Ino Mbuti Mbondikonzya Kusala Kujatikizya Tubeela Twabulowa Alimwi Abusilisi Bujatikizya Kubelesya Bulowa Bwangu Kundigama?
Ibbaibbele lilailila Banakristo kuti “balikasye . . . kubulowa.” (Inc. 15:20) Aboobo, Bakamboni ba Jehova balakaka kubikkwa bulowa kubugama (whole blood) naa zibeela zipati zyone zyabulowa—nkokuti maseelo aapanga bulowa (red blood cells), maseelo aalwana tuzunda mumubili (white blood cells), zibeela zipa kuti bulowa kabwaangana (platelets), alimwi ameenda aajanika mubulowa (plasma). Alimwi tabasangi bulowa kuti bukabikkwe kumulwazi naa kuyobola bulowa bwabo kubagama kuti bakabikkwe alimwi.—Lev. 17:13, 14; Inc. 15:28, 29.
Ino tubeela twabulowa ntunzi, alimwi ino nkaambo nzi kutubelesya ncaali makani aakulisalila ku Munakristo aumwi?
Zibeela zipati-pati zyabulowa momugwisigwa tubeela twabulowa kwiinda mukutwaandaanya mutubeela tusyoonto twiindene-indene. Mucikozyanyo, meenda aajanika mubulowa (plasma), ncimwi cazibeela zipati zyone zyabulowa, cilakonzya kwaandaanizigwa muzibeela eezi zitobela: meenda, aajisi mweelwe wa 91 pesenti; zibeela zigwasya kuyaka mubili (proteins), mbuli busani bujanika mubulowa (albumins), musamu uulwana tuzunda (globulins), alimwi abusani bupangwa kuzwa kumuni (fibrinogen), zibalilwa kumweelwe wa 7 pesenti; alimwi zibeela zimwi mbuli busani (nutrients), musamu uupangwa mumubili (hormones), muya (gases), mavitameni (vitamins), tombe lizwa mumubili (waste products), alimwi asautu lili mubulowa (electrolytes), zibalilwa ku 1.5 pesenti.
Sena tubeela atwalo tulabikkilizyigwa mumulawo wakulikasya kubulowa? Tatukonzyi kupa bwiinguzi bwini-bwini. Ibbaibbele talipi malailile aagaminina kukaambo kajatikizya tubeela.a Masimpe, tubeela tunji tugwisigwa kubulowa bwakasangwa kuti bubelesyegwe mubusilisi. Munakristo aumwi weelede kulisalila cakubikkila maanu naa uyoozumina naa kukaka busilisi bubelesya tubeela ootu.
Nomusala kucita boobu, amulange-lange mibuzyo eeyi iitobela: Sena ndilizi kuti kukaka tubeela toonse twabulowa cipandulula kuti tandikazumini misamu imwi mbuli yeeyo iilwana tuzunda alimwi amalwazi naa iigwasya kuti bulowa kabwaangana kutegwa buleke kuzwa? Sena inga ndamupanduluda musilisi ikaambo ncondikakila naa kuzumina kubelesya tubeela twabulowa tumwi?
Ino nkaambo nzi nzila zimwi zijatikizya busilisi bwakubelesya bulowa bwangu ncaali makani aakulisalila ndemwini?
Nokuba kuti Banakristo tabasangi bulowa naa kuyobola bulowa bwabo kuti bukabikkwe kumuntu, nzila zimwi naa kupima bulowa bwamuntu tazikazyanyi anjiisyo zyamu Bbaibbele. Aboobo, muntu aumwi weelede kulisalila cakubikkila maanu ikuti naa weelede kuzumina naa kukaka nzila zyabusilisi zimwi zijatikizya kubelesya bulowa bwakwe kumugama.
Nomusala kucita boobu, amulibuzye mibuzyo eeyi iitobela: Ikuti naa bulowa bwangu bumwi buyooinzigwa mumuncini umwi kunze lyamubili wangu alimwi ambweni buyooleka kweenda kwaciindi cili mbocibede, sena manjezeezya aangu ayoondizumizya kubona bulowa oobu kuti bucili cibeela cangu, aboobo tabuyandiki ‘kutilwa ansi’? (Dt. 12:23, 24) Sena manjezeezya aangu aakayiisyigwa njiisyo zyamu Bbaibbele ayoonyonganizyigwa ciindi nondisilikwa ikuti naa bulowa bwangu bumwi bwagwisigwa, bwasanganizyigwa amisamu imbi alimwi akupilusigwa mumubili wangu? Sena ndilizi kuti kukaka nzila zyabusilisi zyoonse zijatikizya kubelesya bulowa bwangu kundigama cipandulula kuti ndakaka busilisi bubelesya kancini kusalazya bulowa ikuti naa insa zyakakilwa kucita boobo (dialysis) naa kubelesya kancini kabeleka mucibeela camoyo naa mapunga kagwasya kupompa bulowa (heart-lung machine)? Sena ndapaila kuli Jehova kulomba busolozi nindali kulanga-langa makani aaya kanditana kusala?b
Ino nzinzi nzyondikonzya kulisalila?
Amulange-lange mapepa aagwasya kumvwisya obile aali amapeeji aatobela. Pepa Ligwasya Kumvwisya Lyakusaanguna kulembedwe tubeela tugwisigwa kubulowa alimwi ambotubelesyegwa mumisamu. Amulembe nzyomukonzya kulisalila nobeni naa muyoozumina naa muyookaka kubelesya tubeela ootu. Pepa Ligwasya Kumvwisya Lyabili kulembedwe nzila zyabusilisi zimwi zidumide zijatikizya kubelesya bulowa bwanu kumugama. Amulembe nzyomukonzya kulisalila nobeni kuti naa muyoozumina naa muyookaka kubelesya nzila zyabusilisi eezi. Mapepa aagwasya kumvwisya aaya taali mapepa aazumizigwa amulawo, pele inga mwabelesya bwiinguzi bwenu mumapepa aaya kumugwasya kulemba kkaadi ya DPA (uupedwe nguzu zyakundiiminina kucibbadela) moonse muyandika.
Mweelede kulisalila nobamukamwini alimwi tamweelede kuzumizya muntu uumbi kumusalila. Mbubwenya buyo, kunyina weelede kukazya kusala kwa Munakristo umwi. Kumakani aaya, “aumwi uleelede kunyampula mukuli wakwe mwini.”—Gal. 6:4, 5.
Bupanduluzi buyungizidwe
a Malailile aagwasya kukaambo aaka ajanika mu Ngazi Yamulindizi ya Chichewa ya June 15, 2004, mapeeji 29-31.
b Twaambo tugwasya kukaambo aaka tujanwa mu Ngazi Yamulindizi ya November 1, 2000, mapeeji 30-1, alimwi a DVD yakuti Transfusion Alternatives—Documentary Series.
[Ccaati iili apeeji 5]
Pepa Ligwasya Kumvwisya Lyakusaanguna
ZITAZUMIZIDWE NZYOMUKONZYA Nzyomweelede
KU BANAKRISTO KULISALILA TUBEELA Kulisalila
WHOLE BLOOD ALBUMIN—MWEELWE UUSIKA KU
4% WAMEENDA AAJANIKA MUBULOWA
Nkabeela kagwasya kuyaka mubili
kagwisigwa kuzwa mumeenda
aajanika mubulowa. Misyobo Ndazumina albumin
yabusani bujanika mubulowa naa
(albumin) ilajanwa muzisyango, ․․ Ndakaka albumin
zyakulya mbuli mukupa amaji,
alimwi amumukupa wamutumbu
uunyonsya. Busani bujanika
mubulowa ziindi zimwi
bulabelesyegwa mumisamu
iiyungizya bulowa kusilika
bulwazi bwakuceya kwabulowa
mumubili alimwi amuntu wapya
kapati. Misamu eeyi ilakonzya
kuti kaijisi mweelwe wa 25
pasenti wabusani bujanika
mubulowa. Mweelwe musyoonto
ulabelesyegwa kupanga misamu
minji imbi kubikkilizya
amusamu uupa kuti maseelo
aapanga bulowa kaabeleka kabotu
uutegwa erythropoietin (EPO).
PLASMA IMMUNOGLOBULINS—MWEELWE UUSIKA
KU 3% WAMEENDA AAJANIKA MUBULOWA
Tubeela tugwasya kuyaka mubili
tulakonzya kubelesyegwa mumisamu
imwi iilwana tuzunda alimwi
amalwazi mbuli kupya mubili
akufwundilila (diphtheria), ․․ Ndazumina
kwaangana kwamilambi (tetanus), immunoglobulins
kuzimba kwamuni (hepatitis), naa
alimwi acinsuungwe (rabies). ․․ Ndakaka
Alimwi tulakonzya kubelesyegwa immunoglobulins
kucesya nguzu zyabusilisi bumwi
bukonzya kuleta ntenda kubuumi
bwamwana uuli mwida alimwi
akulwana buyoka bwanzoka naa
buvwuwo bwasiluubilili.
CLOTTING FACTORS—MWEELWE UUTASIKI
KU 1% WAMEENDA AAJANIKA MUBULOWA
Kuli tubeela tugwasya kuyaka
mubili tusiyene-siyene tunji
tukonzya kugwasya bulowa ․․ Ndazumina ma
kwaangana kutegwa buleke clotting factor
kuzwa. Tumwi tulapegwa aagwisigwa kubulowa
kubalwazi ibanokola buyo naa
naa baciswa cinoka. Alimwi ․․ Ndakaka ma clotting tulabelesyegwa mumisamu factor aagwisigwa
iisinka zicisa naa kukasya kubulowa
bulowa kuti kabuzwa bamana
kwaandula. Cimwi cisanganizigwa
kutubeela tupa bulowa kwaangana
ciitwa kuti cryoprecipitate.
Malailile: Tubeela tumwi tupa
bulowa kwaangana tulapangwa kuzwa
kuzibeela zitajatikizyi bulowa.
RED CELLS HEMOGLOBIN—MWEELWE WA 33%
WAMASEELO AAPANGA BULOWA
Kabeela kagwasya kuyaka mubili
keenzya muya ngotuyoya wa
oxygen mumubili oonse alimwi ․․ Ndazumina hemoglobin
awa carbon dioxide kumapunga. naa
Zibeela zipangwa kuzwa ku ․․ Ndakaka hemoglobin
Hemoglobin yamuntu naa munyama
zilakonzya kubelesyegwa
kusilika balwazi baciswa
bulwazi bwakuceya kapati
kwamaseelo aapanga bulowa
(acute anemia) naa kuzwa
kapati kwabulowa.
HEMIN—MWEELWE UUTASIKI KU
2% WAMASEELO AAPANGA BULOWA
Kabeela kakasya kupangwa
kwabusani mumubili kapangwa
kuzwa ku hemoglobin
kalabelesyegwa kusilika ․․ Ndazumina hemin
kuteenda kabotu kwabulowa naa
kutacitiki-citiki (kwiitwa ․․ Ndakaka hemin
kuti porphyria) kwalo
kunyonganya kweenda
kwacakulya mwida, tusinga
alimwi amuzibeela mwiinda
bulowa.
WHITE CELLS INTERFERONS—MWEELWE MUSYOONTO
WAMASEELO AALWANA TUZUNDA
Zibeela zigwasya kuyaka
mubili zilwana malwazi
aayambukila kwiinda
mukazunda alimwi akkansa. ․․ Ndazumina ma
Ma interferon manji interferon aagwisigwa
taapangwi kuzwa kubulowa. kubulowa
Amwi apangwa kuzwa kutubeela naa
twamaseelo aamuntu aalwana ․․ Ndakaka ma interferon
tuzunda mumubili. aagwisigwa kubulowa
PLATELETS Cino ciindi, kunyina tubeela
twazibeela zipa kuti bulowa
kabwaangana tugwisigwa kuti
katubelesyegwa mubusilisi.
[Ccaati iili apeeji 6]
PEPA LIGWASYA KUMVWISYA LYABILI NZYOMUKONZYA KULISALILA NZILA ZYABUSILISI ZIJATIKIZYA KUBELESYA BULOWA BWANU KUMUGAMA *Malailile: Nzila zyakubelesya imwi yanzila zyabusilisi oobu ziliindene-indene kuzwa kumusilisi aumwi. Musilisi wanu weelede kumupandulwida zini-zini zijatikizyidwe mubusilisi mbomwasala kutegwa mube masimpe kuti ileendelana anjiisyo zyamu Bbaibbele alimwi amanjezyeezya aanu kumugama.
MUSYOBO NCOBUCITA Nzyomweelede
WABUSILISI Kulisalila
(Inga mwayanda
kubandika amusilisi
wanu kamutana kuzumina
naa kukaka nzila iili
yoonse yazyeezi.)
CELL SALVAGE Igwasya kutanyonyooka
kapati kwabulowa.
Bulowa bulabweedezyegwa
kuzwa kucicisa naa cipulo ․․ Ndazumina
camubili ciindi nobaandula. ․․ Inga ndazumina*
Bulasanzyigwa naa ․․ Ndakaka
kuminununwa mpoonya ambweni
kakunyina kuti bwiime,
bulapilusyigwa mumulwazi.
HEMODILUTION Igwasya Kutanyonyooka
kapati kwabulowa.
Ciindi nobaandula, bulowa
butolwa mumabbodela
alimwi bulanjililwa busena
amisamu iiyungizya bulowa ․․ Ndazumina
iitagwisigwi kubulowa. ․․ Inga ndazumina*
Aboobo, bulowa busyaala ․․ Ndakaka
mumulwazi naandulwa inga
bulisanganizidwe kabujisi
maseelo masyoonto aapanga
bulowa. Ciindi nobaandula
naa nobamanizya, bulowa
bwagwisigwa bulapilusyigwa
mumulwazi.
HEART-LUNG Kupa kuti bulowa
MACHINE butaleki kweenda.
Bulowa butolwa mumuncini ․․ Ndazumina
uutegwa heart-lung machine ․․ Inga ndazumina*
mwalo mobusanganizigwa ․․ Ndakaka
amuya ngotuyoya alimwi
akupilusyigwa kumulwazi.
DIALYSIS Cibeleka mbuli cizo camubili.
Ciindi nobasanzya bulowa
bwamulwazi uujisi insa ․․ Ndazumina
yomwe naa zyoonse ․․ Inga ndazumina*
zitabeleki kabotu ․․ Ndakaka
(hemodialysis), bulowa
buleenda kwiinda mumuncini
walo uubuminununa
akubusalazya kabutana
kupilusyigwa mumulwazi.
EPIDURAL Kupa kuti mooma naa bumpolyo
BLOOD PATCH bwamumoongola buleke kuzwa.
Bulowa busyoonto bwamulwazi ․․ Ndazumina
kumugama bulabikkwa mundonga ․․ Inga ndazumina*
akuyasa mulwazi mumbali ․․ Ndakaka
aamoongola. Bulabelesyegwa
kusinka cibeela aazwa mooma
naa bumpolyo bwamumoongola.
PLASMAPHERESIS Busilika bulwazi. Bulowa
bulagwisyigwa akuminununwa
kugwisya meenda aajanika
mubulowa. Kulabikkwa musamu ․․ Ndazumina
uubeleka mbuli meenda ․․ Inga ndazumina*
aajanika mubulowa, mpoonya ․․ Ndakaka
bulowa bulapilusyigwa
mumulwazi. Basilisi bamwi
inga bayanda kubelesya
meenda aajanika mubulowa
aazwa kumuntu uumbi kubikka
abusena bwayaalya aagwisyigwa
kubulowa bwamulwazi. Ikuti
kacili boobo, nzila eeyi
inga tiiyazumizigwa ku
Munakristo.
LABELING OR Ninzila iipa kuziba naa
TAGGING kusilika bulwazi.
Bulowa bumwi bulagwisyigwa, ․․ Ndazumina
kusanganizigwa amusamu alimwi ․․ Inga ndazumina*
akupilusyigwa mumulwazi. ․․ Ndakaka
Kulampa kwaciindi kuzwa
ciindi bulowa nobwagwisyigwa
mumuntu cilakonzya kwiindana.
PLATELET GEL; Kupa kuti cicisa caangane
AUTOLOGOUS alimwi akuti bulowa
(KUPANDULULA buleke kuzwa kapati.
KUTI “KUPANGWA Bulowa bulagwisyigwa
KUZWA KUBULOWA kusanganizigwa mumusamu uujisi
BWANU KUMUGAMA”) a tubeela tunji tupa kuti
bulowa kabwaangana alimwi ․․ Ndazumina
amaseelo aalwana tuzunda ․․ Inga ndazumina*
mumubili. Musamu ooyu ․․ Ndakaka
ulabikkwa aawo mpobaandula
naa acicisa.
Malailile: Mukupanga misamu
imwi, babelesya tubeela tupa
kuti bulowa kabwaangana
tuzwa kubulowa bwaŋombe.