi, kakunyina kudooneka busena oobu bwakali kunyika kwa Kkuti lya Arinoni, kwalo Sihoni nkwaakajailwa. (Myeelwe 21:23, 24; Deuteronomo 2:30-33) Kumpela nkukona kunyika, kwakali Ogi iwakali kweendelezya bana Amori ku Basana. Nokuba kuti Ogi wakali zyandamene, pele tanaakakonzya kulivwuna kuli Jehova pe. Ogi wakajayigwa ku Edrei. (Myeelwe 21:33-35; Deuteronomo 3:1-3, 11) Imakani aaya aakuzunda ooku kubikkilizya amakani aa Kulonga kwabana Israyeli kuzwa ku Egepita akabajatikizya kapati ibantu bakali kukkala ku Kanana.a
4 Bana Israyeli nobakazabuka Jordano akunjila mu Kanana, bakayaka zilabba ku Giligala. (Joshua 4:9-19) Munzi wa Jeriko wakajisi bulambo wakali afwaafwi buyo kuzwa waawo. Muna Kanana Rahabu nzyaakamvwa zijatikizya milimo ya Jehova zyakamupa kuti acite zintu calusyomo. Akaambo kakucita boobo, Jehova naakanyonyoona Jeriko wakamufwutula abamukwasyi wakwe.—Joshua 2:1-13; 6:17, 18; Jakobo 2:25.
5. Ino ncinzi cakapa kuti bana Gibeoni bacite cabusongo?
5 Kuzwa waawo, bana Israyeli bakatanta kuzwa mukkuti lyamulonga wa Jordano akuunka kuzilundu zyakali akati kacilawo eeco. Kwiinda mukutobela busolozi bwa Jehova, Joshua wakabelesya nzila nzyaakapegwa ikutegwa alwane munzi wa Ai. (Joshua caandaano 8) Imakani aakuzunda ooku, akapa kuti bami banji babana Kanana babungane kulibambila nkondo. (Joshua 9:1, 2) Ibakali kukkala mumunzi mupati wa Hivi uutegwa Gibeoni wakali afwaafwi, bakacita bumbi. Ibbuku lya Joshua 9:4 lyaamba kuti: “Balo bakacita cakweena-ena, bakalicita mbuli bangambela.” Mbubwenya mbuli Rahabu, bakamvwa mbuli Jehova mbwaakafwutula bantu bakwe ciindi ca Kulonga alimwi akuzundwa kwa Sihoni a Ogi. (Joshua 9:6-10) Bana Gibeoni bakabona kuti tacigwasyi pe ikulibambila kulwana. Aboobo, ilwabo alimwi aminzi imwi yotatwe yakali afwaafwi ya Kepira, Beeroti alimwi a Kiriati-jearimu bakatuma batumwa ibakalicita mbuli bamuzwakule kuli Joshua ku Giligala. Imuzeezo wabo wakazwidilila. Joshua wakabamba cizuminano ambabo calo cakapa kuti bafwutuke. Nokwakainda mazuba otatwe buyo, Joshua alimwi abana Israyeli bakazyiba kuti beenwa. Pele, bakalikonkezyede kuli Jehova kuti bayoozumanana kutobela cizuminano, eelyo bakacitobela. (Joshua 9:16-19) Sena Jehova wakacizumina?
6. Ino Jehova wakacita buti kucizuminano Joshua ncaakapangana abana Gibeoni?
6 Ibana Gibeoni bakazumizigwa kuti babe basikutebba nkuni alimwi akuteka meenda aabana Israyeli, naaba ‘aacipaililo ca Jehova’ kutente lyakubunganina. (Joshua 9:21-27) Kunze lyaboobo, ibami bali musanu bana Amori nobakakonga bana Gibeoni, Jehova wakabavwuna camaleele. Imvwula yacivwula mabwe yakajaya bantu banji kwiinda bakajaigwa abasikalumamba ba Joshua. Alimwi Jehova wakakuzumina kulomba kwa Joshua kuti izuba amwezi ziime kutegwa bazunde basinkondonyina. Joshua wakaamba kuti: “Katakwe buzuba buli boobu kuciindi cakamana, alimwi kakutakwe abumwi musule, Jehova naakaswiilila ijwi lyamuntu, nkaambo Jehova wakalwida ba-Israyeli.”—Joshua 10:1-14.
7. Ino mbwini nzi bwakazuminwa a Petro ibwakatondezyegwa kubana Kanana bamwi?
7 Rahabu muna Kanana amukwasyi wakwe kubikkilizya abana Gibeoni bakayoowa Jehova akucita camaano. Icakabacitikila cilatondezya caantangalala bwini bwamajwi ngaakazooamba mwaapostolo Munakristo Petro kuti: “Leza talangi ciimo camuntu, pele mumasi oonse uumuyoowa akucita bululami ulatambulwa kulinguwe.”—Incito 10:34, 35.
Jehova Mbwaakacitila Abrahamu Abana Israyeli
8, 9. Ino mbuti kutasalulula kwa Jehova mbokwakalibonya kwiinda munzila mbwaakacitila Abrahamu alimwi amusyobo wa Israyeli?
8 Sikwiiya Jakobo wakabikkila maano kuluzyalo lwa Leza kweelana ambwaakacitila Abrahamu alimwi alunyungu lwakwe. Icakapa kuti Abrahamu abe “mulongwaakwe Leza” ndusyomo lwakwe kutali nkwaakazwa pe. (Jakobo 2:23) Ilusyomo aluyando lwa Abrahamu kuli Jehova zyakaleta zilongezyo kulunyungu lwakwe. (2 Makani 20:7) Jehova wakasyomezya Abrahamu kuti: “Njookupa coolwe loko, akuvuzya njoovuzya lunyungu lwako mbuli inyenyeezi zyakujulu ambuli musee[ye] wakunkomwe yalwizi.” Amubone cisyomezyo cili mukapango katobela: “Mulunyungu lwako zisi zyoonse zyaansi moziyoojana coolwe.”—Matalikilo 22:17, 18; Ba-Roma 4:1-8.
9 Muciindi cakusalulula, Jehova wakatondezya mumilimo yakwe kubana Israyeli zintu nzyaakali kukonzya kucitila baabo ibamuswiilila. Imilimo iili boobo ncikonzyanyo citondezya Jehova mbwaakatondezya luzyalo kubabelesi bakwe basyomeka. Nokuba kuti bana Israyeli bakali “basale” kuli Jehova, eeci tacipandululi kuti bantu bamwi tiibakajana mpindu yabuuya bwa Leza. (Kulonga 19:5; Deuteronomo 7:6-8) Masimpe Jehova wakabanununa bantu bakwe kuzwa mubuzike ku Egepita, aboobo wakazooamba kuti: “Ndinywe mbenzi luzutu akati kamikowa yoonse yanyika.” Pele kwiinda mumusinsimi Amosi abamwi, Jehova wakasyomezya bulangizi bubotu kubantu ‘bazisi zyoonse.’—Amosi 3:2; 9:11, 12; Isaya 2:2-4.
Jesu, Imwiiyi Uutasalululi
10. Ino mbuti Jesu mbwaakayiya Bausyi mukutondezya kutasalulula?
10 Jesu walo uuli ncikozyanyo cini ca Bausyi wakaiya kutasalulula kwa Jehova mumulimo wakwe waanyika. (Ba-Hebrayo 1:3) Ncaakabikkide kapati maano ciindi eeco kwakali kujana “mbelele zisweekede zyamukowa wa-Israyeli luzutu.” Nokuba boobo, tanaakawayawaya kukambaukila mukaintu muna Samariya amukala. (Matayo 15:24; Johane 4:7-30.) Alimwi wakacita maleele ciindi mupati wabasikalumba kakunyina kudooneka watakali mu Juda naakalomba. (Luka 7:1-10) Ooku kwakali kuyungizya kutondezya milimo yakwe yaluyando ndwaakajisi kubantu ba Leza. Abalo basikwiiya ba Jesu bakakambauka koonse-koonse. Cakazoolibonya antangalala ikuti icakali kuyandika kapati ikutegwa muntu alongezyegwe a Jehova tiicakali cisi nkwazwa, pele ciimo cakwe. Ibalibombya ababombe myoyo ibakafwide nzala yakasimpe bakazumina makani mabotu aa Bwami. Mukwiindana abaaba, basikulisumpula bakasampaula Jesu amulumbe wakwe. Jesu wakati: “Ndakulumba, Taata, Omwami wejulu enyika, nkaambo makani aya wakabasisa basongo abaabo abaziba, waayubulwida bana. Ii, Taata, nkaambo mbombuboobo mbookakondwa.” (Luka 10:21) Ciindi notucitila bantu caluyando alimwi akusyomeka, tatusalululi pe, nkaambo tulizi kuti oobo Jehova mbwayanda.
11. Ino mbuti ikutasalulula mbokwakatondezyegwa mumbungano ya Bunakristo yakusaanguna?
11 Mumbungano ya Banakristo yakusaanguna, iba Juda alimwi abaabo ibatakali ba Juda bakaleelene. Paulo wakapandulula kuti: “Bulemu akulemekwa aluumuno kuliboonse bacita bubotu, nibaba ba-Juda kukusaanguna nibaba ba-Helene. Nkaambo kwa-Leza takulangililwi ciwa pe.”b (Ba-Roma 2:10, 11) Icakatondezya kuti bakagwasyigwa aluzyalo lwa Jehova tiicakali cisi nkobazwa pe, pele mbobakacita nobakayiya zya Jehova alimwi abulangizi bwakajanwa akaambo kacinunuzyo ca Mwanaakwe Jesu. (Johane 3:16, 36) Paulo wakalemba kuti: “Oyo wakumeso aabantu engwe mu-Juda, abwalo bupalule embo bwakunyama kumeso aabantu. Oyo wamumoyo ngumu-Juda, abwalo bupalule mbwamumoyo, ngemakani aamuuya, teensi makani aabulembe buyo.” Amane boobo, kwiinda mukubelesya bbala lyakuti “mu-Juda” (ikupandulula kuti “waku Juda,” uuli mukulumbaizyigwa) Paulo wakayungizya kuti: “Oyu tatembauliki kubantu pele kwa-Leza.” (Ba-Roma 2:28, 29) Jehova ulalumbaizya kakunyina kusalulula. Sena aswebo mbotucita oobo?
12. Ino mbulangizi nzi bujanika ku Ciyubunuzyo 7:9, alimwi mbwabani?
12 Kumbele, mucilengaano mwaapostolo Johane wakabona Banakristo bananike basyomeka ibaiminina musyobo wakumuuya wabali 144,000, ‘ibakadintwa kuzwa kumisyobo yoonse yabana ba Israyeli.’ Kumane boobo, Johane wakabona “inkamu impati yabantu . . . bazwa kuzisi zyoonse akumisyobo yoonse akumikowa yoonse akumyaambo yoonse, baliimvwi kunembo lyacuuno cabwami akunembo lya-Mwanambelele, balisamide zikobela zituba, alimwi mumaanza aabo balijisi malala.” (Ciyubunuzyo 7:4, 9) Nkakaambo kaako kunyina musyobo naa mulaka uutako mumbungano ya Banakristo basunu. Ibantu boonse ibazwa mubukkale bwiindene-indene balijisi bulangizi bwakuyoofwutuka “mapenzi ayo mapati” aaboola, akunywa “maanzi aabuumi” munyika mpya.—Ciyubunuzyo 7:14-17.
Ibubotu Bwakutasalulula
13-15. (a) Ino mbuti mbotukonzya kuzunda kusalaulana mibala alimwi akusulaika zilengwa zyabamwi? (b) Amwaambe zikozyanyo zimwi zitondezya mpindu yakuba amuuya wabulongwe.
13 Jehova ulituzyi kabotu mbubwenya mbuli wisi uli kabotu mbwacita kubana bakwe. Mbubwenya buyo, ciindi notubazyibila bantu bamwi kwiinda mukuyandisya zilengwa zyabo alimwi abukkale bwabo, ilwiindano taluboneki kuti ncintu cipati. Ikutamvwana akaambo kacisi aumwi nkwazwa kulamana, eelyo cilongwe cilayuma aluyando lulakomena. Ilukamantano lulazumanana. (1 Ba-Korinto 9:19-23) Eeci cilatondezyegwa abamisyinali ibabelekela mumanyika aatali aakwabo. Balabayanda ibantu mbobajana kucisi ooko, aboobo balafwambaana kuzyibilana ambungano yakooko.—Ba-Filipi 2:4.
14 Impindu mbotu akaambo kakutasalulula ilaboneka mumanyika manji. Aklilu uzwa ku Ethiopia wakali kulendelelwa mudolopo lya London ku Britain. Ikulendelelwa kwakwe kwakakomena akaambo kacintu ncaakabona icakutamvwana kwabantu ibazwa muzisi zimwi, icintu cijanika kapati mumadolopo mapati manji aaku Europe mazubaano. Elo kaka kwakaba kucinca ciindi Aklilu naakajanika kumuswaangano wa Bakamboni ba Jehova ku Ŋanda ya Bwami! Aabo bakajanika bakamutambula cakunga tiikwakainda ciindi cilamfwu wakaanguluka. Wakafwambaana kuyaambele mukulumba Mulengi. Wakafwambaana kujana nzila zyakukonzya kutola lubazu mukumwaya makani mabotu aa Bwami kubantu mucooko eeco. Buzuba bumwi ciindi ooyo ngobakali kubeleka limwi mumulimo naakamubuzya makanze ngaakajisi mubuumi bwakwe, Aklilu wakafwambaana kwiingula kuti wakali kulangila ibuzuba mbwaakali kuyooba mumbungano yaambaula mulaka wakwe waci Amharic. Ciindi ibaalu bamumbungano ya Chingisi njaakali kuyanzana aanjiyo nobakazyiba makani aaya, bakacita bubambe bwakukanana makani aabuleya mumulaka wa Aklilu. Ikutamba bantu kuti bakajanike kwakapa kuti bantu banji bakunze aacisi alimwi abakooko baboole kutegwa bagwasyilile kumuswaangano waabuleya wakusaanguna muci Amharic ku Britain. Mazubaano, bana Ethiopia abantu bambi buyo mubusena oobu balikamantene akuyaambele mumbungano ibelesya ci Amharic. Ibanji ookuya bakajana kuti kunyina cibalesya kuba kulubazu lwa Jehova alimwi akucitondezya eeci kwiinda mulubbapatizyo lwa Bunakristo.—Incito 8:26-36.
15 Ibantu baliindene alimwi ambobakomena buliindene. Tacipandululi kuti bamwi mbasongo kakuli bamwi mbafwubafwuba pe, pele nkwiindana buyo. Nobakali kulangilila babelesi ba Jehova bapya ibalyaabide kababbapatizyigwa kunsumbu yaku Malta, Bakamboni bakooko akaambo kakukkomana bakalila buya kabalangilila beenzu baku Britain. Inkamo zyoonse zyobilo zyabantu bazwa ku Malta aku Britain bakatondezya mbobakalimvwa, pele munzila ziindene-indene alimwi luyando lwabo lwini-lwini kuli Jehova lwakayumya lukamantano lwabo lwa Bunakristo.—Intembauzyo 133:1; Ba-Kolose 3:14.
Ikuzunda Penzi Lyakusulaika Musyobo Uumbi
16-18. Amuluule cakacitika icitondezya mbuli kusulaika misyobo imwi mbokukonzya kuzundwa mubungano ya Bunakristo.
16 Iluyando lwesu kuli Jehova akubakwesu Banakristo mboluyaabukomena, tulakonzya kumwiiya kapati Jehova kwiinda munzila mbotubalanga bamwi. Ikusulaika misyobo iimbi nkotwakajisi kaindi kubantu bamuzisi zimbi, mibala naa zilengwa kulakonzya kuzundwa. Amubone cikozyanyo ca Albert wakabeleka kali sikalumamba wabana Britain munkondo Yanyika Yabili, walo wakazoojatwa abana Japan, Singapore noyakazundwa mu 1942. Kumane wakamana myaka iili yotatwe kabeleka ku “death railroad” (kubamba njanji) afwaafwi awaawo aakazooitwa kuti ibbiliki lya Mulonga wa Kwai. Naakaangululwa kumamanino aankondo, wakali kulema 32 kilogilamu, mweebo kautyokede kubikkilizya ampemo izazukide alimwi wakali kuciswa kalowa, nzoka mwida alimwi antuntumaanzi. Zyuulu zili mbozibede zyabasintolongonyina zyakainda aawo kuciswa, cakunga banji bakafwa. Akaambo kamapenzi aakamucitikila, Albert wakajokela kwabo kalutide, katayandi makani aa Leza naa cikombelo.
17 Imukaintu wa Albert, Irene wakaba umwi wa Bakamboni ba Jehova. Ikutegwa akkomanisye mukaintu, Albert wakatalika kujanika kumiswaangano yambungano imwi ya Bakamboni ba Jehova. Mulombwana umwi Munakristo uutegwa Paul uuli mumulimo waciindi coonse, wakaswaya Albert kutegwa batalike kwiiya Bbaibbele anguwe. Mukaindi buyo kasyoonto, Albert wakazyiba kuti Jehova ulalanga muntu kwiinda mumoyo wakwe. Wakalyaaba kuli Jehova, eelyo wakabbapatizyigwa.
18 Kumane boobo, Paul wakaunka ku London, wakaiya ci Japanese akuyanzana ambungano iibelesya mulaka ooyo. Naakaamba muzeezo ngwaakajisi wakuti akaswaye mbungano njakalikuyanzana limwi kaindi antoomwe abakwesu baku Japan, ibakwesu bakayeeya mbuli Albert mbwaakali kusulaika bantu bazwa ku Japan. Kuzwa ciindi naakapilukila ku Britain, Albert tanaakali kulyatana abantu bazwa ku Japan, aboobo ibakwesu bakali kweezyeezya akuyeeya mbwaakali kulangilwa kucita. Tiibakeelede kukatazyigwa pe, kayi Albert wakabatambula beenzu camaanza obilo kajisi luyando lwabunyina.—1 Petro 3:8, 9.
‘Atucitilane Kabotu’
19. Ino ndulayo nzi lwakazwa kumwaapostolo Paulo ilukonzya kutugwasya ikuti naa tujisi kampenda kakusalulula?
19 Mwami musongo Solomoni wakalemba kuti: “Tacili cibotu kulanga ziimo zyabantu.” (Tusimpi 28:21) Ncuuba-uba kuyandisya kuba munsi aabantu aabo mbotuzyi kabotu. Nokuba boobo, ziindi zimwi tujana kuti abaya bantu mbotutazyi kabotu tatubabikkili maano kapati pe. Ikusalulula kuli boobo takutondezyi kuba mubelesi wa Jehova pe. Masimpe, inga cagwasya ikuti twalutobela lulayo lwa Paulo ‘lwakucitilana kabotu.’ Inzya, atucitilane kabotu caluyando a Banakristoma bazwa mubukkale bwiindene-indene.—2 Ba-Korinto 6:13.
20. Ino muumbazu zili zyabuumi motukonzya kwiiya Jehova Leza wesu uutasalululi?
20 Kufwumbwa naa tujisi coolwe cakuba abulangizi bwakuunka kujulu antela bwakukkala anyika kukabe kutamani, ikutasalulula kwesu kupa kuti tukamantane mubutanga bomwe a Mweembezi omwe. (Ba-Efeso 4:4, 5, 16) Ikusolekesya kwiiya Jehova Leza wesu uutasalululi kulakonzya kutugwasya mumulimo wesu wa Bunakristo, mumikwasyi yesu alimwi amumbungano amubuumi bwesu boonse. Munzila nzi? Icibalo citobela ciyooalanga-langa makani aaya.
Bupanduluzi buyungizidwe
a Imilimo ya Jehova kumbele yakaba njemitwe yanyimbo zisetekene.—Intembauzyo 135:8-11; 136:11-20.
b Aawa Ibbala lyakuti “Ba-Helene,” lyaamba bamasi boonse.—Insight on the Scriptures, lyakamwaigwa a Bakamboni ba Jehova, Volume 1 peeji 1004.
Ino Inga Mwaingula Buti?
• Ino mbuti Jehova mbwaakatondezya kutasalulula kuli Rahabu alimwi abana Gibeoni?
• Ino mbuti Jesu mbwaakatondezya kutasalulula mukuyiisya kwakwe?
• Ino ncinzi cikonzya kutugwasya kuzunda penzi lyakusulaika zilengwa naa mubala umwi?
[Cifwanikiso icili apeeji 8]
Ikuzunda bana Kanana kwakacitwa abana Israyeli kwatalika
[Cifwanikiso icili apeeji 9]
Jesu kunyina naakawayawaya kumukambaukila mukaintu muna Samariya
[Cifwanikiso icili apeeji 10]
Muswaangano waabuleya mumulaka waci Amharic ku Britain
[Cifwanikiso icili apeeji 10]
Iluyando lwa Albert kuli Jehova lwakamugwasya kuzunda kusulaika misyobo iimbi