CIBALO 4
Ino Mulayeendelezya Buti Ŋanda?
1. Nkaambo nzi kweendelezya ŋanda ncocinga caba cintu ciyumu sunu?
“ZIYANZA zyaansi ano zili [mukucinca. NW]” (1 Ba-Korinto 7:31) Alulama majwi aya sunu aakalembwa myaka iinda ku 1,900 yainda! Izintu zili mukucinca, ikapati buumi bwamukwasyi. Icintu cakali kulangwa kuti cililuzi naa ncilengwa cabukkale myaka ili 40 naa 50 yainda, aano mazuba cilangwa mbuli cintu citayandiki. Aboobo inga caba cintu ciyumu kweendelezya ŋanda. Nokuba boobo mulakonzya kuzwidilila kufwumbwa kuti mwatobela lulayo lwamu Magwalo.
AMUKKOMANE AZINTU NZYOMUJISI
2. Ino nzintu nzi ziyumya buumi mumukwasyi?
2 Bantu banji mazubaano tabakkomani abukkale bwamukwasyi ibwa lyoonse. Akaambo kabusambazi bwamunyika ibwazumanana kupanga zintu alimwi akubelesya maanu koongelezya buleya ikuula zintu ezyo, mamiliyoni aabazyali babeleka mawoola manji mumilimo yabo kutegwa bakonzye kuula zintu ezi. Mamiliyoni aabambi bantu balapenga buzuba-abuzuba kujana cakulya. Balabeleka canguzu kapati kwiinda mbobali kubeleka lyoonse, ambweni kucita milimo yobile kutegwa bakonzye kuula zintu ziyandika. Bamwi inga bakkomana kujana mulimo nkaambo penzi lyakubula mulimo lyaya ambele kapati. Ee, buumi bulayuma zimwi ziindi kumukwasyi wamazubaano, pele njiisyo zya Bbaibbele zilakonzya kugwasya mikwasyi kusola inzila zyoonse zikonzeka.
3. Ninjiisyo nzi njaakapandulula mwaapostolo Paulo, alimwi mbuti kutobela njiisyo eyo mbokunga kwagwasya muntu kuti azwidilile mukweendelezya ŋanda?
3 Mwaapostolo Paulo wakalaa penzi lyakujana zintu ziyandika mubuumi. Kwiinda mukusoleka kumana penzi eli, wakaiya ciiyo cibotu ncaakapandulula mulugwalo lwakwe kumweenzinyina Timoteo. Paulo wakalemba kuti: “Takukwe ncotwakaleta ansi ano nociba ncotukonzya kutolelela nkuko, aboobo kufumbwa twanoojisi cakulya acakulivumba, nciconya eco mbubo ncinji.” (1 Timoteo 6:7, 8) Masimpe mukwasyi uyandika zintu zimbi kunze lyacakulya azyakusama. Uyandika kwakukkala. Bana bayandika lwiiyo. Alimwi kuyandika mali aakusilisya alimwi kuli azimbi ziyanda mali. Nokuba boobo injiisyo iijanika mumajwi aa Paulo ilakonzya kubeleka. Kuti naa twakkomana buyo azintu ziyandika kapati muciindi cazintu nzyotuyanda buyo, buumi bulauba-uba.
4, 5. Mbuti kulibambila akuyeeyela limwi mbokunga kwagwasya mukweendelezya ŋanda?
4 Aimbi njiisyo igwasya ijanika muli cimwi cazikozyanyo zya Jesu. Wakati: “Ino nguuli akati kanu, uuyanda kuyaka ŋanda ndamfu, uutasaanguni kukala sansi, abale mali ngati yasye ŋanda, abone na ulijisi aakwiizyulizya?” (Luka 14:28) Jesu awa ncaamba nkuyeeyela limwi, nkulibambila. Mucibalo cainda twakabona mbocigwasya kucita boobo ciindi bantu bobile bacili bana nobayeeya kukwatana. Alimwi eci cilagwasya akukweendelezya ŋanda kuli baabo bazwaa kukwatana. Kuyeeyela limwi mumbazu eyi kujatikizya kubikka mbaakani yazintu ziyandika kuula, ikubonena limwi mbwaatibelesegwe mali oonse aaliko munzila iinga yagwasya kapati. Munzila eyi mukwasyi ulakonzya kwaabelesya kabotu mali, alimwi akubikka ambali mali aazintu iziyandika kapati zyabuzuba bomwe bomwe naa nsondo yomwe-yomwe, alimwi akutaindilizya aamali ngomujisi.
5 Muzisi zimwi imbaakani iliboobo inga yamugwasya kutantamuka muuya wakuyanda kukweleta mali aakaloba aakuulizya zintu zitayandiki kapati. Muzisi mobazumizya kuula zintu kwiinda mutumakkaadi twakukweletela, kuyandika kulitiba mukubelesya tumakkaadi otu. (Tusimpi 22:7) Imbaakani alimwi inga yamugwasya kutacita cuule-ule—kuula cintu kufwumbwa ncomwabona icamukonda kamutayeeyi bubotu abubi bwakuula cintu eco. Alimwi inga yatondezya kuti kusowa mali kunjuka naa kukubbeja, kufweba tombwe alimwi akwiindilizya kunywa kucetaazya mukwasyi alimwi takweendelani anjiisyo zya Bbaibbele pe.—Tusimpi 23:20, 21, 29-35; Ba-Roma 6:19; Ba-Efeso 5:3-5.
6. Ino Magwalo aamba nzi kutontozya baabo baceteede?
6 Mbuti aabo bacete akaambo kamapenzi? Inga baumbulizigwa mukuziba kuti penzi eli ilijanika nyika yoonse mbwiizulwa liyakumana. Munyika mpya iilaafwaafwi kapati kuboola, Jehova uyakuligwisya penzi lyabucete kubikkilizya abubi boonse bupa kuti bantu kabapenga. (Intembauzyo 72:1, 12-16) Nokuba kuti mbacete kwaciindi cino, Banakristo bakasimpe tabalibiliki kapati nkaambo balijisi lusyomo mucisyomezyo ca Jehova icakuti: “Nsikwe nenti kamulekelezye nokuba kuyoomuleka buyo pe, pe.” Aboobo silusyomo ulakonzya kwaamba cakutadooneka kuti: “Jehova ngomuvuni wangu, takukwe encenjoowa.” (Ba-Hebrayo 13:5, 6) Mumazuba aya aakatazya, Jehova wabagwasyilizya munzila zinji basikumukomba aabo batobela njiisyo zyakwe alimwi akubikka Bwami bwakwe abusena bwakusaanguna mumaumi aabo. (Matayo 6:33) Banji balakonzya kupa bukamboni kwiinda mumajwi aamwaapostolo Paulo kuti: “Koonse koonse amuziyanza zyoonse ndiiyide kupona kabotu, nimuba mukukuta nimuba mukufwa inzala, nimuba mukulivubya nimuba mukulitengwaanya. Zintu zyoonse buyo ndazikonzya nkaambo kanguzu nzimpedwe kuli-Kristo.”—Ba-Filipi 4:12, 13.
KUYUMUZYANYA MUKULI
7. Majwi nzi ngaakaamba Jesu aanga kuti muntu waatobela ulakonzya kuzwidilila mukweendelezya ŋanda?
7 Kumamanino aamulimo wakwe waansi, Jesu wakati: “Yanda mweenzinyoko mbuli mboliyanda omwini.” (Matayo 22:39) Ikutobela lulayo olu kulagwasya kapati mukweendelezya ŋanda. Mbaani beenzuma mbotubambene limwi alimwi mbotuyandana kapati kunze lyabaabo mbotukkala limwi—bamalumi besu abamakaintu, bazyali alimwi abana? Mbuti banamukwasyi mbobanga batondezyanya luyando akati kabo?
8. Mbuti luyando mbolunga lwatondezegwa mumukwasyi?
8 Inzila imwi njakwaabana milimo yaaŋanda akubona kuti aumwi wacita mulimo wakwe. Aboobo bana beelede kuyiisya kuyobola zintu nzyobamana akusobanya, zibe zisani naa zidooli. Kuyala kabotu bulo ciindi nomwabuka inga wamubeda mulimo mupati alimwi akumutolela ciindi, pele cilagwasya mukweendelezya ŋanda. Aino cimwi ciindi zintu zilakonzya kupalangana, pele toonse tulakonzya kubelekela antoomwe kucita kuti lyoonse kakuli bulondo muŋanda alimwi akusalazya zintu notwamana kulya. Muuya wabutolo, bulyato, bulenga alimwi akutongooka ulatyompya kumuntu woonse. (Tusimpi 26:14-16) Pele muuya wakuseka-seka akutatongooka mumilimo ulagwasya kuleta lukkomano mumukwasyi. “Oyu uupa calumwemwe nguuyandwa kwa-Leza.”—2 Ba-Korinto 9:7.
9, 10. (a) Mmukuli nzi kanji-kanji mukaintu wamuŋanda ngwajisi, alimwi mbuti mbounga waubisigwa? (b) Ino kupedwe muzeezo nzi mubotu wakulanga mulimo waaŋanda?
9 Muuya wakugwasyanya awaluyando ulapa kuti kutabi bukkale buleta mapenzi mapati mumaanda. Bamakaintu kuzwa kaindi mbobalanga ŋanda. Balalanga bana akubamba ŋanda, balawasya zisani zyamukwasyi, alimwi balaula akujika cakulya. Muzisi zimwi bamakaintu mbuli cilengwa balabeleka amumyuunda, balauzya butebuzi mumusyika, naa kugwasilizya munzila zimbi kuleta mali mumukwasyi. Nomuba mumasena mocataliko cilengwa eci, penzi lyabucete lyasinikizya mamiliyoni aabamakaintu bakwetwe kuyandaula milimo imbi yakucita kunze lyayeeyo iicitwa aaŋanda. Mukaintu alimwi muzyali uubeleka canguzu mumbazu ezi zyoonse ziindene-indene weelede kulumbaizya. Mmukutausi mbweena mbuli “mwanakazi mubotu” waambwa mu Bbaibbele. “Talyi cilyo cabutolo.” (Tusimpi 31:10, 27) Nokuba boobo eci tacaambi kuti mukaintu alikke nguuyelede kucita milimo yaaŋanda. Mulumi amukaintu wakwe nobakotoka kuzwa kumilimo boonse bobile, sena mukaintu alikke weelede kucita milimo yoonse yaaŋanda, pele walo mulumi abamwi mumukwasyi kabaide kulyookezya buyo? Peepe. (Amukozyanisye a 2 Ba-Korinoto 8:13, 14.) Aboobo atwaambe mukaintu uyanda kubamba cakulya, inga wakkomana kuti bamwi banamukwasyi bamugwasya, babamba ziyandika atafule, baula zintu zimwi ziyandika kuula naa kukukula lubuwa. Ee, boonse balakonzya kugwasya mumulimo.—Amukozyanisye a Ba-Galatiya 6:2.
10 Bamwi balakonzya kwaamba kuti: “Nkotuzwa, milimo eyi taili yamwaalumi pe.” Aayo alakonzya kaali masimpe, pele sena tacikonzyi kugwasya kuti mwaayeeya makani aya? Iciindi Jehova Leza naakalenga mukwasyi, taakwe naakabikka mulawo wakuti milimo imwi inoocitwa aabamakaintu biyo. Cimwi ciindi mwaalumi musyomesi Abrahamu naakaswaigwa beenzu balemenede ibakatumwa aa Jehova, walo lwakwe wakanyamuka wabamba akutola cakulya kubeenzu. (Matalikilo 18:1-8) Ibbaibbele lilalaya kuti: ‘Balumi beelede kuyanda banakazi babo mbuli mibili yabo beni.’ (Ba-Efeso 5:28) Atwaambe mulumi naakotoka ulikatede elyo uyanda kulyookezya, sena mukaintu walo inga takonzyi kulimvwa boobo ambweni akwiindila? (1 Petro 3:7) Aboobo sena tacili cintu cibotu alimwi icaluyando kuti mwaalumi kagwasilizya aaŋanda?—Ba-Filipi 2:3, 4.
11. Ino Jesu wakapa buti citondezyo cibotu kuli omwe-omwe mumukwasyi?
11 Jesu ncikozyanyo cibotu camuntu wakakkomanisya Leza alimwi abeenzinyina. Nokuba kuti taakakwete, Jesu ncikozyanyo cibotu ncobanga batobela baalumi abamakaintu kubikkilizya abana. Mbobu mbwaakalyaamba: “Mwana a-Muntu tazide kuti abelekelwe, wakeza kuti abeleke,” nkokuti kubelekela beenzinyina. (Matayo 20:28) Yabota mikwasyi imuli bantu basoleka kubaa ciimo eco!
BULONDO—NKAAMBO NZI NCOCILI CINTU CIPATI?
12. Ino ncinzi Jehova ncayanda kuli baabo bamubelekela?
12 Aimbi njiisyo ya Bbaibbele iinga yagwasya kweendelezya ŋanda ijanika ku 2 Ba-Korinto 7:1. Yaamba kuti: “Atulisonzole busofwaazi boonse nibuba bwamubili nibuba bwamoyo.” Aabo batobela majwi aaya aakaambwa kwiinda mumuuya uusalala balatambulwa a Jehova, oyo uuyanda “busyomi busalala butakwe kampenda.” (Jakobo 1:27) Aboobo ŋanda yabo ilalelekwa.
13. Nkaambo nzi bulondo ncobukonzya kugwasya mukweendelezya ŋanda?
13 Mucikozyanyo Ibbaibbele litusyomezya kuti cilasika ciindi malwazi akuciswa nozitakoonooliko. Kuciindi eco, “takukooyooba naba omwe akati kabantu banyika uuamba kuti, Ndaciswa.” (Isaya 33:24; Ciyubunuzyo 21:4, 5) Pele mbocitana sika eco ciindi, mukwasyi woonse ulajatikizigwa amalwazi ciindi aciindi. Nobaba ba Paulo a Timoteo bakaciswa. (Ba-Galatiya 4:13; 1 Timoteo 5:23) Nokuba boobo bahaabupampu mukusilika baamba kuti malwazi manji alakonzya kutantamukwa. Mikwasyi yamaanu ilatantamuka malwazi amwi kwiinda mukutantamuka busofwaazi bwakumubili abwakumuuya. Atubone naa inga yacita buti obo.—Amukozyanisye a Tusimpi 22:3.
14. Mbuti bukkale busalala mbobunga bwagwasya kukwabilila mukwasyi kumalwazi?
14 Busalazi munzila yakumuuya bujatikizya busalazi bwabukkale. Mbuli mbomuzi kale, Bbaibbele likulwaizya bukkale busumpukide, elyo lilakasya koonana kuli koonse kunze aakooko kwamulukwatano. “Nibaba basibwaamu, . . . nibaba basimamambe nibaba batete kuzibi nibaba baalumi boona baaluminyina . . . tabakooyoovuba Bwami bwa-Leza.” (1 Ba-Korinto 6:9, 10) Kutobela milawo eyi isumpukide ncintu cipati ku Banakristo bapona munyika eyi iisampukide. Kukkomanisya Leza alimwi kugwasya mikwasyi kulikwabilila kumalwazi aakoonana aayambukila mbuli AIDS, bbolabbola, kanswende, alimwi acinzonoono.—Tusimpi 7:10-23.
15. Amupe cikozyanyo cabukkale bunga bwaleta malwazi aalaabutantamuke.
15 ‘Kulisalazya kwesu kubusofwaazi bwamubili boonse’ kukwabilila mukwasyi kumalwazi aambi. Malwazi manji aletwaa busofwaazi bwamubili. Cikozyanyo cipati ncilengwa cakufweba. Kunze lyakusofwaazya mapunga, zyakusama alimwi amuwo, kufweba kulapa akuciswa. Mamiliyoni aabantu balafwa amwaka nkaambo kakufweba tombwe; amuyeeye buyo mamiliyoni aabantu mwaka-amwaka nobatalikuciswa akufwa kufwambaana kuti ‘nobatalikulisofwaazya kumubili’!
16, 17. (a) Mulawo nzi Jehova ngwaakapa wakakwabilila bana Israyeli kumalwazi amwi? (b) Mbuti njiisyo iili mu Deuteronomo 23:12, 13 mboinga yatobelwa amikwasyi yoonse?
16 Amuyeeye cikozyanyo cimbi. Myaka ili 3,500 yainda, Leza wakapa musyobo wa Israyeli Mulawo wakwe kutegwa weendelezye bukombi bwabo abuumi bwabo bwabuzuba abuzuba. Oyo Mulawo wakagwasya kukwabilila musyobo oyu kumalwazi kwiinda mumilawo yabulondo yakabikkwa. Umwi mulawo akati kayeeyo wakali kujatikizya kusowa tubi twamuntu, twalo twakeelede kuzikka kulaale acilawo kutegwa abusena aakkala bantu atasofwaali. (Deuteronomo 23:12, 13) Oyo mulawo wansiku ulakonzya kugwasya asunu. Noliba sunu bantu balaciswa akufwa nkaambo tabautobeli.a
17 Ikweendelana anjiisyo yamulawo wa Israyeli, cimbuzi camukwasyi alimwi acisambilo—noziba mukati naa aanze amunzi—lyoonse zyeelede kazisalala alimwi kazisansailwa musamu uujaya tuzunda. Kuti naa cimbuzi kacitabambwi kabotu akujalwa, inzinini zilabungana mpoona aawo akutola tuzunda mumasena aambi amunzi—kubikkilizya amulicakulya cesu! Kunze lyaboobo, bana abapati beelede kusamba mumaanza ciindi nobazwa kucimbuzi. Buyo-buyo balaletelela atuzunda. Kweelana acakaamba musilisi umwi waku France, kusamba mumaanza “cili akati kazintu zigwasya kapati kutantamuka malwazi aamwida, aamucamba, naa zilonda zyaamubili.”
18, 19. Mmizeezo nzi ipedwe yakucita kuti ŋanda kiisalala nomuba muminzi mubali bacete?
18 Masimpe, bulondo inga bwakatazya muminzi mubali bacete. Umwi uuzi bukkale bwaminzi eyi wakaamba kuti: “Mulimo wakusalazya ulayuma kwiindilila akaambo kakupya kapati. Ulajana amumwi mulwaanzi lwaŋanda kuli lusuko luletwaa tumbizi. . . . Kuvwula kwabantu mumadolopo alimwi amuminzi akwalo kuleta malwazi. Mifolo yamaanzi aazwa kuzimbuzi, milwi yamatombe aatasowegwi, zimbuzi zyabuleya zisofweede, basikoswe, mapempya, alimwi anzinini izileta malwazi zyavwula.”
19 Kuba balondo mubukkale buli boobu nciyumu. Nokuba boobo cilagwasya kusola. Mulimo wakusanzya ansipa amaanzi musyoonto kweelana amali ngomunga mwasowa kulisilisya kuti naa mwaciswa. Kuti kamukkala muciimo cili boobo amusole canguzu kubamba lubuwa lwanu kuti lyoonse kalusalala alimwi kakutakwe bufumba bwabanyama. Kuti mainza kakuba mankandya mukazila katola aŋanda yanu, sena tamukonzyi kubikka lubwe-lubwe naa mabwe kutegwa kamutanjizyi mankandya muŋanda? Kuli baabo balaa mabbusu, sena tabakonzyi kwaasiya amulyango ciindi nobanjila muŋanda? Alimwi mutanoolekeli tombe kunjila momuteka maanzi akunywa. Kwaambwa kuti bantu batandila kumamiliyoni obile balafwa amwaka akaambo kamalwazi aajatikizya maanzi mabi alimwi abuyamba.
20. Kuti ŋanda itabi atombe, mbaani beelede kugwasya mumulimo oyo?
20 Bulondo muŋanda buli mumaanza aaboonse balimumo—baama, bataata, bana abeenzu. Umwi mutumbu ku Kenya wabana bali lusele wakati: “Boonse baiya kutola lubazu.” Bulondo muŋanda buletela bulemu kubanamukwasyi boonse. Ikasimpi kaku Spain kaamba kuti: “Kwiina kwiimpana akati kabucete abulondo.” Muntu nakkala muŋanda mpati, naa nsyoonto, muŋanda iliyoonse yamaanu, naa mukadumba, bulondo ncintu ciyandika kapati kuti mukwasyi kaupona kabotu.
TULAZWIDILILA KWIINDA MUKUKULWAIZIGWA
21. Kweelana acaamba Tusimpi 31:28, ncinzi cinga cagwasya kuleta lukkomano mumukwasyi?
21 Ibbuku lya Tusimpi mbobu mbolipandulula mukaintu mubotu: “Bana bakwe balabuka akumulongezya; alakwe mulumaakwe ulamutembaula.” (Tusimpi 31:28) Ino ndiilili nomwakalumbaizizye muntu wamumukwasyi? Masimpe iswe tuli mbuli masamu aakonzya kusyuuka kufwumbwa kuti akasaalilwa akumvwa mudumu ciindi cacilimo. Tuyandika kukasaalilwa kwiinda mukulumbaizigwa. Inga cagwasya kuti mukaintu kazi kuti mulumaakwe ulamulumba kumilimo yakwe alimwi akumubamba nkwamubamba alimwi tamuubyi-ubyi pe. (Tusimpi 15:23; 25:11) Alimwi inga cabota kuti mukaintu awalo kalumbaizya mulumaakwe kumilimo yoonse njacita kubikkilizya ayaaŋanda. Bana abalo balakomena kabotu kuti bazyali kababalumbaizya kumilimo yabo yaaŋanda, yakucikolo, naa yamumbungano ya Bunakristo. Kulumba nokuceya kulagwasya! Sena cilakatazya kwaamba kuti: “Ndalumba”? Peepe tacikatazyi pe, pele cilakulwaizya kapati kumukwasyi.
22. Ino ncinzi ciyandika kuti mukwasyi uzwidilile, alimwi mbuti mbocinga cajanwa?
22 Kuli twaambo tunji tupa kuti kweendelezya ŋanda citabi cintu citete. Pele cilakonzeka. Kasimpi kamu Bbaibbele kaamba kuti: “Iŋanda ilayasigwa busongo, ilaimikwa amaanu.” (Tusimpi 24:3) Busongo abupampu bulakonzya kujanwa kuti boonse mumukwasyi basola canguzu kwiiya alimwi akutobela kuyanda kwa Leza mubukkale bwabo. Lukkomano mumukwasyi masimpe ncintu ciyandika kubelekela!
a Mubbuku lilailila mbwanga muntu watantamuka bulwazi bwakusoomona—oobo buzizilwe alimwi ibujaya bana bavwanda banji—Iba Mbunga Iilanga Buponi Bwamuntu Nyika Yoonse Mboizulwa baamba kuti: “Kuti kakutakwe cimbuzi: amulivwunine kulaale aŋanda alimwi kulaale abusena mbobasobanina bana, kakuli kasinzo kamamita aali 10 ikuzwa waawo mpomuteka maanzi; amutuvwikkile tubi.”