-
Imulengi Inga Wacitya Buumi Bwanu Kubaa MpinduNgazi Yamulindizi—1999 | July 1
-
-
Imulengi Inga Wacitya Buumi Bwanu Kubaa Mpindu
“Zitembaule izina lya-Jehova, nkaambo wakalailila, lino zyakalengwa.”—INTEMBAUZYO 148:5.
1, 2. (a) Mmubuzyo nzi ngotweelede kulanga-langa? (b) Ino kulenga kujatikizidwe buti mumubuzyo wa Isaya?
“SA TONA kuziba?” Oyu ulimvwisya kuti mmubuzyo buyo uusololela kubwiinguzi uucitya bantu banji kubuzya kuti, ‘Kuzyiba nzi?’ Pele mmubuzyo mupati cini-cini. Alimwi tulakonzya kubuteelela kabotu bwiinguzi naa twazyiba nkuuzwa—icaandaano ca 40 cabbuku lyamu Bbaibbele lya Isaya. Muna Hebrayo wansiku Isaya ngowakalilemba, elyo imubuzyo oyo ngwakaindi. Pele alimwi mupya kapati nkaambo ujatikizya impindu yabuumi bwanu.
2 Mbwaanga uyandika kapati boobo, imubuzyo oyo uuli kuli Isaya 40:28 tweelede kuubikkila maanu kapati: “Sa tona kuziba? Sa tona kumvwa? Leza uuteeli, Jehova, iwakalenga magolelo oonse aanyika.” Aboobo ‘ikuzyiba’ kwakali kujatikizya Mulengi wanyika, alimwi makani aayengelede atondezya kuti taili nyika yalo iijatikizidwe. Itupango tobile musyule, Isaya wakalemba kujatikizya nyenyeezi ategwa: “Amuululale mubone kujulu. Ezi zyoonse nguni wakazilenga? [Ngooyo uupozya] makamu aazyo cakubala mweelwe wazyo. . . . Mubupati bwakwe bugambya, mbwali singuzu, taakwe niiba yomwe iibulika.”
3. Nokuba kuti mujisi luzibo lunji kujatikizya Mulengi, nkaambo nzi ncomweelede kuyandisya kuluyungizya?
3 Ee, imubuzyo wakuti “Sa tona kuziba?” mucini-cini ujatikizya Mulengi wabubumbo. Ambweni ilwenu mulisyomede cakusinizya kuti Jehova Leza ‘ngo Mulengi wamagolelo oonse aanyika.’ Alimwi mulakonzya kamujisi luzibo lunji kujatikizya bube bwakwe alimwi anzila zyakwe. Pele ino mbuti kuti naa mwaswaanganaa mwaalumi naa mwanakazi uudooneka kuti Mulengi nkwali alimwi uutamuzi ambwabede? Eco taceelede kumugambya pe naa camucitikila nkaambo kuli tuulunzuma twabantu ibatamuzi naa ibatamusyomi Mulengi.—Intembauzyo 14:1; 53:1.
4. (a) Nkaambo nzi ncoceelede lino ikulanga–langa makani aajatikizya Mulengi? (b) Mbwiinguzi nzi sayaansi mboitakonzyi kupa?
4 Izikolo zyayaka bantu badooneka, ibayeeya kuti sayaansi njiijisi bwiinguzi (naa njiiyoojana bwiinguzi) kujatikizya mbolyakatalika ijulu anyika abuumi. Mubbuku litegwa The Origin of Life (mutwe wini waci Fulenci: Aux Origines de la Vie) basikulilemba ba Hagene a Lenay baamba kuti: “Imakani aajatikizya matalikilo aabuumi acikazyanywa kapati kumatalikilo aamwaanda wamyaka wa 21. Ipenzi eli ilikatazya kapati kujanina bwiinguzi liyandika kuvwuntauzya mumbazu zyoonse kuzwa kubupati bwamulengalenga kusikila kukuceesya kuteeli kwabuyale bwazintu.” Nokuba boobo, icaandaano camamanino cakuti, “ImubuzyoTaunaingulwa” cilazumina kuti: “Twavwuntauzya bwiinguzi bwasayaansi kujatikizya mubuzyo wakuti, Ino buumi bwakatalika-talika buti anyika? Pele ino nkaambo nzi ncobwakatalikila buumi? Sena buumi bujisi mulimo uli woonse? Sayaansi taikonzyi kwiiyingula mibuzyo eyi. Ivwuntauzya buyo makani aajatikizya ‘mbuzicitika’ zintu. Imibuzyo iijatikizya ‘mbuzicitika’ zintu alimwi ‘ancozyicitikila’ mmibuzyo iyiindene kapati. . . . Ikujatikizya mubuzyo ‘wancozicitikila zintu,’ busyaabusongo abukombi aumwi aumwi wandiswe weelede kulijanina bwiinguzi.”
Ikujana Bwiinguzi Ampindu
5. Mbantu bamusyobo nzi ibanga bagwasigwa kuti baiya zinji kujatikizya Mulengi?
5 Inzya, tuyanda kuzyiba ibuumi ncobuliko—ikapati kuzyiba ncotwakalengelwa. Kunze lyaboobo, tweelede kubabikkila maanu bantu ibatanazumina kuti Mulengi nkwali ibanyinaa luzibo lunji kujatikizya nzila zyakwe. Naa amuyeeye bantu ibakakomena kabajisi muzeezo waandeene awaambwa mu Bbaibbele ikujatikizya Leza. Izyuulu-zyuulu zyatuulunzuma bakomenena mumasi aa Kujwe naa mumasena bunji bwabantu nkobatayeeyi kuti Leza mmuntu mwini-mwini uupona uulaa ciimo cibotu. Kuli mbabo, ibbala lyakuti “leza” libacitya buyo kuti bayeeye inguzu zitali zini-zini, inguzu zinyina bupanduluzi bumvwika. Kwiina ‘nobamuzyiba Mulengi’ nozyiba nzila zyakwe. Ikuti balo naa tuulunzuma twabantu bambi bajisi mizeezo iili boobu basyoma kuti Mulengi nkwali, talulikomeneni lugwasyo ndobanga batambula kubikkilizyaa bulangizi butamani! Alimwi noliba lino balakonzya kujana cintu cimwi citavwuli kujanwa—impindu ini-ini yabuumi akukkalikila kwamizeezo.
6. Mbuti buumi bwabantu banji sunu mbobukozyenye azyakacitikila Paul Gauguin acifwanikiso cimwi ncaakazekaula?
6 Mucikozyanyo: Mu 1891, umwi haazibwene mukuzekaula waku France wazina lya Paul Gauguin wakapolela ku French Polynesia kubusena bwaambwa kuti buleelene aparadaiso kubota. Pele bukkale bwakwe bwamusyule bwakamuletela bulwazi alimwi wakatabukizyaa bambi. Naakabona kuti lufwu lwaswena, wakazekaula cifwanikiso cipati mwalo mwaakalibonya kuti wakali kupandulula kuti ‘buumi tabukonzyi kuteelelwa.’ Sena mulizi Gauguin mbwaakacuulika eco ncaakazekaula? Ategwa: “Ino Nkuukuli Nkotuzwa? Ino Tulaampindu nzi? Ino Nkuukuli Nkotugama?” Ambweni mwakabamvwa kale bantu bambi kababuzya mibuzyo ili boobu. Mbanji baibuzya. Pele nobatajani bwiinguzi bukkazika moyo alimwi bukkale bwabo nobunyina mpindu—nkuukuli nkobanga baunka? Balakonzya kuyeeya kuti buumi bwabo tabwiindeene abwabanyama.—2 Petro 2:12.a
7, 8. Nkaambo nzi buvwuntauzyi bwabasayaansi ncobutazulide kuti bwaliiminina bulikke?
7 Elyo mulakonzya kuzyiba ibantu bahaazibwene mbuli professor mulwiiyo lwabupange bwazintu (physics) wazina lya Freeman Dyson ncaakalembela kuti: “Ndiyeeya mbuli mbobayeeya bantu banji balemekwa nondibuzya alimwi mibuzyo Jobu njaakabuzya. Nkaambo nzi ncotupengela? Nkaambo nzi nyika ncoinyina bululami? Nkaambo nzi ncokuli macise antenda?” (Jobu 3:20, 21; 10:2, 18; 21:7) Mbubwenya mbokwaambwa kale, ibantu banji basyoma musayaansi muciindi cakulanga kuli Leza. Bahaazibwene mubuumi bwazisamu abanyama, ibuumi abube bwalwaanje abamwi bali mukuyungizya luzibo kujatikizya nyika yesu abuumi bulimpawo. Kulubazu lumbi, bahaazibwene bazyamujulu alimwi abahaazibwene babupange bwazintu bali mukuyaambele kwiiya bweende bwamapulaneti, inyenyeezi amabbalabala aanyenyeezi aali kule kwini. (Amweezyanisye Matalikilo 11:6.) Mmakani nzi aalimvwisya aanga ajanwa mutwaambo tuli boobo?
8 Bahaazibwene musayaansi bamwi balaamba “zyamizeezo” ya Leza naa “milimo” iiyubunwidwe mububumbo. Pele sena eco inga cakanyonganya kaambo keni-keni ikaluzi? Science magazini yakati: “Basikuvwuntauzya nobaamba kuti ibupange bwabubumbo butondezya ‘mizeezo’ naa ‘milimo’ ya Leza, batembaula Leza kuzintu zisyoonto buyo zyamububumbo—mubuyale buyo.” Atwaambe kuti, haazibwene wabupange bwazintu iwakatambula bulumbu bwa Nobel wazina lya Steven Weinberg wakalemba kuti: “Mbotuyabubuteelelesya bubumbo, tuyabubona kuti tatuzi kaambo ncobuliko.”
9. Mbumboni nzi bunga bwatugwasya akugwasya bamwi ikwiiya kujatikizya Mulengi?
9 Nokuba boobo, mulakonzya kamuli akati katuulunzuma twabantu balo cakusinizya ibakaiya makani aya alimwi ibazyi kuti ikubaa buumi bulaampindu kujatikizya kuzyiba Mulengi. Amuyeeye nzyaakalemba mwaapostolo Paulo kuti: “Nkaambo kuzwa kumalengelo bantu balizi bube butaboneki bwa Leza, nkokuti nguzu zyakwe zitamani abuleza bwakwe. Bantu balaziba eezi nibabona eezyo Leza nzyaakalenga.” (Baloma 1:20, Ci) Inzya, kuli twaambo tunji tujatikizya nyika yesu andiswe tobeni ntotunga twabelesya kugwasya bantu basyoma mu Mulengi akuzyiba ncaakatulengela. Amulange-lange zibeela zyotatwe zijatikizya ceeci: bubumbo, matalikilo aabuumi anguzu zyakuyeeya kwesu.
Itwaambo Tusinizya
10. Nkaambo nzi ncotweelede kutelaika kujatikizya “matalikilo”? (Matalikilo 1:1; Intembauzyo 111:10)
10 Ino bubumbo obu bwakaboola-boola buti? Mulakonzya kuzyiba kuzwa mumalipooti aapegwa aajatikizya zibone-bone zyamumulengalenga ayaayo aakapegwaa baabo ibakalyuunkila mumulengalenga kuti ibunji bwabahaazibwene basayaansi balizyi kuti bubumbo motukkede kwiina nobwakaliko lyoonse. Kuli nobwakatalika alimwi buli mukukomena. Ino eci caamba nzi? Amuswiilile bwaamba haazibwene wazyamulengalenga Sir Bernard Lovell, ategwa: “Ikuti cimwi ciindi ikaindi, Ibubumbo kakali kantu buyo kaniini komwe alimwi ikatalemesyi, tweelede kubuzya kujatikizya icakaliko kakatanaba kantu ako kaniini. . . . Ipenzi ndyotunga twabaalyo ndyakuzyiba Matalikilo.”
11. (a) Ino bubumbo mbupati buti? (b) Ino bweendelezi bugaminide buli mububumbo bupa kaambo nzi?
11 Ibupange bwabubumbo, kubikkilizyaa nyika yesu butondezya inzila iigambya njozyakabambululwa kuti kazibeleka kabotu. Mucikozyanyo, izintu zyobile izigambya kujatikizya zuba anyenyeezi nzyakuti tazizakali nolilampa buti mukubeleka kwazyo alimwi zilikkalilide lyoonse. Ikubala kupya ikujatikizya mweelwe wamabbalabala aanyenyeezi mububumbo ibulibonya kuzwaa 50,000,000,000 kusikila ku 125,000,000,000. Alimwi ibbalabala litegwa Bbinga Busiku lijisi tuulunzuma tutabaliki twanyenyeezi mulindilyo. Ono amuyeeye: Tulizyi kuti injini yamootokala ibeleka kabotu ikuti kakuli mungwimba amuya weelede. Ikuti kamujisi mootokala, mulakonzya kutamba haazibwene mukubamba myootokala kuti aibambe-bambe njini, ikutegwa mootokala wanu kaweenda cabulondo. Ikuti bubambe buli boobo kabuyandika kapati kujatikizya injini buyo, ino mbuti kujatikizya izuba “iliyaka” kabotu lyoonse? Cakutadooneka inguzu ziyandika kapati zyakeendelezyegwa kabotu-kabotu kutegwa kube buumi anyika. Sena eco cakalicitikila buyo? Jobu wansiku wakabuzyigwa kuti: “Sena nduwe wakabikka milawo yabweende bwazintu zyakujulu, naa sena nduwe wakabikka nguzu zyeendelezya zintu zyoonse anyika.” (Jobu 38:33, The New English Bible) Kwiina muntunsi wakacita obo. Elyo ino bweendelezi obo bugaminide bwakazwa kuli?—Intembauzyo 19:1.
12. Nkaambo nzi ncokutali kubula maanu ikuyeeya kuti Syaabusongo ulaanguzu ngowakalenga zyoonse?
12 Sena bukonzya kuzwa kucintu cimwi naa Muntu umwi uutakonzyi kubonwa ameso? Amuyeeye mubuzyo oyu kweelana abuhaazibwene bwasayaansi yasunu. Bahaazibwene banji balanga zyamumulengalenga ono balazumina kuti kuli zintu zimwi zyamujulu izipati cini-cini zitegwa black holes. Eezi zintu tazikonzyi kubonwa, pele bahaazibwene balisinizizye kuti nkozili. Mbubwenya buyo alyalo Bbaibbele liluula kuti mubusena bumbi mujulu kuli zilenge zilaanguzu izitakozyi kubonwa, izilenge zyamuuya. Ikuti zilenge zijisi nguzu kapati izitalibonyi kaziliko, sena tacili camaanu kuyeeya kuti bweendelezi bugaminide bulibonya mububumbo bwakatalisigwaa Syaabusongo ulaanguzu?—Nehemiya 9:6.
13, 14. (a) Nkaambo nzi sayaansi nkoyajana kuti nkakasimpe kujatikizya matalikilo aabuumi? (b) Ino buumi bwaanyika butondezya nzi?
13 Ibumboni bwabili ibukonzya kugwasya bantu kuzyiba kuti Mulengi nkwali bujatikizya mbobwakatalika buumi. Kuzwa ciindi Louis Pateur naakacita kuvwuntauzya kwakwe, kusyomwa kuti buumi kwiina nobwakaile kutalika buyo bulikke. Aboobo ino buumi bwakatalika buti? Muma 1950, bahaazibwene basayaansi bakasola kutondezya kuti buumi anyika bwakatalika asyoonto-syoonto mulwaanje lutaanzi imuuwo wakusaanguna nowakali kuumpwa ciindi coonse alulabo. Pele bumboni bwakajanwa onoono butondezya kuti matalikilo ayo abuumi aanyika kwiina nobuli bwakasimpe nkaambo muuwo uli boobo kwiina nowakaliko pe. Eelyo basyaabusongo basayaansi bamwi bavwuntauzya bupanduluzi bumwi bunyina tumpenda tunji. Pele sena abalo bali mukukazelauka kaambo kapati?
14 Haazibwene musayaansi waku Britain Sir Fred Hoyle, iwakatola makumi-makumi aamyaka kwiiya bubumbo abuumi buli mumo wakati: “Muciindi cakuzumina muzeezo wakuti ambweni buumi bwakatalika kwiinda munzila zitazizyilwe kabotu, cakali kulibonya kuti cili kabotu kweezeezya buyo kuti ibuumi bwakatalika kwiinda mumucito wakuliyandila kwamuntu umwi simaanu cini-cini.” Inzya, mbotuyaambele kwiiya zintu zigambya zyabuumi, iluzibo lwesu lwakuti buumi bwakazwa kumuntu Syaabusongo cini-cini lulavwula.—Jobu 33:4; Intembauzyo 8:3, 4; 36:9; Incito 17:28.
15. Nkaambo nzi ncocinga caambwa kuti mulilibedelede?
15 Aboobo, ikaambo kakusaanguna kajatikizya bubumbo, ikabili imatalikilo aabuumi anyika. Ono amubikkile maanu kukaambo katatu—swebo tobeni mbotulibedelede. Munzila zinji bantunsi boonse balilibedelede, elyo anywebo mulilibedelede. Munzila nzi? Ambweni mwakamvwa ibongo nkobweezyanisigwaa muncini wakkompyuta mupati. Pele imakani aakavwumbulwa onoono atondezya kuti kweezyanisya ooku takweendelani naaceya. Haazibwene wasayaansi waku Massachusetts Institute of Technology wakati: “Imincini yamakkompyuta yasunu tiikonzyi kweezyanisigwaa muntu uulaamyaka yakuzyalwa iili yone munguzu zyakubona, kukanana, kweenda akubelesya maanu. . . . Kweelekwa kuti inguzu zyakubamba akubelesya makani aabambidwe mumincini eyi naaba aamuncini wakkompyuta mupati loko zyeelene buyo abweende bwanswaana zyankumba—ikabeela kasyoonto buyo kanguzu zijanika mumuncini wakkompyuta mupati loko uuli mukapompo [kanu kamutwe].”
16. Ncinzi ncokutondezya ikukonzya nkomukonzya kubandika mwaambo?
16 Mulakonzya kukanana mwaambo nkaambo kabongo bwanu. Bamwi balakonzya kukanana myaambo yobile, yotatwe naa minji, pele ikucikonzya kukanana mwaambo nouba omwe buyo kutondezya kuti tulilibedelede. (Isaya 36:11; Incito 21:37-40) Bahaazibwene ba R.S. a D.H. Fouts bakabuzya kuti: “Sena muntu alikke . . . nguukonzya kubandika kwiinda mukubelesya mwaambo? . . . Izinyama zimwi zyoonse zilabandika kwiinda . . . mukubelesya zitondezyo, bweema, kwiita, kulila akwiimba mane akuzyana kwanzuki. Pele banyama boonse kunze lyamuntu kuboneka kuti tabajisi mwaambo uukonzya kulembwa kabotu-kabotu akutobelwa. Alimwi banyama tabakonzyi kuzekaula zifwanikiso ziiminina zintu zimwi. Bakonzya buyo kuzilinga.” Masimpe, ibantu balikke mbabakonzya kubelesya bongo kukanana mwaambo akuzekaula zifwanikiso zijisi bupanduluzi.—Amweezyanisye Isaya 8:1; 30:8; Luka 1:3.
17. Nkwiimpana nzi kupati kuliko akati kakulanga kucitwaa munyama akooko kucitwaa muntu mucimbonimboni?
17 Kunze lyaboobo, nywebo mulilizyi mbomubede nobeni; mulalibikkila maanu. (Tusimpi 14:10) Sena kuli nomwaakalangilila kale kayuni, kabwa naa kakkiti kakalilanga mucimbonimboni mpoona katalika kugoma-goma, kuvwuluma nokuba kuyanda kulwana ncokabona? Inga kayeeya kuti kabona kanyama kambi, takalizyibi kuti nkankako. Nywebo nomulilanga mucimbomboni, mulazyiba kuti ndinywe. (Jakobo 1:23, 24) Mulakonzya kutelaika kujatikizya mbomuboneka akweezeezya mbomunoolibonya kwainda myaka misyonto. Banyama tabaciti obo. Inzya, bongo bwanu bucitya kuti mube balibedelede. Ino nguni weelede kulumbwa? Ino boongo bwanu bwakazwa kuli ikuti tiibwakazwa kuli Leza?
18. Ninguzu nzi nzyomujisi mubongo izimwaandaanya kubanyama?
18 Alimwi bongo bwanu bucitya kuti mukonzye kubaa busongo bwakwaanza akwiimba nyimbo kubikkilizyaa muzeezo wakulilemeka. (Kulonga 15:20; Babetesi 11:34; 1 Bami 6:1, 29-35; Matayo 11:16, 17) Nkaambo nzi ncomuli ndinywe buyo nomucita boobo kutali banyama? Ibanyama babelesya bongo bwabo ikubikkila buyo maanu aazintu nzyobayandika mpoonya-mpoonya—kujana cakulya, kujana mweenzinyina wakukkala limwi naa kubamba citeente. Ibantu balikke mbabakonzya kuyeeya zyakumbele. Bamwi balayeeya micito imwi mboinga yanyonyoona naa kubotya busena mobakkede naa mboinga yaakujatikizya baluzubo lwabo ibayoopona myaka iili mbwiibede kumbele. Nkaambo nzi? Ibbuku lya Mukambausi 3:11 kujatikizya bantunsi lyaamba kuti: “[Mulengi] wabika bulangizi bwabuumi buteeli mumyoyo yabo.” Inzya, inguzu zyanu zyakutelaika mpindu yabuumi buteeli naa zyakweezeezya buumi butamani zililibedelede.
Mulengi Ajanye Mpindu
19. Ntwaambo nzi totatwe ntomunga mwabelesya kugwasya bamwi kutalika kuyeeya zya Mulengi?
19 Twabandika zibeela zyotatwe buyo: ibweendelezi ibugaminide bwabubumbo buteeli, imatalikilo aabuumi anyika aciimo citakazyigwi cilibedelede cabongo bwamuntu kubikkilizyaa nguzu ziindene-indene nzyobujisi. Ino bumboni oobu botatwe bwaamba kaambo nzi? Ngooyu muzeezo ngomunga mwabelesya ikugwasya bamwi kulijanina bwiinguzi. Mulakonzya kutalika kubuzya kuti: Sena bubumbo bulaamatalikilo? Ibanji bayoomwiingula kuti inzya. Mpoonya amubuzye kuti: Sena matalikilo ayo akaanzwa buya naa akaile kuba alikke? Ibanji balizyi kuti intalisyo yabubumbo yakaanzwa buya. Eci cimutola kumubuzyo wamamanino wakuti: Sena matalikilo akaanzwaa cintu cimwi citeeli naa akaanzwaa Muntu umwi uupona kukabe kutamani? Kwiinda mutwaambo otu twabandikwa cakumvwika acamaanu, ibanji balakonzya kusikaa kukosola makani kwakuti: Kweelede kuti Mulengi nkwali! Mbwaanga zintu zili boobo, sena mpindu mubuumi inga taikonzyeki?
20, 21. Nkaambo nzi ikuzyiba Mulengi ncokuyandika kutegwa tujane mpindu mubuumi?
20 Ikupona kwesu koonse kubikkilizyaa kuzyiba mbotweelede kulilemeka akulilemeka kwini zyeelede kujatikizigwaa Mulengi. Dr. Rollo May wakalemba kuti: “Ibubambe bulikke busyomeka bwakulilemeka mboobo ibuyeeme kapati aampindu yabuumi.” Ino inga bwajanwa kuli? Wakati: “Ibubambe bwini-bwini busyomeka bujatikizya bube bwa Leza. Injiisyo zya Leza nenjiisyo aayeeme buumi kuzwa kumatalikilo aakulenga kusikila kumamanino.”
21 Aboobo tulakonzya kuteelela sintembauzyo ncaakali kulibombya akutondezya busongo naakali kukombelezya Mulengi kuti: “Kondizibya inzila zyako, O Jehova; kondiiyisya myeendelo yako. Kondeenzya mulusinizyo lwako, undiiyisye, nkaambo nduwe Leza walufutuko lwangu.” (Intembauzyo 25:4, 5) Mbwaakali kunooyabuyungizya luzibo lwakwe kujatikizya Mulengi, ibuumi bwasintembauzyo masimpe bwakali kunoobaa mpindu, makanze abusolozi. Ncimwi buyo akuli umwi-umwi wandiswe.—Kulonga 33:13.
22. Ncinzi cijatikizidwe mukuzyiba nzila zya Mulengi?
22 Ikuzyiba “nzila” zya Mulengi kubikkilizya kubaa luzibo lubotu kujatikizya mbwabede, ibube bwakwe anzila zyakwe. Pele mbwaanga Mulengi talibonyi alimwi ngusinguzu zitaambiki, mbuti mbotunga twamuzyiba kabotu? Icibalo citobela ciyoobandika makani aya.
-
-
Imulengi Wanu—Amwiiye MbwabedeNgazi Yamulindizi—1999 | July 1
-
-
Imulengi Wanu—Amwiiye Mbwabede
“Ndainzya bubotu bwangu boonse kumeso aako, alyalo izina lyangu lya-Jehova ndaliyubulula mumatwi aako.”—KULONGA 33:19.
1. Nkaambo nzi Mulengi ncayelede kulemekwa?
IMWAAPOSTOLO Johane, imulembi wabbuku lyamamanino mu Bbaibbele wakaamba majwi aya caluzibo kujatikizya Mulengi ategwa: “Nduwe uuelede, O Mwami [Jehova], kutambula bulemu alulemeko anguzu, nkaambo nduwe wakalenga zintu zyoonse, nkaambo kabukanze bwako nkizibeda, ankizyakalengelwa.” (Ciyubunuzyo 4:11) Mbweena mbuli cibalo camusyule mbocasinizya, ibuvwuntauzyi bwasayaansi yasunu kanjikanji buyungizya twaambo tusinizya ncotweelede kusyoma mu Mulengi wazintu zyoonse.
2, 3. (a) Ncinzi ncobeelede kwiiya bantu kujatikizya Mulengi? (b) Nkaambo nzi ncocitali camaanu kulangila kumubona cakaanzambwene Mulengi?
2 Mbubwena mbuli mbociyandika kapati ikuzulwa kuti Mulengi nkwali, ncimwi buyo alimwi cilayandika kapati ikwiiya mbwabede—ikuzyiba kuti mmuntu wini-wini uulaa ciimo alimwi anzila zikulwaizya bantu kuswena kulinguwe. Nokuba kuti mulakonzya mwakacita kale obo kusikaa ciimo cili mbocibede, sena inga tacikoogwasya ikumuzyiba kwiinda waawo? Eco tacaambi kuti tweelede kuswaangana awe cakaanzambwene mbuli mbotuswaanganaa bantu bambi.
3 Jehova ngo Sikwaanza noziba nyenyeezi, izuba kalili buyo yimwi yanyenyeezi zipati-pati. Sena inga mwayeeya kuswena afwaafwi azuba? Peepe! Ibunji bwabantu balayoowa kapati nokuba kulilanga cacigamainina izuba naa kulekela lukanda lwamubili wabo kalutavwumbidwe kumitungazuba kwaciindi cilamfwu. Akati aazuba eni alapya kapati kusika ku 15,000,000°C (27,000,000°F.). Ikavwaluvwalu kamwi akamwi kainda, eeli bbibi lyamulilo lisandula tuulunzuma tone twazintu zipange kuti zibe nguzu. Ikabeela kasyoonto buyo kuzwa nkuko nkakasika anyika muciimo cakupya amumuni, pele kabeela ako kacitya kuti buumi boonse anyika bukonzyeke. Itwaambo oto tweelede kutuyeezya nguzu zitalikomeneni zya Mulengi. Cakweelela Isaya wakalemba ‘zyabupati bwa Mulengi bugambya alimwi anguzu zyakwe.’—Isaya 40:26.
4. Ncinzi Musa ncaakalomba alimwi ino Jehova wakavwiila buti?
4 Pele sena mulizyi kuti kakwiindide buyo myeezi iili mbwiibede ibana Israyeli kabazwide mucisi ca Egepita mu 1513 B.C.E., Musa wakakombelezya Mulengi kuti: “Unditondezye bulemu bwako.” (Kulonga 33:18) Mbwaanga mulizyi kuti Leza ngowakaanza zuba, mulakonzya kuteelela ncaakaambila Musa kuti: “Tokonzyi kubona busyu bwangu pe, nkaambo taakwe muntu uukonzya kubona busyu bwangu akupona.” Mulengi wakazumizya Musa ikuyuba ku Cilundu ca Sinai ooko walo ‘nkwaakainda.’ Mpoonya Musa wakatondezyegwa buyo atwaambe kuti “isule” lya Leza, lyalo lyakajisi buyo kumweka kuli mbuli kwamamanino kwabulemu bwa Mulengi naa kubako kwakwe.—Kulonga 33:20-23; Johane 1:18.
5. Muunzila nzi Mulengi mwaakazuzikizya kulomba kwa Musa, ino ncinzi ncaakatondezya?
5 Ikuyandisisya kwa Musa ikwakuti amuzyibe kabotu Mulengi kwiina nokwakalekwa kakunyina kuzuzikizigwa. Kaambaula kwiinda mumungelo, Leza wakainda munsi lya Musa akwaamba kuti: “Jehova! Leza siluzyalo asibuuya uutafwambi kukalala, uuzwide luse alusyomo, uufwida bantu bali zyuulu luzyalo, uujatila milandu andeyo azibi, nekubaboobo [ulasubula] bataluleme.” (Kulonga 34:6, 7) Eci citondezya kuti ikuzyiba Mulengi wesu kabotu takujatikizyi kumubona bupange bwakwe pe, pele nkuzyiba mbwabede, ibube bwakwe munzila zyoonse.
6. Ino nguzu zyakulikwabilila nzyotujisi zigambya buti?
6 Inzila yomwe mbotunga twacita boobo nkwiinda mukuzyiba bube bwa Leza muzintu nzyaakalenga. Amuyeeye nguzu zyamubili wanu zyakulikwabilila. Mukumwaya kumwi kujatikizya kulikwabilila kwamubili, imagazini ya Scientific American yakati: “Kuzwa ciindi cakuzyalwa kusikila kulufwu, inguzu zyakukwabilila mubili zilabeleka ciindi coonse. Mamolekyu amaseelo aandeene-andeene . . . zilatukwabilila kutuuka-uka tupa malwazi akutuzunda. Nokwanyina bukwabilizi obu, kwiina muntu wali kunga ulapona.” Ino nguni wakaanza nguzu zyabukwabilizi obo? Icibalo cimwi mumagazini eyo cakati: “Ibuyale bugambya bwamaseelo ibunjilene cabusongo ibukwabilila mubili kutuzunda toonse buzwa kumaseelo aakaanzwa aayo aalibonya cakusaanguna kwainda imvwiki zili fwuka kuzwa lyakumitwa.” Inguzu zyakulikwabilila kuzwa kumukaintu uumitide zilapegwaa kunsalalila iili mukukomena mwida lyakwe. Kumbele, kwiinda mumukupa wamunkolo zyakwe, ulapa imaseelo aalukwabililo amisamu iigwasya kumwanaakwe.
7. Ncinzi ncotunga twalanga-langa kujatikizya nguzu zyamumubili zyakulikwabilila nzyotujisi, ino eci inga casinizya nzi?
7 Mulaakaambo kasinizya kuti inguzu zyanu zyalukwabililo lwamubili wanu zilaziinda zyoonse izinga zyapegwaa misamu yasunu. Aboobo amulibuzye kuti, ‘Ino eci caamba nzi kujatikizya Sikuzyaanza alimwi a Sikuzyaabila?’ Inguzu ezi zyalo ‘lutaanzi izilibonya kwainda mvwiki zili fwuka kuzwa ciindi muntu naamitwa’ alimwi izilibambilide kukwabilila muvwanda, masimpe zitondezya busongo anguzu zigambya zyakukonzya kuyeeyela cintu kacitanacitika. Pele sena inga twamuzyibisya Mulengi kuzwa kunguzu ezi? Ncinzi bunji bwandiswe ncotuyeeya kujatikizya Albert Schweitzer alimwi abamwi-bamwi ibakaaba maumi aabo kuti kabapa busilisi kubantu bacete? Kanjikanji aba bantu tubabona kuba bantu bali kabotu, ibajisi bube bubotu. Naa tweezyanisya, ncinzi ncotunga twaamba kujatikizya Mulengi wesu, uupa nguzu zyakulikwabilila kumalwazi kubantu boonse, ibavwubi alimwi abacete? Kakunyina kudooneka caamba kuti ngusiluyando, tasalululi ngusilubomba alimwi uliluleme. Sena eci taceendelani abupanduluzi bwa Mulengi, Musa mbwaakamvwa?
Waliyubununa Mbwabede
8. Muunzila nzi iilibedelede Jehova mwaliyubununa kulindiswe?
8 Pele kuli aimwi inzila yakumuzyiba kabotu Mulengi wesu—nkwiinda mu Bbaibbele. Eci cilayandika kapati nkaambo kuli zintu zimwi zyaambidwe kujatikizya nguwe izitakonzyi kuyubununwaa sayaansi abubumbo, alimwi kuli azimbi izisalede kapati mu Bbaibbele. Imukozyanyo wazintu zisalede ndizina lini-lini limugeme Mulengi. Ibbaibbele lilikke ndelitondezya izina lya Mulengi alimwi amboliyandika. Mumapepa aa Bbaibbele aa Cihebrayo, izina lyakwe lilajanwa ziindi zili 7,000 kalijisi makkonsonanti one aakonzya kulembwa kuti YHWH naa JHVH, alo mu Chitonga aambwa kuti Jehova.—Kulonga 3:15; 6:3.
9. Ncinzi ncolyaamba izina lya Mulengi limugeme, alimwi ncinzi ncotunga twasinizigwa kumakani aya?
9 Ikutegwa tumuzyibe kabotu Mulengi, tweelede kuzyiba kuti tali buyo “Sikulilenga” oko ikwakazwa bantu boonse naa kwaambwa buyo kuti “NDIME” ibbala linyina bupanduluzi busalala. Pele izina lyakwe limugeme lilatondezya obo. Lyakazwa kubbala lya Cihebrayo ilyaamba “kuba” naa “ikuba boobu.”a (Amweezyanisye Matalikilo 27:29; Mukambausi 11:3.) Izina lya Leza lyaamba “Uupa Kuti Kube” alimwi likankaizya kuti nguukanza alimwi nguucitya zintu. Kwiinda mukulizyiba alimwi akulibelesya izina lyakwe, tulakonzya kuzyiba kapati kuti ulaazuzikizya makanze alimwi cabusungu makanze aakwe waacitya kuti acitike.
10. Nduzibo nzi luyandika kapati ndotunga twajana mumakani aali kubbuku lya Matalikilo?
10 Mu Bbaibbele momuzwa luzibo lujatikizya makanze aa Leza alimwi ambwabede. Imakani aali kubbuku lya Matalikilo atondezya kuti aciindi cimwi bantu bakali muluumuno a Leza alimwi bakajisi bulangizi bwabuumi butamani, ibuumi bujisi mpindu. (Matalikilo 1:28; 2:7-9) Kweelana ancolyaamba izina lyakwe, tulakonzya kusyoma kuti Jehova uyookumanizya kupenga akutyompokelwa bantu nkobajisi kwaciindi cilamfwu. Kujatikizya kuzuzikizigwa kwamakanze aakwe tubala kuti: “Inyika yakasampauzigwa, kutali mukuliyandila ini, pele kwiinda mukuyanda kwa Mulengi, walo mukucita boobo iwakaipa bulangizi bwakuti bumwi buzuba . . . ikatole lubazu mukulubulwa kwabulemu kwabana ba Leza.”—Ba-Roma 8:20, 21, The New Testament Letters lyakalembwaa J. W. C. Wand.
11. Nkaambo nzi ncotweelede kulanga-langa zibalo zyamu Bbaibbele, alimwi mmakani nzi aanga ayiigwa kuzwa kucibalo comwe cili boobo?
11 Alimwi Ibbaibbele lilakonzya kutugwasya kumuzyiba kabotu Mulengi wesu nkaambo liyubununa micito yakwe ambwaakalimvwa naakali kweendelezya bana Israyeli bansiku. Amulange cikozyanyo cijatikizya Elisha a Naamani silutwe wampi yabasikalumamba yaba Aramu ibabyaabi. Mbomubalila cibalo eci ku 2 Bami caandaano 5, mulajana kuti imusimbi muna Israyeli iwakatoledwe buzike wakakulwaizya kuti icinsenda ca Naamani cilakonzya kupona kwiinda mukugwasigwaa Elisha mucisi caba Israyeli. Naamani wakayumuka kalangila kuti Elisha uyootambaika maanza aakwe mucilengwa cakuponya camizimo. Pele Elisha wakaambila muna Aramu oyo kuyoosamba mu Mulonga wa Jordano. Nokuba kuti basikumutobela bakwe bakayuma buya kumuzula kuti atobele ncaakaambilwa, naakatobela wakaponesegwa. Naamani wakapa zipego zyakulumba zyalo Elisha nzyaakakaka. Kumbele umwi wabalanda wakaloboka waunka kuli Naamani elyo kwiinda mukubeja wakabweza zimwi zyazipego zibotu ezyo. Ikutasyomeka kwakwe kwakacitya kuti abe acinsenda. Eci ncibalo cibotu citondezya lubomba akukompama kwabantunsi—icibalo cijisi ciiyo ncotunga twaiya.
12. Mmakani nzi ngotunga twasinizya kujatikizya Mulengi kuzwa kucibalo cijatikizya Elisha a Naamani?
12 Munzila mbotu, icibalo eci citondezya kuti Mulengi Mupati wabubumbo kwiina nasumpukide kapati cakuti akakilwe kukabikkila maanu ikasimbi, calo iciimpene kapati acilengwa cili mubukkale budumide mazubaano. Alimwi citondezya kuti kwiina Mulengi nabikkila buyo maanu musyobo omwe naa cisi. (Incito 10:34, 35) Muciindi cakulangila kuti bantu babelesye majwi mabyaabi aakubeja—icilengwa icidumide mu “basilisi” bamwi bansiku asunu, Mulengi wakatondezya busongo bugambya. Wakalizyi mbocisilikwa cinsenda. Alimwi wakatondezya busongo abululami naakakasya bumpelenge kuzumanana. Alimwi sena eci taceendelani abube bwa Jehova oobo Musa mbwaakateelela? Nokuba kuti cibalo camu Bbaibbele eco ncifwaafwi, nzinji kaka nzyotunga twaiya kujatikizya mbwabede Mulengi wesu!—Intembauzyo 33:5; 37:28.
13. Amupe cikozyanyo cijatikizya mbotunga twajana ziiyo zigwasya muzibalo zya Bbaibbele.
13 Izibalo zimbi zijatikizya micito yabana Israyeli yakutalumba antaamu njaakatola Leza zitondezya kuti Jehova ncobeni ulalanganya. Ibbaibbele lyaamba kuti bunji bwaziindi bana Israyeli bakamusunka icakacitya kuti apenzyegwe akukalazyigwa cini-cini. (Intembauzyo 78:40, 41) Aboobo, Mulengi kuli mbwalimvwa alimwi ulazibikkila maanu zintu nzyobacita bantu. Nzinji nzyotunga twaiya akuzibalo zijatikizya bantu bazizyilwe kapati. Davida naakasalwa kuba mwami wa Israyeli, Leza wakaambila Samuele kuti: “Muntu ulabona busyu buyo, pele Jehova ulabona moyo.” (1 Samuele 16:7) Inzya, Mulengi ulanga mbotubede mumoyo, ikutali buyo ciwa camuntu. Elo akkazika moyo kaka makani aya!
14. Notubala Magwalo aa Cihebrayo, ncintu nzi cigwasya ncotukonzya kucita?
14 Imabbuku aamu Bbaibbele aali 39 akalembwa katanasika Jesu, alimwi cilayandika kapati kuti twaabale. Eci taceelede kuba kwiiya zibalo zyamu Bbaibbele naa makani aakaindi buyo. Ikuti katuyandisisya kwiiya mbwabede Mulengi wesu, tweelede kuyeeya cakuzinzibala kujatikizya zibalo ezi, ambweni kuyeeya kuti, ‘Ino makani aya aakacitika ayubununa nzi kujatikizya bube bwakwe? Mbube nzi akati kabube mbwajisi ibulibonya kapati awa?’b Ikucita boobo inga kwagwasya nobaba baabo ibadooneka kubona kuti Ibbaibbele lyakazwa kuli Leza, calo icipa intalisyo yakuti bamuzyibe bwini Mwaanzi walyo siluyando.
Imwiiyi Mupati Ulatugwasya Kuzyiba Mulengi
15. Nkaambo nzi micito anjiisyo zya Jesu ncozyeelede kutugwasya kapati?
15 Ibantu ibadooneka kuti Mulengi nkwali naa abo ibayeeya kuti Leza ngwakuyeeyela buyo, bajisi luzibo lusyoonto kapati kujatikizya Bbaibbele. Ambweni kuli bantu mbomwakayaana ibakakakilwa kwiingula naa Musa wakali kupona musyule naa kumbele kwa Matayo naa ibanyinaa ncobazyi kujatikizya zintu Jesu nzyaakacita akuyiisya. Oko nkubula coolwe kapati nkaambo nzinji muntu nzyakonzya kwiiya kujatikizya Mulengi kuzwa ku Mwiiyi Mupati, Jesu. Mbwaanga wakali kubelekaamwi a Leza, wakali kukonzya kuyubununa Mulengi wesu mbwabede. (Johane 1:18; 2 Ba-Korinto 4:6; Ba-Hebrayo 1:3) Elyo wakacita obo. Atwaambe kuti, cimwi ciindi wakati: “Oyo uwandibona, wamubona awalo Taata.”—Johane 14:9.
16. Ikubandika Jesu nkwaakabandikaa mwanakazi muna Samariya kutondezya nzi?
16 Amulange-lange cikozyanyo eci. Cimwi ciindi Jesu naakakatede wakakananaa mukaintu muna Samariya munsi amunzi wa Sukari. Wakamwaambila makani aakasimpe aayandika, kaambisya mbokwakali kuyandika ‘kukomba Taata mumuuya amubwini.’ Iba Juda bakuciindi eco tiibakali kulyatana aba Samariya. Mukwiimpana, Jesu wakatondezya kulisungula kwa Jehova kwakutambula baalumi abanakazi basinizizye bamuzisi zyoonse mbubwena mbuli mbotwabona kuli ceeco cakacitika cijatikizya Elisha a Naamani. Eci ceelede kutusinizya kuti Jehova kwiina natondezya nokuba kuzumina kutalanganya kwamanyongwe kuli mubukombi budumide munyika sunu. Alimwi tulakonzya kubona kuti Jesu wakali lisungwide kuyiisya mukaintu oyo, aciindi eco iwakali kukkalaa mwaalumi ngobatakakwetene pe. Muciindi cakumutongooka, Jesu wakamulemeka munzila yakali kukonzya kumugwasya. Aboobo kumbele, ibana Samariya ibambi bakamuswiilila Jesu mane baamba kuti: “Twaziba kuti ncobeni oyu ngo-Mununuzi waansi.”—Johane 4:2-30, 39-42; 1 Bami 8:41-43; Matayo 9:10-13.
17. Nkaambo nzi ikaambwa mucibalo cijatikizya kubuka kwa Lazaro?
17 Atulange cikozyanyo cimbi citondezya mbotunga twaiya kujatikizya Mulengi kwiinda mukuzyiba zintu nzyaakacita akuyiisya Jesu. Amuyeeye ciindi mulongwaa Jesu, Lazaro naakafwa. Musyule Jesu wakazwide aakutondezya nguzu nzyajisi zyakubusya bafwide. (Luka 7:11-17; 8:40-56) Pele ino wakalimvwa buti naakabona mucizi wa Lazaro, Mariya kalila? “Moyo wa [Jesu] wakalenda, wakeetela.” Kwiina naakayumya moyo; “wakalila.” (Johane 11:33-35) Oku tiikwakali kutondezya buyo buumba pe. Jesu wakakulwaizigwa kubweza ntaamu—wakamubusya Lazaro. Mulakonzya kuyeeya mbuli mbocakabagwasya baapostolo ikuzyiba mbwalimvwa antaamo nzyabweza Mulengi. Eci ceelede kutugwasya andiswe ikuzyiba bube bwa Mulengi anzila zyakwe.
18. Mbuti mbobeelede kulimvwa bantu kujatikizya kwiiya Bbaibbele?
18 Kwiina kaambo ncotweelede kufwa nsoni kujatikizya kwiiya Bbaibbele akwiiya zinji kujatikizya Mulengi wesu. Ibbaibbele talili bbuku lyansiku, ilinyina mpindu pe. Umwi iwakaliiya alimwi iwakaba sikuyanzana wa Jesu lyoonse wakali Johane. Kumbele wakazi kulemba kuti: “Tulizi kuti Mwana wa-Leza wakasika, wakatupa busongo kuti tumuzibe silusinizyo, alimwi tuli mulinguwe oyu silusinizyo nkukuti mu-Mwana wakwe Leza, Jesu Kristo. Oyu ngu-Leza mwinimwini, mbuumi butamani.” (1 Johane 5:20) Amubone kuti kwiinda mukubelesya “busongo” mukujana luzibo lwa “silusinizyo,” Imulengi, kulakonzya kusololela ‘kubuumi butamani.’
Mbuti Mbomunga Mwagwasya Bamwi Kwiiya Kujatikizya Nguwe?
19. Nintaamo nzi iyabwezegwa kutegwa bantu badooneka bagwasigwe?
19 Nzinji ziyandika kutegwa bantu bamwi basyome kuti Mulengi uutulanganya nkwali alimwi akuzyiba mbwabede. Kuli tuulunzuma tutaambiki twabantu ibacidooneka kujatikizya Mulengi naa ibaciyeeya munzila iiteendelani amakani aali mu Bbaibbele. Ino bantu bali boobo inga mwabagwasya buti? Lyamiswaangano ya Bakamboni ba Jehova yacooko ayamasi mu 1998/99, icibelesyo cigwasya cini-cini cakamwaigwa mumyaambo minji—eco cibelesyo ndibbuku lyakuti Is There a Creator Who Cares About You?
20, 21. Mbuti ibbuku lya Creator mbolinga lyabelesegwa cakuzwidilila?
20 Ndibbuku iliyooyungizya lusyomo lwanu mu Mulengi wesu alimwi aluzibo lwanu kujatikizya mbwabede alimwi anzila zyakwe. Nkaambo nzi eci ncocili camasimpe? Nkaambo kakuti ibbuku lyakuti Is There a Creator Who Cares About You? lyakabambilwa kuti lizuzikizye mbaakani ezyo. Ikaambo kapati kabandikwa mubbuku lyoonse mbolibede nkakuti “Ncinzi cinga cacitya kuti buumi bwanu bube aampindu?” Izibalo zyalembwa munzila iiyoobakkomanisya nobaba bantu balaalwiiyo lwaatala. Pele lilabandika kulombozya nkotujisi toonse. Kuli makani aakondelezya alimwi aakonzya kuzula basikubala ibadooneka kuti Mulengi nkwali. Ibbuku eli talipeekezyi kuti sikubala ulasyoma mu Mulengi. Aabo ibadooneka bayoozikkomanina zintu zyakajanwaa basayaansi calino-lino alimwi amizeezo iijatikizidwe mulinzizyo. Itwaambo tuli boobo tuyooyumya noluba lusyomo lwabaabo ibasyoma muli Leza.
21 Mwanoobala bbuku eli pya, muyoobona kuti izibeela zyalyo zibandika makani aansiku aamu Bbaibbele munzila iitondezya mbazu zyabube bwa Leza, ikugwasya basikubala ikumuzyiba kabotu Leza. Ibanji ibakalibala kale baamba kujatikizya mbobalibonena beni kuti eco ncakasimpe. Acibe boobo akulindinywe mbomuyabulizibila ibbuku eli akulibelesya kugwasya bantu bambi ikumuzyiba kabotu Mulengi wabo.
Bupanduluzi buyungizidwe
a Sikwiiya mu Jesuit M. J. Gruenthaner kacili mweendelezi wamagazini iitegwa The Catholic Biblical Quarterly wakaamba kujatikizya bbala eli nzyaakaamba kujatikizya bbala limbi ndyocikozyanya alyo kuti, “kwiina nolijisi muzeezo wakupona munzila iitateeleleki kabotu pele lyoonse lyaamba ikuba kwamumizeezo, nkokuti ikulitondezya kwini-kwini.”
b Ibazyali nobalwiida bana babo zibalo zyamu Bbaibbele, balakonzya kubagwasya kwiinda mukubuzya mibuzyo iili boobo. Aboobo ibakubusi balakonzya kumuzyiba kabotu Leza, alimwi inga bakonzya akwiiya kuyeeya cakuzinzibala aa Jwi lyakwe.
Sena Mwateelela?
◻ Mbuti Musa mbwaakamuzyiba kabotu Jehova ku Cilundu ca Sinai?
◻ Nkaambo nzi ikwiiya Bbaibbele ncocigwasya kuzyiba mbwabede Leza?
◻ Notubala Bbaibbele, ncinzi ncotunga twacita kutegwa tuswene munsi lya Mulengi wesu?
◻ Muunzila nzi momukanza kubelesya bbuku lya Creator?
[Cifwanikiso icili apeeji 15]
Icibeela camabbuku aategwa Dead Sea Scrolls, aatondezya Tetragrammaton (imabala aaiminina zina lyakuti Jehova) [izina lya Leza mu Cihebrayo]
[Kulumba]
Courtesy of the Shrine of the Book, Israel Museum, Jerusalem
[Cifwanikiso icili apeeji 17]
Ncinzi ncotwiiya kujatikizya mbwaakalimvwa Jesu naakabona Mariya kali mubuumba?
-
-
Nobazyali, ino Cikozyanyo Canu Ciyiisya nzi?Ngazi Yamulindizi—1999 | July 1
-
-
Nobazyali, ino Cikozyanyo Canu Ciyiisya nzi?
“Amube basikwiiya ba-Leza mbuli bana bayandwi, alimwi amweende cakuyandana.”—BA-EFESO 5:1, 2.
1. Ino Jehova wakabapa malailile aamusyobo nzi banabukwetene bakusaanguna?
JEHOVA Ngosikutalisya bubambe bwamukwasyi. Imukwasyi umwi aumwi nkouli akaambo kanguwe nkaambo ngowakatalisya mukwasyi mutaanzi alimwi wakapa nguzu zyakuti banabukwetene bakusaanguna bakonzye kuzyalana. (Ba-Efeso 3:14, 15) Wakapa ba Adamu a Eva imalailile aajatikizya mikuli yabo alimwi wakabapa coolwe cakuti babelesye maanu aabo mukweendelezya mikuli eyi. (Matalikilo 1:28-30; 2:15-22) Ba Adamu a Eva nobakabisya, ibukkale bwamikwasyi bwakaba bwamapenzi. Nokuba boobo, caluyando Jehova wakapa malailile aakali kuyoogwasya balanda bakwe ikulyeendelezya mubukkale buli boobo.
2. (a) Muunzila nzi Jehova mwakulwaizya lulayo lulembedwe antoomwe amalailile aakulwiidwa buyo? (b) Mmubuzyo nzi ngobeelede kulibuzya bazyali?
2 Mbwaanga Mmwiiyi wesu Mupati, Jehova tanaayiila buyo aakupa malailile aalembedwe kujatikizya nzyotweelede kucita azeezyo nzyotuteelede kucita. Muciindi cansiku wakabikkilizya malailile aalembedwe antoomwe amalailile aakulwiidwa kwiinda mubapaizi alimwi abasinisimi alimwi akwiinda muli basilutwe bamikwasyi. Mbaani mbali mukubelesya ikupa njiisyo ezyo zyakulwiidwa kuciindi cesu? Mbaalu Banakristo alimwi abazyali. Ikuti kamuli bazyali, sena mulaucita mulimo wanu wakuyiisya mukwasyi wanu munzila nzyayanda Jehova?—Tusimpi 6:20-23.
3. Ncinzi ncobanga bayiya basilutwe bamikwasyi kuli Jehova kujatikizya kuyiisya ikugwasya?
3 Ino malailile aali boobo ayelede kupegwa buti mumukwasyi? Jehova ulatupa cikozyanyo cibotu. Ulaamba kabotu-kabotu zintu zibotu azibi alimwi ulaziinduluka-induluka. (Kulonga 20:4, 5; Deuteronomo 4:23, 24; 5:8, 9; 6:14, 15; Joshua 24:19, 20) Ulabuzya mibuzyo iipa kuti muntu ayeeye cakuzinzibala. (Jobu 38:4, 8, 31) Kwiinda mukubelesya zikozyanyo alimwi azintu zini-zini zyakacitikila bantu, ulaijatikizya mizeezo yesu alimwi imyoyo yesu ulaibumba. (Matalikilo 15:5; Daniele 3:1-29) Nobazyali, iciindi nomuyiisya bana benu sena mulasoleka ikwiiya cikozyanyo eco?
4. Ncinzi ncotwiiya kuli Jehova kujatikizya ikupa lulayo, alimwi ino nkaambo nzi lulayo ncoluyandika kapati?
4 Jehova ulakakatila kuzintu ziluleme, pele ulaziteelela zintu zicitwa akaambo kakutalondoka. Aboobo katana basubula bantunsi batalondokede, ulabayiisya alimwi ulainduluka kucenjezya akubaibalusya. (Matalikilo 19:15, 16; Jeremiya 7:23-26) Ikuti naa wasubula, ulacita obo cansaizi, taciindizyi pe. (Intembauzyo 103:10, 11; Isaya 28:26-29) Ikuti naa obo mbotubeendelezya bana besu, citondezya kuti tulimuzyi Jehova alimwi ciyoobaubila-ubila abalo ikumuzyiba.—Jeremiya 22:16; 1 Johane 4:8.
5. Ncinzi ncobanga baiya bazyali kuli Jehova ikujatikizya kuteelela?
5 Mbwali Taata wakujulu siluyando, Jehova ulateelela. Kwiina naile kupa buyo milawo. Utukulwaizya kuti tumwaambile zyoonse zili kumyoyo yesu. (Intembauzyo 62:8) Alimwi ikuti nzyotumwaambila kazitali zibotu loko, kwiina natusinsa cakupozya kuzwa kujulu. Ulatuyiisya cakukkazika moyo. Aboobo luleelela kaka ilulayo lwamwaapostolo Paulo lwakuti: “Amube basikwiiya ba-Leza mbuli bana bayandwi”! (Ba-Efeso 4:31—5:1) Taciliboteli kaka cikozyanyo ncapa Jehova kubazyali mbobayabusola kuyiisya bana babo! Ncikozyanyo icinjila mumizeezo yesu alimwi icitukulwaizya kweenda munzila njayanda.
Ikukulwaizya Ikuyumizigwaa Cikozyanyo Canu
6. Mbuti ciimo alimwi acikozyanyo cabazyali mbozibakulwaizya bana babo?
6 Kunze lyanjiisyo zyakumulomo buyo, icikozyanyo cilakonzya kubakulwaizya kapati bana basyoonto. Ibazyali nobayanda nobatayandi, ibana babo baya kubaiya. Cilakonzya kubakonda bazyali, pele zimwi ziindi cilakonzya kubagambya kapati nobamvwa bana babo kabaamba zintu balo beni nzyobaamba. Ibukkale bwabazyali alimwi aciimo cabo nozitondezya kuti balaziyandisisya zintu zyakumuuya, ibana balakulwaizigwa kapati munzila mbotu.—Tusimpi 20:7.
7. Ino ncikozyanyo cili buti cabuzyali Jefita ncaakapa kumwanaakwe musimbi alimwi ncinzi cakacitika akaambo kaceeco?
7 Mu Bbaibbele, kulitondezyedwe kabotu-kabotu icikozyanyo cabazyali mbocibajatikizya bana. Jefita iwakabelesyegwaa Jehova kusololela bana Israyeli kukuzunda ba Amoni, wakali muzyali. Ibwiinguzi bwakwe kumwami waba Amoni butondezya kuti Jefita wakali kwaabala lyoonse imakani aajatikizya mbwaakali kubeendelezya bana Israyeli, Jehova. Wakali kukonzya kwaazubulula makani aayo kabotu-kabotu alimwi wakatondezya lusyomo luyumu muli Jehova. Cakutadooneka, icikozyanyo cakwe cakagwasya mwanaakwe musimbi ikubaa lusyomo alimwi amuuya wakulyaaba zyalo nzyaakatondezya naakazumina mulimo wakulyaaba kuli Jehova kali nabutema mubuumi bwakwe boonse.—Babetesi 11:14-27, 34-40; amweezyanisye Joshua 1:8.
8. (a) Nciimo nzi cibotu ncobakatondezya bazyali ba Samuele? (b) Ino eco cakamugwasya buti Samuele?
8 Samuele wakali cikozyanyo cibotu kacili mwana alimwi wakali kusyomeka kuli Leza kali musinsimi mubuumi bwakwe boonse. Sena muyanda kuti bana banu bakabe mbuli nguwe? Amulange-lange cikozyanyo icakatondezyegwaa bazyali ba Samuele, ba Elikana a Hana. Nokuba kuti ibukkale bwabo mumukwasyi tiibwakalondokede, lyoonse bakali kuunka ku Silo kuyookomba, kubusena ikwakali tente lyakukombela lisalala. (1 Samuele 1:3-8, 21) Amubikkile maanu kukulisungula kukanana nkwaakacita Hana mumupailo. (1 Samulele 1:9-13) Amubone mbobakalimvwa boonse bobile kujatikizya kuzuzikizya cisyomezyo cili coonse icicitwa kuli Leza. (1 Samuele 1:22-28) Icakutadooneka icikozyanyo cabo cibotu cakamugwasya Samuele ikubaa bube ibwakapa kuti atobele nzila iiluzi—neciba ciindi ibantu bakamweengelede balo bakali kulyaamba kuti mbakombi ba Jehova nobatakali kutobela nzila zya Leza. Mukuya kwaciindi, Jehova wakapa Samuele imukuli kuti abe musinsimi wakwe.—1 Samuele 2:11, 12; 3:1-21.
9. (a) Mbukkale nzi bwamumukwasyi ibwakapa kuti Timoteo agwasigwe? (b) Ino Timoteo wakazyooba muntu uuli buti kumbele?
9 Sena mulayanda kuti mwanaanu musankwa akabe mbuli Timoteo walo iwakayanzanaa mwaapostolo Paulo kacili mukubusi? Bausyi Timoteo tiibakali bakombi pe, pele banyina alimwi abanyinakulu bakatondezya cikozyanyo cibotu cakuyandisisya zintu zyakumuuya. Cakutadooneka eci cakagwasya kubamba ntalisyo mbotu mubuumi bwa Timoteo bwa Bunakristo. Twaambilwa kuti, banyina ba Eunike alimwi abanyinakulu ba Loisi bakajisi “lusyomo . . . lwinilwini.” Ibukkale bwabo bwa Bunakristo tiibwakali bwakuupaupa ameso; bakali kuzitobela ncobeni zyoonse nzyobakali kusyoma alimwi bakaziyiisya kumwanike Timoteo kuti kacita mbubonya. Timoteo wakatondezya kuti wakali muntu uukonzya kusyomwa alimwi wakali kubulanganya ncobeni bukkale bwabamwi.—2 Timoteo 1:5; Ba-Filipi 2:20-22.
10. (a) Nzikozyanyo nzi izitali zyamumukwasyi izinga zyanyonganya bana besu? (b) Ino tweelede kulimvwa buti nozilibonya zintu zibyaabi ezi muŋambawido naa muciimo cabana besu?
10 Izikozyanyo izibajatikizya bana besu tazijanwi buyo mumukwasyi. Kuli bana basicikolonyina, bamaiyi ibajisi mulimo wakubumba mizeezo yabana basyoonto, kuli bantu ibalimvwa kuti muntu woonse weelede kutobela zilengwa zyamukowa naa zyamucilawo cimwi, kuli basikuzwidilila muzisobano ibasyomwa kapati koonse-koonse alimwi kuli nkume-kume zyabantu ibalaa bukkale ibuvwula kwaambwa muli sikapepele. Alimwi tuulunzuma twabana balibonena kubija kwankondo. Sena ceelede kutugambya ikuti naa zintu zili boobu zyalibonya muŋabawido naa ciimo cabana besu? Ino tulimvwa buti nozyalibonya? Sena ikusinsa naa kubwenta inga kwalimanizya penzi? Muciindi cakubukaa kubweza ntaamu kujatikizya bana besu, sena inga tacikooinda kubota kulibuzya kuti, ‘Sena kuli nzila imwi mbotu njabelesya Jehova ikutweendelezya iinga yagwasya ikuzyiba mbolinga lyamanizyigwa kabotu ipenzi elyo?’—Amweezyanisye Ba-Roma 2:4.
11. Ino ciimo cabana inga cajatikizigwa buti ciindi bazyali babo nobalubizya?
11 Ee, ibazyali batalondokede talili lyoonse nobanooendelezya zintu munzila iiluzi. Banoolubizya muli zimwi. Ibana nobaazyiba makani aya, sena eci inga cacesya bulemu mbobajisi kubazyali babo? Cilakonzya kucitika, ikapati ikuti naa bazyali batalika kuubya-ubya kulubizya kwabo kwiinda mukweendelezya mukwasyi cabukali. Pele cilakonzya kwiimpana kapati icinga cacitika ikuti naa bazyali kabali bantu ibalibombya alimwi ibakuzumina kulubizya kwabo. Mukucita boobo balakonzya kupa cikozyanyo cibotu kapati kubana babo ibayandika kwiiya kucita boobo.—Jakobo 4:6.
Ncocikonzya Kuyiisya Cikozyanyo Cesu
12, 13. (a) Ncinzi bana ncobeelede kwiiya kujatikizya luyando, alimwi ino eci inga cayiisigwa buti munzila iigwasya kapati? (b) Nkaambo nzi ncociyandika kuti bana baiye kujatikizya luyando?
12 Kuli ziiyo zinji izigwasya izinga zyayiisigwa kabotu ciindi malailile aakulwiidwa naayendelaamwi acikozyanyo cibotu. Amulange eezi zisyoonto.
13 Ikutondezya luyando lwini-lwini: Iciiyo cimwi iciyandika kapati calo ceelede kuyumizigwaa cikozyanyo nimpindu yaluyando. “Tulayandana nkaambo Leza wakatuyanda kusaanguna.” (1 Joni 4:19, Ci) Kulinguwe nkokuzwa luyando alimwi ncecikozyanyo cipati. Oolu luyando lweendelezyegwaa mulawo ilwa a·gaʹpe lulaambwa mu Bbaibbele ziindi ziinda ku 100. Nceciimo icizyibya Banakristo beni-beni. (Johane 13:35) Iluyando luli boobo lweelede kutondezyegwa kuli Leza akuli Jesu Kristo alimwi ibantu beelede kulutondezya kuli umwi aumwi—nokuba kubantu ibatali balongwe besu. (Matayo 5:44, 45; 1 Johane 5:3) Luyando olu lweelede kuba mumyoyo yesu alimwi lweelede kutondezyegwa mubukkale bwesu katutana luyiisya kubana besu. Imicito ilaanguzu kwiinda majwi. Mumukwasyi, ibana beelede kutondezyegwa luyando abube bumbi bujatikizya kuyandana. Ikuti zintu ezi kazitako, ikukomena kwamwana takubi kabotu pe munzila yakumubili, mumizeezo alimwi amumoyo. Alimwi ibana beelede kubona mbolutondezyegwa luyando munzila mbotu ku Banakristonyina ibatali bamumukwasyi.—Ba-Roma 12:10; 1 Petro 3:8.
14. (a) Mbuti bana mbobanga bayiisigwa kucita mulimo mubotu uukkomanisya? (b) Mbuti mbocinga cacitwa eci mubukkale bwamukwasyi wanu?
14 Ikwiiya milimo: Kubeleka ncintu ciyandika kapati mubuumi. Ikutegwa muntu alimvwe kuti ulaampindu, weelede kwiiya kubeleka mulimo mubotu. (Mukambausi 2:24; 2 Ba-Tesalonika 3:10) Ikuti naa mwana wapegwa milimo yakucita yalo njaapegwa buyo malailile masyoonto kumane wabwentelwa akaambo kakuti tanaaicita kabotu, mwana oyo kwiina nanga waiya kubeleka mulimo mubotu. Pele ibana nobaiya kwiinda mukubelekaa bazyali babo alimwi kabalumbaizigwa muzintu nzyobacita kabotu, cakufwambaana balakonzya kwiiya kucita mulimo uukkomanisya. Ikuti naa cikozyanyo camuzyali caendelaamwi alunaanizyo, ibana tabakonzyi buyo kwiiya kucita mulimo pele bayooiya ambokulwanwa mapenzi, mbokuzumananwa mumulimo kusikila wamana alimwi ambokweendelezyegwa mibandi alimwi ambokusalwa zyakucita. Muciimo eci balakonzya kuyiisigwa kuzyiba kuti awalo Jehova ulabeleka, kuti ubeleka mulimo mubotu alimwi akuti Jesu ulamwiiya Wisi. (Matalikilo 1:31; Tusimpi 8:27-31; Johane 5:17) Ikuti naa mukwasyi ngwabasibulimi naa basimakwebo, bamwi banamukwasyi balakonzya kababelekela antoomwe. Ambweni imukaintu ulakonzya kuyiisya mwanaakwe musankwa naa musimbi kujika alimwi akulondola zintu bantu bazwaa kulya. Wisi uunga ubelekela kule amunzi ulakonzya kuyeeya kubaa milimo imwi abana bakwe amunzi. Cilagwasya kaka ibazyali nobatabikkili buyo maanu kukumanizyigwa kwamilimo mpoonya-mpoonya pele nobayeeya kugwasya bana babo kulibambila buumi kumbele!
15. Muunzila nzi mozinga zyayiisigwa ziiyo zijatikizya lusyomo? Amupe mukozyanyo.
15 Ikuzumanana kusyomeka ciindi camapenzi: Ilusyomo alwalo ncibeela ciyandika kapati mubuumi bwesu. Ilusyomo nolubandikwa muciiyo camukwasyi, ibana balakonzya kuyiisigwa mbolupandululwa. Alimwi balakonzya kubuziba ibumboni ibucitya kuti lusyomo lutalike kukomena mumyoyo yabo. Pele nobabona bazyali babo kabatondezya lusyomo luyumu mumasunko mapati, cilakonzya kujatikizya buumi bwabo boonse. Sikwiiya Bbaibbele umwi ku Panama wakakongwa kutandwa muŋanda kumulumaakwe ikuti wataleka kubelekela Jehova. Nokuba boobo, walo abana bakwe basyoonto bone wakali kweenda lyoonse musinzo wamakkilomita aali 16 kusikaa citisyini cabbaasi alimwi wakali kweenda abbaasi kwamakkilomita aambi aali 30 kuti asike ku Ŋanda ya Bwami yakali afwaafwi. Akaambo kakukulwaizigwa aacikozyanyo eco, ibantu ibasika ku 20 mumukwasyi wakwe baitobela nzila yakasimpe.
Ikuba Cikozyanyo Mukubala Bbaibbele Mazuba Oonse
16. Nkaambo nzi ikubala Bbaibbele abuzuba ikucitwaa mukwasyi ncokuyandika kapati?
16 Icilengwa comwe icigwasya kapati icinga cacitwaa mukwasyi uuli woonse—icilengwa iciyoogwasya bazyali alimwi iciyooba cikozyanyo cibotu cakuti bana babo batobele—ncilengwa cakubala Bbaibbele lyoonse. Naa cakonzyeka, amulibale Bbaibbele abuzuba. Takuli kukomena kwacibalo ncomubala ikuyandika kapati. Icilaampindu kapati nkubala kwalyoonse alimwi ambokucitwa kubala oko. Kubana, ikubala Bbaibbele kulakonzya kujatikizya akuswiilila mateepu aa Ibbuku Lyangu Lyamakani aa-Bbaibbele ikuti kaaliko mumwaambo wanu. Ikubala Jwi lya Leza abuzuba kutugwasya kubikka mizeezo ya Leza kumbele. Alimwi ikubala Bbaibbele oko nokucitwaa mukwasyi oonse ikutali amuntu omwe buyo, cilakonzya kugwasya mikwasyi yoonse mbwiibede ikweenda munzila nzyayanda Jehova. Icilengwa eci ncicakakulwaizigwa ku Miswaangano yakacitwa onoono ya “Kupona Munzila Njayanda Leza” mucisobano cakuti Nomikwasyi—Ikubala Bbaibbele Abuzuba Abube Mbobukkale Bwanu!—Intembauzyo 1:1-3.
17. Ino kubala Bbaibbele kwamukwasyi alimwi akupeta magwalo amwi aajisi twaambo tupati-pati inga zyagwasya buti kutobela lulayo luli ku Ba-Efeso 6:4?
17 Ikubala Bbaibbele kucitwaa mukwasyi woonse kuleendelana amakani mwaapostolo Paulo ngaakalemba mulugwalo lwakwe lwakasololelwaa muuya naakalembela Banakristo ku Efeso aakuti: “Numawisi, mutanooluvukili bana banu, pele amubalele mulwiiyo lwa-Mwami [Jehova] amumilazyo yakwe.” (Ba-Efeso 6:4) Ino eco caamba nzi? Ijwi lyakuti “mulwiiyo” lyaamba “kubikka mizeezo mukati”; aboobo bamawisi Banakristo bali mukukulwaizigwa kubikka mizeezo ya Jehova Leza mubana babo—ikugwasya bana ikuzyiba mizeezo ya Leza. Ikukulwaizya bana kupeta magwalo amwi imuli twaambo tupati-pati kulakonzya kugwasya mumakani aaya. Imbaakani njakucitya miyeeyo ya Jehova kuti yeendelezye kuyeeya kwabana ikutegwa zyoonse nzyobayanda alimwi abukkale bwabo bucebuce kazitondezya zyeelelo zyabunaleza lyoonse, ibazyali nobali aabana babo anobatali ambabo. Ibbaibbele ngomusemu wakuyeeya kuli boobo.—Deuteronomo 6:6, 7.
18. Nomubala Bbaibbele, ncinzi cinga cayandika kutegwa (a) mulimvwe kabotu ncolyaamba? (b) mugwasigwe kululayo luli mulindilyo? (c) mutobele ncoliyubununa kujatikizya makanze aa Jehova? (d) mugwasigwe kuzintu nzyolyaamba kujatikizya ziimo amicito yabantu?
18 Ee, ikuti katuyanda kuti Bbaibbele litweendelezye mubukkale bwesu, tweelede kucimvwa ncolyaamba. Kubanamunji eci inga cayandika kuti babale zibalo zimwi kwaziindi zinji. Ikutegwa tuzimvwisye zibalo zimwi, inga twayandika kwaalanga-langa mabalaamwi mubbuku lipandulula mabala naa mu Insight on the Scriptures. Ikuti naa lugwalo lumwi lujisi lulayo naa mulawo, amutole ciindi kukanana ziimo zidumide mazubaano izicitya kuti lugwalo olo lweelele. Mpoonya mulakonzya kubuzya kuti, ‘Ino kutobela lulayo olu inga kwatugwasya buti?’ (Isaya 48:17, 18) Ikuti lugwalo kalwaamba cibeela cimwi camakanze aa Jehova, amubuzye kuti, ‘Ino maumi eesu ajatikizidwe buti aceeci?’ Ambweni mubala cibalo caamba ziimo amicito yabantu. Mbuyumuyumu nzi mbobakajisi mubuumi bwabo? Ino bakabweendelezya buti? Ino cikozyanyo cabo inga catugwasya buti? Lyoonse kamujana ciindi cakubandika mbocitujatikizya cibalo mubuumi bwesu mazubaano.—Ba-Roma 15:4; 1 Ba-Korinto 10:11.
19. Kwiinda mukuba basikumwiiya Leza, ncinzi ncotunoopa kubana besu?
19 Tailiboteli kaka inzila eyo yakusitikizya miyeeyo ya Leza mumizeezo amyoyo yesu! Aboobo tuyoogwasigwa kuba “basikwiiya ba-Leza mbuli bana bayandwi.” (Ba-Efeso 5:1) Alimwi tuyooba cikozyanyo cibotu ibana besu ncobeelede kutobela.
Sena Mulayeeya?
◻ Mbuti bazyali mbobanga bagwasigwa acikozyanyo ca Jehova?
◻ Nkaambo nzi lulayo lwakunaanizigwa lupegwa bana ncolweelede kweendelanaa cikozyanyo cibotu cabazyali?
◻ Nziiyo nzi zimwi iziyiisigwa kabotu kwiinda mucikozyanyo cabazyali?
◻ Ino kubala Bbaibbele kwamukwasyi inga kwatugwasya buti?
-