CIBALO 6
Amumugwasye Mukubusi Wanu Akomene Kabotu
1, 2. Ino mapenzi nzi aaboola mumyaka yabukubusi alimwi ikkomanisya buti?
KUBAA mukubusi muŋanda ciliindene kapati akubaa mwana wamyaka yosanwe yakuzyalwa naa wamyaka kkumi. Myaka yabukubusi myaka iiboolaa makataazyo alimwi amapenzi nsini, pele ilakonzya alimwi kuleta lukkomano ampindu. Izikozyanyo zyaba Josefe, Davida, Josiya a Timoteo, zitondezya kuti bana balakonzya kucita zintu izilaa maanu akubaa cilongwe cibotu a Jehova. (Matalikilo 37:2-11; 1 Samuele 16:11-13; 2 Bami 22:3-7; Incito 16:1, 2) Bakubusi banji sunu balakasinizya kaambo ako. Ambweni kuli mbomuzi.
2 Pele imyaka yabukubusi myaka iikatazya kuli bamwi. Kuli ciindi bakubusi nobaumbilwa alimwi aciindi nobasangaalilwa. Ibakubusi basankwa abasimbi balakonzya bayanda lwaanguluko lumbi kunze kwaloolo ndobajisi, elyo balatalika ambweni kunyansya milawo yabazyali babo. Nokuba boobo aaba bana bakubusi tabanabaa maanu eni-eni aboobo baciyandika lugwasyo lwakukkazikila camba alimwi ilwaluyando kuzwa kubazyali babo. Ee, myaka yabukubusi ilakonzya kukkomanisya, alimwi ilakonzya kukopanya mizeezo—kubazyali akubana. Ino bana inga bagwasigwa buti mumyaka eyi yoonse?
3. Ino bazyali inga babagwasya buti bana babo kuzwidilila mubuumi?
3 Bazyali aabo batobela lulayo lwa Bbaibbele bagwasya bana babo kuti bakonzye kulwana mapenzi ayo aakukomena. Ikuzwa kaindi, bazyali alimwi abakubusi ibatobela njiisyo zya Bbaibbele boonse antoomwe balikuzwidilila nyika yoonse.—Intembauzyo 119:1.
KUBANDIKA AMOYO WOONSE
4. Ino nkaambo nzi kubandika makani ngajisi mwana mumoyo ncociyandika kapati mumyaka yabukubusi?
4 Ibbaibbele lyaamba kuti: “Makanze alasinkinizigwa na kwabula [kubandika kwamaseseke NW].” (Tusimpi 15:22) Kuti naa kubandika kwamaseseke kwalikuyandika bana nobakacili baniini nkokuti kulayandika kapati mumyaka yabukubusi—ciindi bana nobalangilwa kutakkala aŋanda alimwi nobasowa ciindi abeenzinyina bakucikolo alimwi abeenzinyina bambi. Kuti kakutakwe kubandika kwamaseseke—kakutakwe kubandika kwamoyo woonse akati kabana abazyali—bakubusi inga baba beenzu muŋanda. Aboobo mbuti mbomunga mwaleta muuya uukulwaizya kubandika?
5. Ino bakubusi bakulwaizigwa kuti beelede kukulanga buti kubandika abazyali babo?
5 Bakubusi abazyali boonse beelede kutola lubazu muli ceeci. Masimpe, bakubusi inga cabayumina kwaambaula abazyali babo kwiinda ciindi nobakacili baniini. Pele amuyeeye kuti “na kwabula lulayo, bantu balawa, pele mubunji bwabasinkuta molujanwa lufutuko.” (Tusimpi 11:14) Aya majwi alakonzya kubeleka kuli boonse, bana abapati. Bakubusi balemeka lulayo olu balabona kuti baciyandika kusololelwa abaabo balaamaanu akaambo kakuti zintu zyakatazya kwiinda mbozyakabede mazuba aainda. Beelede kuziba kuti bazyali babo basyomi baluuzi mulimo wabo wakulaya nkaambo balijisi luzibo lunji ilwabuumi mbobubede alimwi batondezya luyando lwabo kwamyaka minji. Elyo bakubusi ibalaa maanu tabakoozangila bazyali babo akaambo kakuti basika aciimo eci.
6. Ino nciimo nzi bazyali balaa maanu alimwi basiluyando ncobeelede kubaaco kumakani aakubandika abana babo?
6 Kukulwaizya kubandika caamba kuti muzyali ulasola canguzu kumupa ciindi mwana kuti naa wayanda kwaambaula. Kuti kamuli bazyali amubone kuti mulabakulwaizya bana kubandika andinywe. Eci ambweni tacili citete pe. Ibbaibbele lyaamba kuti kuli “ciindi cakuumuna aciindi cakwaamba.” (Mukambausi 3:7) Ciindi mwana wanu mukubusi nayanda kuti aambaule andinywe, ambweni eco nceciindi ncomutayandi kwaambaula. Naa nceciindi ncomwabikkide ambali kuti mubale, mulyookezye, naa cakucita milimo yaaŋanda. Nokuba boobo kuti naa mwana wanu mukubusi wayanda kwaambaula andinywe, amusole kubambulula zintu kutegwa mujane ciindi cakumuswiilila. Buyo-buyo mulamutyompya. Amuyeeye citondezyo ca Jesu. Kuli ciindi naakali kuyanda kulyookezya. Pele bantu nobakamubunganina kuti bamuswiilile, wakatalika kubayiisya muciindi cakuti alyookezye. (Marko 6:30-34) Ibunji bwabakubusi balizi kuti bazyali babo bajisi bubi, pele bayandika cisyomezyo cakuti balababikkila maanu kubazyali. Aboobo kamulibambilide kuswiilila alimwi kamubaa lweetelelo.
7. Ino ncinzi bazyali ncobateelede kucita?
7 Amusoleke kuyeeya zintu mbozyakabede ciindi nomwakali bakubusi, mutacileki ciimo canu cikondelezya! Bazyali beelede kukkomana kukkalaa bana babo. Kuti naa kuli nokutakwe cakucita, ino bazyali bacibelesya buti ciindi? Kuti naa eco ciindi bacibelesya kucita zintu zyabo beni izitabikkilizyi mukwasyi wabo, ibakubusi balafwambaana kubona. Kuti bakubusi babona kuti beenzinyina bakucikolo balababikkila maanu kwiinda bazyali babo inga caleta mapenzi.
IZYAKUBANDIKA
8. Mbuti bana mbobanga bagwasigwa kuba bantu basyomeka, balilemeka alimwi babeleka canguzu?
8 Kuti naa bazyali tabana bayiisya bana babo bubotu bwakusyomeka alimwi akubeleka canguzu, baleelede cini-cini kutalika mumyaka yabukubusi bwabana. (1 Ba-Tesalonika 4:11; 2 Ba-Tesalonika 3:10) Alimwi acimbi cintu cipati ncobeelede kulangisya ncakuti bana babo balasyoma amoyo omwe kuti kulilemeka mubukkale bwabo ncintu cipati. (Tusimpi 20:11) Kanjikanji kuyiisya kwamuzyali mumbazu ezi nkwacitondezyo ncapa. Mbweena mbuli balumi batasyomi mbobanga basandulwa “abukkale bwa[mukaintu] kakunyina akubelesya majwi,” abalo bakubusi balakonzya kwiiya nzila zibotu kwiinda mubukkale bwabazyali babo. (1 Peta 3:1, Ci) Nokuba boobo citondezyo calo cilikke tacizulili pe nkaambo bana balabona zitondezyo zinji izibyaabi alimwi balaswiilila njiisyo izyakubeja zinji. Aboobo bazyali bayanda bana babo beelede kuziba bana ncobayeeya kuzintu nzyobabona alimwi anzyobamvwa, ikutegwa eco cikonzeke, kuyandika kubandika kwini-kwini ikulaa maanu.—Tusimpi 20:5.
9, 10. Nkaambo nzi bazyali ncobeelede kubona kuti babayiisya bana babo makani aajatikizya koonana, alimwi mbuti mbobanga bacicita eco?
9 Eci cilayandika ikapati kumakani aajatikizya koonana. Nobazyali sena mufwa nsoni kubandika abana banu makani aajatikizya koonana? Nokuba boobo amusole nkaambo kwiiya kwalo bayakwiiya kumuntu umwi. Kuti naa tamubayiisyi nywebo, nguni uunga waziba zitondwa ezyo nzyobatiiye? Mu Bbaibbele, Jehova tatantamuki kubandika makani aajatikizya koonana, aboobo abalo bazyali tabeelede kwaatantamuka pe.—Tusimpi 4:1-4; 5:1-21.
10 Mucoolwe Bbaibbele lilijisi malailile aamvwika kumakani aajatikizya bukkale bwakoonana, alimwi ba Watchtower Society bamwaya luzibo lunji ikutondezya kuti malailile aya acibeleka sunu. Sena inga tamukonzyi kubelesya lugwasyo olu? Mucikozyanyo sena inga tamukonzyi kulanga cibalo amwana wanu musimbi naa musankwa icamutwe wakuti “Sex and Morals” [“Kugonana Ndimukkalidwe”] mubuku lya Young People Ask—Answers That Work? [Mafunso Acicepere Akufunsa—Mayanko Amene Amatandiza? Inga camugambya ncomutibone.
11. Ninzila nzi iigwasya kapati njobanga babelesya bazyali kuyiisya bana mbobanga babelekela Jehova?
11 Ino makani nzi mapati bazyali abana ngobeelede kubandika? Imwaapostolo Paulo wakaa amba naakalemba kuti: “Amubalele [bana banu] mulwiiyo lwa-Mwami amumilazyo yakwe.” (Ba-Efeso 6:4) Bana lyoonse bayandika kwiiya makani aa Jehova. Ikapati bayandika kwiiya kumuyanda alimwi beelede kuti kabayanda kumubelekela. Aalo awa inga mwabayiisya kapati kwiinda mucitondezyo. Kuti bakubusi babona kuti bazyali babo balamuyanda Leza “amoyo wabo woonse [asoolu yabo yoonse NW] amumiyeeyo yabo yoonse” alimwi eci capa kuti bazyale micelo mibotu mumaumi abo, abalo balakonzya batobela. (Matayo 22:37) Alimwi kuti bana babona kuti bazyali babo tababikkili kapati maanu kulubono lwakumubili, babikka Bwami bwa Leza abusena bwakusaanguna, inga bagwasigwa abalo kubaa ciimo eco.—Mukambausi 7:12; Matayo 6:31-33.
12, 13. Ino nzintu nzi zyeelede kuyeeyegwa kuti ciiyo camukwasyi cizwidilile?
12 Iciiyo ca Bbaibbele camukwasyi cansondo ansondo cilagwasya kapati kuyiisya bana izintu zibotu zyakumuuya. (Intembauzyo 119:33, 34; Tusimpi 4:20-23) Ikubaa ciiyo cili boobu icisitikide kulayandika kapati. (Intembauzyo 1:1-3) Bazyali abana beelede kubona kuti taakwe cintu citola busena bwaciiyo camukwasyi pe. Alimwi ciiyo camukwasyi ceelede kulangwa aciimo ceelede nocinga cagwasya. Umwi wisi bana wakati: “Inzila igwasya njakuti sikweendelezya ciiyo akulwaizye muuya wakuliiba alimwi awabulemu kuciiyo camukwasyi—wakwaanguluka pesi wakulilemeka. Tacili coonse ciindi zintu nozinooenda kabotu, cimwi ciindi munoonga mwayandika kululamika ciimo cabana. Kuti naa zintu taakwe nozyayenda kabotu ciindi comwe naa zyobile, amuzumanane alimwi musole ciindi cimbi.” Oyu ngweena wisi bana wakaamba kuti mumupailo wakwe wakutalisya ciiyo comwe-comwe, ulomba Jehova kuti amugwasye kubikka ciimo ceelede muli baabo boonse ibajanika aciiyo.—Intembauzyo 119:66.
13 Ikweendelezya ciiyo camukwasyi mmukuli wabazyali basyomi. Masimpe bamwi bazyali balakonzya kabatajisi cipego cakuyiisya elyo inga kacibayumina kweendelezya ciiyo camukwasyi munzila ikondelezya. Nokuba boobo kuti kamubayanda bana banu ‘mumilimo amulusinizyo,’ mulayanda kubagwasya cakulibombya amoyo omwe kuti baye ambele munzila yakumuuya. (1 Johane 3:18) Nokuba kuti balakonzya batongooka cimwi ciindi, balabona kuti mulababikkila maanu.
14. Ino Deuteronomo 11:18, 19 inga yabelesegwa buti mukubandika zintu zyakumuuya abakubusi?
14 Ikubandika zintu zyakumuuya takugoleli buyo aciiyo camukwasyi pe. Sena mulaayeeya malailile aa Jehova kubazyali? Wakati: “Aya majwi aangu, amwaalondole mumyoyo yanu amumiyeeyo yanu; amwaange mbuli citondezyo amaanza aanu ambuli ciibalusyo akati kameso aanu. Alimwi amwaaiyisye bana banu, amwaambaule ciindi cakukala muŋanda aciindi cakweenda munzila, ciindi cakulala aciindi cakubuka.” (Deuteronomo 11:18, 19; amulange alimwi aku Deuteronomo 6:6, 7.) Eci tacaambi kuti bazyali beelede lyoonse kabakambaukila bana babo pe. Pele silutwe wamukwasyi uujisi luyando weelede lyoonse kasola kujana nzila zyakuyaka mukwasyi wakwe munzila yakumuuya.
LULAYO ABULEMU
15, 16. (a) Ino lulayo ninzi? (b) Nguni uupedwe mukuli wakupa lulayo, alimwi nguni uujisi mukuli wakubona kuti lwatobelwa?
15 Lulayo ndwiiyo ilululamika alimwi lulajatikizya akubandika. Lulayo cipandulula kululamika kwiinda kusubula—nokuba kuti kulatolezya akumuzeezo wacisubulo. Ibana banu bakali kuyandika lulayo nobakali baniini, alimwi lino mbobaba bakubusi, baciyandika kulaya munzila imwi ambweni kwiinda ceciya ciindi. Bakubusi ibalaa maanu balizi kuti aya masimpe.
16 Ibbaibbele lyaamba kuti: “Mufubafuba ulasampaula lulayo lwawisi, pele uuswiilila kutapatilwa musongo.” (Tusimpi 15:5) Nzinji nzyotwiiya mulugwalo olu. Lutondezya kuti lulayo lweelede kupegwa. Mukubusi takonzyi ‘kuswiilila lulayo’ kuti kalutako. Jehova upa mukuli wakulaya kubazyali ikapati bawisi. Pele mukuli wakuswiilila lulayo oolo ngwamukubusi. Ulaiya kapati alimwi kulubizya kulaba kusyoonto kuti katobela lulayo lwabusongo iluzwa kuli bawisi abanyina. (Tusimpi 1:8) Ibbaibbele lyaamba kuti: “Uukaka kulayigwa ulajana bucete abweeme, pele uubika moyo wakwe kukutapatilwa ulalemekwa.”—Tusimpi 13:18.
17. Muunzila nzi yeelede bazyali njobeelede kupa lulayo?
17 Bazyali nobalaya bana, tabeelede kwiindilizya pe. Tabeelede kubasinkilila cakuti mane basika nkobacimwa bana babo, ambweni akuleka kulisyoma. (Ba-Kolose 3:21) Pele alimwi tabeelede kubalekelezya cakuti tabacibapi alwiiyo luyandika kapati. Ikubalekelezya boobo inga kwaleta mapenzi. Tusimpi 29:17 yaamba kuti: “Koma mwana wako, elyo uyookupa lulyokezyo, uyooletela moyo wako kubotelwa.” Pele kapango ka 21 kaamba kuti: “Uulendekezya mulanda wakwe kuzwa kubwanike, kumamanino uyakuba muntu uutalumbi.” [NW] Nokuba kuti kapango aka kaamba mulanda, kalabeleka mbweena buyo akumwana uli woonse wamuŋanda.
18. Ino lulayo ncitondezyo canzi, alimwi ncinzi citeelede kucitwa ciindi bazyali nobapa lulayo ilwalyoonse?
18 Ikwaamba masimpe, ilulayo lweelede ncisinizyo cakuti muzyali ulamuyanda mwana. (Ba-Hebrayo 12:6, 11) Kuti kamuli bazyali mulizi kuti kulaya mwana munzila yeelede ciindi coonse ncintu cikatazya. Kutegwa kube luumuno cilakonzya camuubaubila kwiide kumuleka buyo mukubusi uutamvwi kuti acite ncayanda mwini. Pele kumamanino muzyali uutobela nzila eyi yabili uyakutebula ŋanda yamanyongwe.—Tusimpi 29:15; Ba-Galatiya 6:9
KUBELEKA AKUSOBANA
19, 20. Ino mbuti bazyali mbobanga babelesya busongo kumakani aajatikizya zyakulikondelezya zyabana babo bakubusi?
19 Iciindi cansiku bana kanjikanji balikuyandika kugwasya mumilimo yaaŋanda naa yamumyuunda. Mazubaano bakubusi banji bajisi ciindi cinji cakwiide kukkala buyo kabali balikke. Elyo kuzuzikizya ciindi eco ibusambazi bwanyika buleta zintu zinji zyakusobanya. Mbwaanga nyika eyi tailemeki nzila zya Bbaibbele zyabukkale, izintu ezi zilangilwa kuleta mapenzi.
20 Aboobo muzyali uuyanda bululami ulaa nguzu zyakuzumizya naa kukasya zikondelezyo. Nokuba boobo tamweelede kuluba kuti mukubusi ulimukukomena. Mwaka amwaka ulalangila kuti kamumweendelezya mbuli muntu mupati. Elyo ncamaanu kuti mbwayabukomenena mukubusi awalo muzyali weelede kayungizya kumupa lwaanguluko lwakusala zikondelezyo nzyayanda—kufwumbwa kuti ezyo zintu nzyalisalila zitondezya kuti uyabukomena munzila yakumuuya. Zimwi ziindi mukubusi ulakonzya kutasala kabotu kunyimbo, beenzinyina, alimwi azintu zimbi. Kuti naa eci cacitika, kuyandika kubandika amukubusi kutegwa kumbele aamazuba akasale kabotu.
21. Ino mbuti kubelesya maanu kumakani aaciindi cibelesegwa kukulikondelezya mbokunga kwakwabilila mukubusi?
21 Ino kusobana kweelede kupa ciindi cinji buti? Muzisi zimwi bakubusi bacengwa kuti balijisi mulawo wakulikondelezya coonse ciindi. Aboobo mukubusi ulakonzya wacibamba ciindi cakwe munzila yakuti kayabulonga buyo kucilikondelezyo comwe-comwe. Cili kubazyali kumulaya kuti kuli azimbi zintu ziyandika kupa ciindi mbuli mukwasyi, kubala, kwiizya abantu basimide munzila yakumuuya, miswaangano ya Bunakristo, alimwi amilimo yaaŋanda. Eci cilapa kuti Ijwi lya Leza ‘litafundilizigwi amisobano yabuumi.’—Luka 8:11-15.
22. Mubuumi bwamukubusi nzintu nzi zimbi zyeelede kulangwa kunze lyakulikondelezya?
22 Mwami Solomoni wakati: “Ndizi kuti taakwe cintu cibotela bantu kwiinda eci: kukondwa akulibotezya mubuumi bwabo. Alimwi cipo ca-Leza nceeci: kuti muntu alye akunywa akukondwa mumilimo yakwe yoonse.” (Mukambausi 3:12, 13) Ee, kukkomana akulibotezya kuli akati kabuumi buzwide. Pele akwalo kubeleka canguzu kulayandika. Bakubusi banji sunu tababoni kuti lukkomano lulazwa mukubeleka canguzu naa kuti kuli bulemu muntu mbwamvwa ibuboola kwiinda mukumana penzi. Bamwi tabapegwi ciindi cakubaa luzibo naa cakwiiya mulimo uukonzya kubagwasilizya kumbele aamazuba. Ndeeli penzi likatazya kumuzyali. Sena mulasola canguzu kubona kuti mwana wanu wagwasigwa munzila ezyo? Kuti naa mwazwidilila kukuyiisya mwana wanu mukubusi ikuyanda milimo alimwi akubotelwa anjiyo ulabaa ciimo cibotu kumilimo icinga camugwasya kapati mubuumi.
IKUZWA KUBUKUBUSI KUSIKA KUBUPATI
23. Mbuti bazyali mbobanga bakulwaizya bakubusi?
23 Nociba ciindi nomubaa mapenzi amwana wanu mukubusi, lugwalo lucibeleka lwakuti: “Luyandisyo talweeli.” (1 Ba-Korinto 13:8) Mutaleki kutondezya luyando ndomujisi. Amulibuzye kuti, ‘Sena ndamulumbaizya mwana omwe-omwe ciindi nazunda mumapenzi? Sena ndasola kubelesya ciindi cibotu cakutondezya luyando akulumba kubana bangu nocitanainda ciindi eco?’ Nokuba kuti zimwi ziindi kunooli kwiimpana, kuti bakubusi baziba kuti mulabayanda, balatalika kumuyanda andinywe mbweena buyo.
24. Ino ninjiisyo nzi yamu Magwalo iibeleka kanjikanji mukukomezya bana, pele ino ncinzi ceelede kuyeeyegwa?
24 Masimpe, ibana mbobayabukomena balalisalila kubweza ntaamu zipati. Ambweni nintaamu bazyali nzyobatayandi. Ino kuti mwana wabo wasala kuti aleke kubelekela Jehova Leza? Eci cilakonzya kucitika. Nobaba bana ba Jehova bamuuya bamwi bakalukaka lulayo lwakwe, bakazanga. (Matalikilo 6:2; Juda 6) Ibana tabali makkompyuta aakonzya kupedwa limwi malailile kutegwa acite ncotuyanda. Nzilenge zijisi maanu aakulisalila, izikonzya kubetekwa kuli Jehova akaambo kantaamo nzyozisala. Nokuba boobo Tusimpi 22:6 tulabeleka kanjikanji: “Iyisya mwana aende munzila iielede, lino akomena takooyooleya mulinjiyo.”
25. Ino ninzila nzi mbotu kapati bazyali njobanga batondezya kulumba kuli Jehova kucileleko cabuzyali?
25 Aboobo amubatondezye kuti mulabayanda kapati bana banu. Amusole canguzu kutobela njiisyo zyamu Bbaibbele mukubakomezya. Amube citondezyo cibotu camuntu uujisi bukkale bwa Bunaleza. Aboobo mulabagwasya bana banu kuti bakomene, babe bantu bapati balaa maanu ibayoowa Leza. Eyi njenzila mbotu kapati ibazyali njobakonzya kutondezya kulumba Jehova kucileleko cabuzyali.