LAIBBULALI YAA INTANETI ya Watchower
Watchtower
LAIBBULALI YAA INTANETI
Chitonga
  • BBAIBBELE
  • ZYAKAMWAIGWA
  • MISWAANGANO
  • dp cibalo. 3 map. 30-45
  • Basunkwa—Pele Bazumanana Kusyomeka Kuli Jehova!

Kunyina vidiyo aawa mpomwasala.

Vidiyo yakaka kulila.

  • Basunkwa—Pele Bazumanana Kusyomeka Kuli Jehova!
  • Amububikkile Maanu Businsimi bwa Daniele!
  • Tutwe Twamakani
  • Makani Aakozyenye
  • NEBUKADINEZARA MU JERUSALEMU
  • KAKAMU KABAKUBUSI BAYIIDE BAMU JERUSALEMU
  • INKONDO YAKUMIZEEZO
  • IKUKANZA KUZUMANANA KUSYOMEKA KULI JEHOVA
  • IBUSICAMBA AKUZUMANANA ZYAKALUMBULWA
  • KWALOMBWA MUSUNKO WAMAZUBA AALI KKUMI
  • IBUSONGO AMAANU MUBUSENA BWAZILYO ZINONO AWAINI
  • LIMWI KWASIKA MUSUNKO UUKATAZYA
  • IKUSYOMEKA KUSIKILA KUMAMANINO
  • Mbolimujatikizya Bbuku lya Daniele
    Amububikkile Maanu Businsimi bwa Daniele!
  • Twaambo Tupati-Pati Kuzwa Mubbuku lya Daniele
    Ngazi Yamulindizi—2007
  • Jehova Wasyomezya Kupa Daniele Bulumbu Butaliboteli
    Amububikkile Maanu Businsimi bwa Daniele!
  • Daniele—Ibbuku Lili Mulubeta
    Amububikkile Maanu Businsimi bwa Daniele!
Amubone Azimwi
Amububikkile Maanu Businsimi bwa Daniele!
dp cibalo. 3 map. 30-45

Cibalo 3

Basunkwa—Pele Bazumanana Kusyomeka Kuli Jehova!

1, 2. Nzintu nzi zipati-pati zyakaba matalikilo aacibalo ca Daniele?

IMULEMBO wavwumbulwa mubbuku lya Daniele lyabusinsimi aciindi nokwaba kucinca kupati mumasi. Icisi ca Asuri cazwaa kusowekelwa munzi mupati wa Nineve. Icisi ca Egepita caba buyo cisi citakwe mpuwo kumusanzaa cisi ca Juda. Elyo Babuloni uyaabukomena cakufwambaana akuba cisi canguzu mukulwanina kweendelezya nyika yoonse.

2 Mumwaka wa 625 B.C.E., Farao-Neko muna Egepita wakasoleka ciindi camamanino ikukwabilila kuti Babuloni atazumanani kukomena kuya kumusanza. Aboobo, wakasololela mpi zyakwe kuya ku Karikemesi kumbali aa Mulonga wa Firate. Inkondo ya Karikemesi mbuli mbuyakatalika kwiitwa yakali nkondo mpati iilaampuwo. Impi zyabana Babuloni izyakali kusololelwaa Simulyazina Nebukadinezara zyakanyonyoona basilumamba ba Farao-Neko. (Jeremiya 46:2) Kalaamatunta kapati akaambo kakuzunda, Nebukadinezara wakamwaya Aramu a Palestine alimwi wakabumanizila limwi buya bulelo bwa Egepita mucooko eci. Ilufwu lwausyi, Nabopolassar ndolwakapa kuti aime-ime mukulwana kwakwe.

3. Ncinzi cakacitika Nebukadinezara naakalwana Jerusalemu kwaciindi cakusaanguna?

3 Imwaka wakatobela, Nebukadinezara—walo wakabikkwa kuba mwami wa Babuloni lino—wakabikkila maanu alimwi kumpi zyakwe mu Aramu alimwi amu Palestine. Kuciindi eci ndendilyo naakaboola ku Jerusalemu kwaciindi cakusaanguna. Ibbaibbele liluula kuti: “Mumazuba aakwe kwakasika Nebukadinezara mwami wa-Babuloni, nkabela Joyakimu wakaba mulanda wakwe myaka yotatwe. Imane myaka eyo wakapapila.”—2 Bami 24:1.

NEBUKADINEZARA MU JERUSALEMU

4. Ino majwi aali kuli Daniele 1:1 aakuti “mumwaka watatu wabwami bwa-Jehoyakimu” ayelede kuteelelwa buti?

4 Imajwi aakuti “myaka yotatwe” atwaalangisye nkaambo imajwi aamatalikilo aabbuku lya Daniele aamba kuti: “Lino mumwaka watatu wabwami bwa-Jehoyakimu mwami wa-Juda, Nebukadinezara mwami wa-Babuloni wakasika ku-Jerusalemu, wausinkinizya.” (Daniele 1:1) Mumwaka watatu wabulelo bwa Jehoyakimu walo wakalela kuzwa mu 628 kusika mu 618 B.C.E., Nebukadinezara tanaakaningaba “mwami wa-Babuloni” pele nguwakali simulyazina. Mumwaka wa 620 B.C.E., Nebukadinezara wakaambila Jehoyakimu kuti atalike kutela. Pele nokwakainda myaka iitandila kuli yotatwe, Jehoyakimu wakazanga. Aboobo, mwakali mumwaka wa 618 B.C.E. naa mumwaka watatu wabwami bwa Jehoyakimu bwakubeleka kali mwami weendelezyegwa buyo wa Babuloni, lyalo Mwami Nebukadinezara naakaboola ku Jerusalemu kwaciindi cabili akusubula Jehoyakimu muzangi.

5. Ncinzi cakacitika ciindi Nebukadinezara naakalwana Jerusalemu lwabili?

5 Icakacitika nokwakamana kunzunda oku ncakuti “Mwami [Jehova] wakaaba mumaanza aakwe Jehoyakimu mwami wa-Juda azibelesyo zimwi zyaŋanda ya-Leza [wakasimpe].” (Daniele 1:2) Jehoyakimu ulangilwa kuti ambweni wakafwa kwiinda mukujayigwa naa munkondo nkukwenya kumatalikilo aakuzundwa. (Jeremiya 22:18, 19) Mumwaka wa 618 B.C.E., Joyakini, imwanaakwe wamyaka yakuzyalwa iili 18 nguwakamulida zina akuba mwami. Pele bulelo bwa Joyakini bwakatola buyo myezi yotatwe amazuba aali kkumi elyo wakalipa mumaanza aasikuzunda mu 617 B.C.E.—Amweezyanisye 2 Bami 24:10-15.

6. Ino Nebukadinezara wakazicita buti zibelesyo zisalala izyamutempele lyaku Jerusalemu?

6 Nebukadinezara wakabweza zibelesyo zisalala zyamutempele mu Jerusalemu elyo “wakazileta kunyika ya-Sinara kuŋanda yaleza wakwe, azibelesyo wakazileta mucilondwedo caŋanda yaleza wakwe,” Marduki naa Merodaki mu Cihebrayo. (Daniele 1:2; Jeremiya 50:2) Ibulembo bwabana Babuloni bwakajanwa mwalo Nebukadinezara mwaambwa kuti wakaamba boobu kujatikizya tempele lya Marduki: “Mukati muya ndakayobola nsiliva alimwi angolida antoomwe amabwe mayandisi . . . elyo ndakabikka cilondwedo caŋanda yabwami bwangu.” Tuyoobala alimwi kujatikizya zibelesyo ezi zisalala kuciindi ca Mwami Belisazara.—Daniele 5:1-4.

KAKAMU KABAKUBUSI BAYIIDE BAMU JERUSALEMU

7, 8. Ikuzwa kubbuku lya Daniele 1:3, 4 alimwi a 6, ncinzi ncotunga twaamba kujatikizya kukomena kwa Daniele abeenzinyina botatwe?

7 Tazili zilondwedo zyalo izyakutempele lya Jehova izyakaletwa ku Babuloni. Icibalo caamba kuti: “Lino mwami wakalailila Asipenazi silutwe wabazibe bakwe kuti alete bamwi babana ba-Israyeli, basilunyungu lwabwami alwabapati, balombe batakwe tumpenda, bali aziwa zibotu, bajisi maanu abusongo boonse, babwene makani aakumvwisya luzibo, beelede kubeleka milimo muŋanda yamwami.”—Daniele 1:3, 4.

8 Ino mbaani bakasalwa? Twaambilwa kuti: “Akati kabo kakuli bamwi bana ba-Juda, Daniele, Hananiya, Misayeli a-Azariya.” (Daniele 1:6) Eci cilatutondezya cisiko ca Daniele abeenzinyina calo icisisidwe. Mucikozyanyo, twabona kuti bakali “bana ba-Juda” imukowa wabwami. Kufwumbwa naa bakali kuzwa kuciinga cabwami naa pe, cililuzi ikuyeeya kuti bakali kuzwa kumikwasyi ilaampuwo. Kunze lyakubaa maanu alimwi aziwa zibotu, bakalijisi busongo, luzibo alimwi abupampu—aciindi boonse nobakali muciimo cakukonzya kwiitwa kuti “balombe,” ambweni mbubakasikila-sikila buyo abukubusi. Daniele abeenzinyina beelede kuti bakalaampuwo—ibayiide—akati kabakubusi bamu Jerusalemu.

9. Nkaambo nzi ncocibonekela kuti tacidoonekwi pe kuti Daniele abeenzinyina botatwe bakajisi bazyali bakali kuyoowa Leza?

9 Icibalo tacitwaambili pe kuti naa ibazyali babakubusi aba bakali bani. Nokuba boobo kulibonya kuti bakali bantu banaleza balo bakacita mulimo wabo wabuzyali cabunkutwe. Ikuti twalanga mbuli mbubwakabijide bukkale bwakumubili alimwi abwakumuuya koonse-koonse mu Jerusalemu kuciindi eco, ikapati akati ‘kabasilunyungu lwabwami alwabapati,’ tacidoonekwi pe kuti iziimo zibotu zyakali muli Daniele alimwi abeenzinyina botatwe tiizyakali boolela buyo pe. Icakutadooneka cakaba cintu cuusisya kubazyali ikubona bana babo kababwezegwa kutolwa kubusena bwakule. Ikuti nobakalizi cakali kunga cilacitika nobakaba bantu bakkomana kaka! Kulayandika kapati kaka kuti bazyali bakomezya bana babo “mulwiiyo lwa-Mwami [Jehova] amumilazyo yakwe”!—Ba-Efeso 6:4.

INKONDO YAKUMIZEEZO

10. Ncinzi ncobakayiisigwa bakubusi bana Hebrayo, alimwi nkaambo nzi ncobakali kuyiisilwa?

10 Ndilyonya, inkondo yakumizeezo yabana aba baange yakatalika. Ikutegwa abe masimpe kuti bakubusi aba bana Hebrayo beendelana abweende bwa Babuloni, Nebukadinezara wakalailila kuti basilutwe ‘babayiisye malembo amwaambo waba-Kasidi.’ (Daniele 1:4) Olu teelwakali lwiiyo lwabuyo-buyo pe. Ibbuku litegwa The International Standard Bible Encyclopedia lipandulula kuti “lwakali kujatikizya kwiiya Cisumeriya, Ciakadiya, Ciaramu . . . , alimwi amyaambo imwi antoomwe amabbuku manji aalembedwe mumyaambo eyo.” “Mabbuku manji aalembedwe” akali kubikkilizya makani aazyaciindi, inamba, kwiiya zyamujulu alimwi azimwi-zimwi. Nokuba boobo, “izibalo zyakali kujatikizya bukombi, malweza alimwi akwiiya zyamujulu . . . , nzezyakali kuyiigwa kapati.”

11. Nintaamu nzi zyakatolwa ikusoleka kwaamba kuti bakubusi bana Hebrayo bazibizigwe mubuumi bwamunkuta ya Babuloni?

11 Ikutegwa bakubusi aba bana Hebrayo bazizibile kapati zilengwa zyabukkale bwamunkuta ya Babuloni, “mwami wakababambila zilyo zyabuzuba abuzuba, caabilo cazilyo zinono nzyaakali kulya mwami acawaini ngwaakali kunywa. Wakalailila kuti balelwe myaka yotatwe; yamana myaka yotatwe, baime kubusyu bwamwami.” (Daniele 1:5) Kunze lyaboobo, “silutwe wabazibe wakabaulika mazina. Daniele, wakamuulika izina lya-Belitsazara; a-Hananiya, wakamupa izina lya-Sadrake; Misayeli, wakamupa lya-Mesaki; a-Azariya wakamupa lya-Abedinego.” (Daniele 1:7) Kuciindi ca Bbaibbele cakalidumide ikupa zina lipya kumuntu akaambo kacintu cimwi camucitikila mubuumi bwakwe. Mucikozyanyo, Jehova wakacinca mazina aaba Abramu alimwi a Sarai akuba Abrahamu a Sara. (Matalikilo 17:5, 15,16) Ikuti naa muntu wakonzya kucinca zina lyamuntu umbi mbumboni butadoonekwi bwakuti ulijisi nguzu. Iciindi Josefa naakaba mweendelezi wazyakulya mu Egepita, Farao wakamuulika kuti Zafenati-panea.—Matalikilo 41:44, 45; amweezyanisye 2 Bami 23:34; 24:17.

12, 13. Nkaambo nzi ncokunga kwaambilwa kuti ikucinca mazina nkobakacinca bakubusi bana Hebrayo yakali nzila yakusoleka kunyonganya lusyomo lwabo?

12 Kuli Daniele abeenzinyina botatwe bana Hebrayo ikucinca kwamazina abo kuli ncokwakali kwiiminina. Imazina ngobakapedwe kubazyali babo akali kweendelana abukombi bwa Jehova. Izina lya “Daniele” lyaamba kuti “Leza Ngomubetesi Wangu.” Ilya “Hananiya” lyaamba kuti “Jehova Watondezya Luzyalo.” Ilya “Misayeli” ambweni lyaamba kuti “Nguni Uuli Mbuli Leza?” Ilya “Azariya” lyaamba kuti “Jehova Wagwasya.” Icakutadooneka bwakali bulangizi bwabazyali kuti bana babo bakakomene mubusolozi bwa Jehova Leza akuba babelesi bakwe basyomeka.

13 Nokuba boobo, imazina mapya aakapegwa kubana Hebrayo bone aba oonse akali ambwaaswaangene ayaayo aabaleza bakubeja, ikutondezya kuti Leza mwini-mwini wakadyaamininwa atuleza tuli boobu. Wakasolekesya kaka ikunyonyoona lusyomo lwabakubusi aba!

14. Ino mazina mapya aakapegwa kuli Daniele abeenzinyina botatwe aamba nzi?

14 Izina lya Daniele lyakacincwa akuba Belitsazara lyalo lyaamba kuti “Kwabilila Buumi bwa Mwami.” Kulibonya kuti eyi yakali nzila mfwaafwi yakulomba kuli Beli naa Marduki, leza mupati wa Babuloni. Kufwumbwa naa Nebukadinezara wakatola lubazu mukusalila Daniele zina naa pe, wakakkomana kapati kwaamba kuti izina elyo lyakali “mbubonya mbuli izina lyaleza [wakwe].” (Daniele 4:8) Hananiya wakaulikwa zina lyakuti Sadrake lyalo bamwi ndyobasyoma kuti lyaamba kuti “Imalailile aa Aku.” Aku lyakali zina lyaleza muna Sumeriya. Misayeli wakaulikwa lyakuti Mesaki (ambweni kuti Mi·sha·aku), ikubupilinganya cabucenjezu bupanduluzi bwakuti “Nguni Uuli Mbuli Leza?” kuti bube bwakuti “Nguni Uuli Mbuli Aku?” Izina lya Azariya lyabuna Babuloni lyakali lyakuti Abedinego, ambweni nkokwaamba kuti “Mubelesi wa Nego.” Alimwi izina lya “Nego” lilakozyanya alya “Nebo” izina lyaleza lyalo lyakali kupegwa kubaleli banji bana Babuloni.

IKUKANZA KUZUMANANA KUSYOMEKA KULI JEHOVA

15, 16. Mapenzi nzi lino aakasikila Daniele abeenzinyina, alimwi ncinzi ncobakacita?

15 Imazina aabuna Babuloni, imulimo wakuyiisigwa alimwi acaabilo cazilyo zyaalubazu—zyoonse ezi teezyakali nzila buyo zyakuzibizya Daniele abeenzinyina botatwe bana Hebrayo mubukkale bwabana Babuloni, pele yakali yakusoleka kubatantamuna kuzwa kuli Leza wabo Jehova alimwi akulwiiyo lwabukombi alimwi abukkale bwabo. Mbwaanga lino bakali mumapenzi woonse aya alimwi amasunko, ncinzi ncobakeelede kucita bakubusi aba?

16 Icibalo cakasololelwaa muuya caamba kuti: “Daniele wakalibeteka mumoyo wakwe kuti atalisofwaazy[i] azilyo zinono zyamwami awaini ngwaakali kunywa.” (Daniele 1:8a) Nokuba kuti Daniele alikke nguwakabandwa zina, izintu zyakatobela zitondezya kuti abalo beenzinyina botatwe bakautobela muzeezo wakwe. Imajwi aakuti “wakalibeteka mumoyo wakwe” atondezya kuti imalailile ngaakapegwa Daniele kubazyali bakwe alimwi akuli bamwi buyo kacili kumunzi akamunjila kumoyo. Icakutadooneka, ikuyiisigwa kukozyenye akooku nkokwakali kusololela bana Hebrayo abambi botatwe muzintu nzyobakali kusala kucita. Eci cilatondezya mbuli mbokuyandika kuyiisya bana besu nociba ciindi nobaboneka kuti bacili bana kapati tabakonzyi kuteelela.—Tusimpi 22:6; 2 Timoteo 3:14, 15.

17. Nkaambo nzi Daniele abeenzinyina ncobakakakila buyo kubaa lubazu muzilyo zyamwami pele kutali kububambe bumbi?

17 Ino nkaambo nzi bana Hebrayo aba botatwe ncobakakakila buyo zilyo alimwi awaini pele ikutali bubambe obu bumbi? Ikuyeeya kwa Daniele kulatondezya caantangalala ncaakacitila boobu: “Kuti atalisofwaazy[i].” Nokuba kuti ncintu catakali kukondelezya ikwiiya “malembo amwaambo waba-Kasidi” alimwi akupegwa zina lyabuna Babuloni, kunyina nozyakali kukonzya kusofwaazya muntu pe. Amulange cikozyanyo ca Musa imyaka iitandila ku 1,000 musyule. Nokuba kuti “wakaiisigwa busongo boonse bwa-Egepita” wakazumanana kusyomeka kuli Jehova. Inzila njaakakomezyegwa abazyali bakwe yakamupa ntalisyo njumu. Mpoonya, “Musa, naakakomena, lusyomo ndwaakakakila kwaambwa kuti mwana wamwana wa-Farao. Wakasala kupenzegwa antoomwe abantu ba-Leza kwiinda kubotelwa misalo iimana buyo.”—Incito 7:22; Ba-Hebrayo 11:24, 25.

18. Ino muunzila nzi zilyo zyamwami muzyakali kunga zyabasofwaazya bakubusi bana Hebrayo?

18 Ino muunzila nzi zilyo zyamwami wa Babuloni muzyakali kunga zyasofwaazya basankwa aba? Icakusaanguna ncakuti, izilyo ezyo zilakonzya zyakali kubikkilizya zyakulya zimwi zyakali kukasigwaa Mulawo wa Musa. Mucikozyanyo, ibana Babuloni bakali kulya banyama basofweede ibakali kukasigwa kubana Israyeli kwiinda mu Mulawo. (Levitiko 11:1-31; 20:24-26; Deuteronomo 14:3-20) Icabili, ibana Babuloni bakalaa cilengwa cakutabatenda amoyo banyama mbebakali kujaya kabatanalya nyama yabo. Ikulya nyama abulowa bwanjiyo kwakali kutyola mulawo wa Jehova uujatikizya bulowa. (Matalikilo 9:1, 3, 4; Levitiko 17:10-12; Deuteronomo 12:23-25) Icatatu, bakombi babaleza bakubeja balaacilengwa cakupa cakulya cabo kumituni kabatanalya cakulya eco antoomwe. Ibabelesi ba Jehova tabakonzyi kutola lubazu mumilimo iili boobo! (Amweezyanisye 1 Ba-Korinto 10:20-22.) Icamamanino ncakuti, ikuciindilizya kulya zilyo zinono alimwi azyakunywa zikola buzubaa buzuba takukonzyi kupa buumi bubotu pe kumuntu waciimo cili coonse kubikkilizyaa bana.

19. Ino bakubusi bana Hebrayo nobakazyuubya-ubya buti zintu, pele ncinzi cakabagwasya kuti basale kucita cintu ciluzi?

19 Ikwiide kuziba buyo cakucita ncintu cimbi pele cilaandeene akubaa camba cakukonzya kucicita cintu eco ciindi nomuli mumapenzi naa masunko. Daniele abeenzinyina botatwe nobakayeeya kuti mbwaanga bakali kulaale abazyali babo alimwi abalongwe, ibantu bali boobu nobatakaziba pe kuti ncobacita nceeci. Alimwi nobakacuubya-ubya kuti kayi malailile aamwami alimwi akuti kwakanyina mbobakali kunga bacita. Kunze lyaboobo, bakubusi bamwi bakafwambaana kuzumina bubambe obu alimwi bakabubona kuti ncoolwe kutola lubazu ikutali kuti ndipenzi. Pele kuyeeya kutaluzi ikuli boobu kwakali kukonzya kusololela kukooze kakucita cinyonyoono munzila yakusisikizya calo cacega bakubusi banji. Aba bakubusi bana Hebrayo bakalizi kuti “meso aa-Jehova ali koonse koonse” alimwi akuti “Leza uyoobeteka milimo yoonse, amakani oonse aasisidwe, naaba mabotu naaba mabi.” (Tusimpi 15:3; Mukambausi 12:14) Toonse atwiiye ciiyo kuzwa kubukkale bwabakubusi aba basyomeka.

IBUSICAMBA AKUZUMANANA ZYAKALUMBULWA

20, 21. Nintaamu nzi njaakatola Daniele, alimwi ncinzi cakacitika?

20 Daniele naakalibeteka mumoyo wakwe kuti afwutatile zintu zikonzya kumusofwaazya, wakayaambele kutola ntaamu mukweendelana amuzeezo wakwe. “Wakakumbila kulisilutwe wabazibe kuti atalisofwaazyi.” (Daniele 1:8b) “Wakakumbila”—ako kaambo nkabotu. Ikanjikanji ikuzumanana kulayandika ikuti katuyanda kuti tuzwidilile ikulwana masunko naa ikulwana kukompama kumwi.—Ba Galatiya 6:9.

21 Kuli Daniele, ikuzumanana kwakalumbulwa. “Lino Leza wakacita kuti Daniele afwidwe lweetelelo aluzyalo kulisilutwe wabazibe.” (Daniele 1:9) Takuli kubaa ziwa zibotu alimwi abusongo bwa Daniele abeenzinyina izyakapa kuti zintu zibeendele kabotu kumbele. Pele zyakaba boobu akaambo kakulongezyegwaa Jehova. Icakutadooneka, Daniele wakakayeeya kaambyo ka Cihebrayo kakuti: “Syoma Jehova amoyo wako woonse; utalifunkizyi kumaanu aako omwini. Umuzibye munzila zyako zyoonse, nkabela uyooenzya myeendelo yako.” (Tusimpi 3:5, 6) Ikutobela lulayo olo kwakagwasya kapati.

22. Nkaambo nzi kaluzi nkaakaamba silutwe?

22 Kukusaanguna, silutwe wabazibe wakali kakide ulaamba: “Ndayoowa mwami simalelaangu, ngonguwe iwakabamba zilyo zyanu azyakunywa zyanu. Sa ncibotu kuti abone ziwa zyanu tazili kabotu mbuli ziwa zyabasa[a]nyokwe? Na caba obo, muyoondipesya mulandu kumwami, ambweni ulandigonka mutwe.” (Daniele 1:10) Oku kukaka akulibilika kwakali mumulawo. Imwami Nebukadinezara tanaakali muntu wakali kukonzya kutamvwidwa elyo silutwe wakaziba kuti “mutwe” wakwe nowakaba mumapenzi ikuti naa waimpana amalailile aamwami. Ino ncinzi ncaakeelede kucita Daniele?

23. Ino Daniele wakatondezya buti maanu abusongo kunzila njaakatola?

23 Awa mpaakali kuyandika kubelesya maanu abusongo. Ambweni mukubusi Daniele wakakayeeya kaambyo kakuti: “Kuvuwa kabotu kulalesya bukali, pele majwi mabi alabusya inkondo.” (Tusimpi 15:1) Muciindi cakuzumanana cankazi kuti ncaakali kulomba cicitwe alimwi ambweni akupa kuti bamwi bayande kumujaya, Daniele wakakaleka kaambo ako mpoonyaawo. Kuciindi ceelede, wakaunka ‘kumulangi’ walo ambweni wakalibambilide kuteelela akaambo kakuti tanaakali kubandikaa mwami.—Daniele 1:11.

KWALOMBWA MUSUNKO WAMAZUBA AALI KKUMI

24. Musunko nzi ngwaakalomba Daniele kuti ucitwe?

24 Daniele wakalomba mulangi kuti kucitwe musunko ulaamba: “Utusoleke tobalanda bako mazuba aali ikumi. Batupe zisyu zyakulya amaanzi aakunywa. Lino ziwa zyesu zilingulwe, ubone mbuzibede, azyalo ziwa zyabalombe balya zilyo zinono zyamwami. Wamana kubona, utucitile mbubonya mbobona.”—Daniele 1:12, 13.

25. Nzinzi zilangilwa kuti zyakalibikkilizidwe ‘muzisyu’ zyakali kupegwa kuli Daniele abeenzinyina?

25 ‘Izisyu amaanzi’ kwamazuba aali kkumi—sena ‘ziwa zyabo nozyatakalibonya kabotu’ kuzyeelanya azyabamwi? Ibbala lyakuti “zisyu” lyakasandululwa kubbala lya Cihebrayo lyalo lyaamba “inyungu.” Ibusanduluzi bwama Bbaibbele amwi bubelesya bbala “lyanseke” lyalo lisandululwa kuti “ninseke ziligwa zyazisyango zyaandeene-andeene (mbuli nyabo).” Bahaabupampu bamwi bayeeya kuti cibalo tacitondezyi buyo zilyo zijatikizya nseke ziligwa. Ibbuku limwi lyaamba kuti: “Daniele abeenzinyina ncobakali kulomba nzisyu zyamisyobo-misyobo iziligwa lyoonse muciindi cazilyo zinono, zyanyama izyakutafwule lyabwami.” Aboobo, izisyu zilakonzya zyakali kubikkilizya nyabo izijikidwe kabotu, makowa, magaliki, tubandula-myeendo, banamunywa, hhanyisi alimwi acinkwa cibambwaa busu bwandeene-andeene. Masimpe kunyina uunga waamba kuti nzilyo zijazya nzala ezyo. Imulangi wakakabona kaambo. “Elyo wakabaswiilila mumakani aya, wabasoleka mazuba aali ikumi.” (Daniele 1:14) Ncinzi cakacitika?

26. Ncinzi cakacitika nowakamana musunko wamazuba aali kkumi, alimwi nkaambo nzi zintu ncozyakacitikila munzila eyo?

26 “Amane mazuba aali ikumi, ziwa zyabo zyakalingulwa, nkabela kwakabonwa kuti zili kabotu, zilineneede, kwiinda balombe boonse ibakali kulya zilyo zinono zyamwami.” (Daniele 1:15) Aka kaambo takeelede kulangwa kuti mbumboni bwakuti cisyu matewo cili kabotu kwiinda canyama cijisi busani bunji. Imazuba aali kkumi masyoonto kapati cakuti takukonzyi kubonwa bubotu bwini-bwini bujanika muzilyo zili zyoonse, pele taali masyoonto pe kukuzuzikizigwa kwamakanze aa Jehova. Ijwi lyakwe lyaamba kuti: “Lulongezyo lwa-Jehova lulavubya, alimwi taluyungizyi mause kulindulo.” (Tusimpi 10:22) Aba bakubusi bana Hebrayo bone bakasyoma Jehova aboobo kwiina naakabasiya pe. Kakwiindide myaanda yamyaka iilimbwiibede kuzwa ciindi eco, Jesu Kristo wakapona kakunyina cakulya kwamazuba aali 40. Kumakani aya, wakazubulula majwi aajanwa kuli Deuteronomo 8:3 kwalo nkotubala kuti: “Teensi insim[a] ilike iiponya muntu; muntu ulapona kumajwi oonse aazwa mumulomo wa-Jehova.” Ikujatikizya makani aya, icakacitika kuli Daniele abeenzinyina ncikozyanyo ciinda kubota.

IBUSONGO AMAANU MUBUSENA BWAZILYO ZINONO AWAINI

27, 28. Ino kusala nkubakasala ba Daniele abeenzinyina botatwe muunzila nzi mukwakabagwasya kulibambila zintu zyakali kuboola kumbele?

27 Imazuba aali kkumi akali buyo aakusunkwa pele zyakacitika zyakasinizya. “Aboobo mulangi wakagwisya zilyo zinono awaini wakunywa, wakali kubapa zisyu.” (Daniele 1:16) Tacili ciyumu pe kweezeezya mbuli mbubakali kubayeeyela ba Daniele abeenzinyina ibakubusi bambi ibakali mumulimo oyu wakwiiya. Ikukaka bulyo bwamwami ikutegwa kabalya zisyu abuzuba ceelede kuti cakaboneka kuti ncabufwubafwuba kulimbabo. Pele kwakali masunko mapati aakacili kuboola aboobo aya akali kuyandika kuti batondezye kupakamana alimwi akukkalika moyo koonse nkobakajisi bakubusi bana Hebrayo. Kunze lyaboobo, ndusyomo lwabo muli Jehova ilwakali kunga lwabagwasya kuzwidilila mumasunko abo aalusyomo.—Amweezyanisye Joshua 1:7.

28 Ibumboni bwakuti Jehova wakali abakubusi aba bulakonzya kubonwa mumajwi aatobela aakuti: “Aba balombe bone, Leza wakabapa luzibo amaanu aakumvwisya mabuku oonse abusongo boonse. Alimwi Daniele kezi kupandulula zilenga[a]no zyoonse aziloto.” (Daniele 1:17) Ikutegwa bakonzye bukkale bukatazya ibwakali kuboola, teebakali kuyandika buyo nguzu zyakumubili abuumi bubotu. “Nkaambo busongo bulanjila mumoyo wako, aluzibo lulakubotezya; maanu alakubamba, bupampu bulakutabilila; kuti zikuvune kunzila yabubi.” (Tusimpi 2:10-12) Ezyo nzyezintu Jehova nzyaakapa bakubusi aba bone basyomeka ikutegwa balibambile zyakali kumbele.

29. Ino nkaambo nzi Daniele ncaakali ‘kukonzya kupandulula zilengaano zyoonse aziloto’?

29 Kwaambwa kuti Daniele “kezi kupandulula zilenga[a]no zyoonse aziloto.” Oku takuli kwaamba kuti wakaba muntu uuziba zili mubongo bwamuntu. Pele, nokuba kuti Daniele ulangwa kuti ngumwi wabasinsimi bana Hebrayo bapati, kunyina naakasololelwa kwaamba majwi mbuli aakuti “mbuboobu mbwaamba Mwami Jehova” naa ikuti “mbuboobu mbwaamba Jehova wamakamu.” (Isaya 28:16; Jeremiya 6:9) Pele nkwiinda mubusolozi bwamuuya uusalala wa Leza, Daniele ncaakakonzya kuziba akupandulula zilengaano alimwi amaloto aakali kuyubununa makanze aa Jehova.

LIMWI KWASIKA MUSUNKO UUKATAZYA

30, 31. Ino nzila njobakasala ba Daniele abeenzinyina yakabagwasya buti?

30 Imyaka yotatwe yakuyiisigwa alimwi akubambwa yakasika kumamanino. Mpoonya kwakaboola musunko uukatazya—wakubuzigwa kumwami. “Nicakamana ciindi mwami ncaakabikide kuti baletwe kulinguwe, silutwe wabazibe wakabaleta kuli-Nebukadinezara.” (Daniele 1:18) Cakasika ciindi cakuti aba bakubusi bone balyaambilile beni balikke. Sena ikukakatila kumilawo ya Jehova muciindi cakutobela nzila zya Babuloni nokwakabagwasya?

31 “Mwami wakaambaula abo, nkabela akati kabo boonse teekwakajanwa naba omwe uuli mbuli Daniele, Hananiya, Misayeli, a-Azariya. Nkaambo kako bakaima kunembo lyamwami.” (Daniele 1:19) Elo bakaiiminina kaka micito yabo yamumyaka yotatwe yamusyule! Tiikwakali kusondoka pe kuti bakatobela cintu cakali kweendelanaa lusyomo alimwi amanjezeezya abo. Akaambo kakusyomeka mucintu cakali kuboneka kuti ncisyoonto, Daniele abeenzinyina bakalongezegwa azintu zipati. Icoolwe ‘cakwiima kunembo lyamwami’ akali makanze aakali kulwaninwaa bakubusi boonse ibakali mulwiiyo olu. Ibbaibbele talyaambi pe ikuti naa bakubusi bone bana Hebrayo mbibakasalwa balikke. Nokuba boobo, kusyomeka kwabo kwakabaletela “bulumbu bupati.”—Intembauzyo 19:11.

32. Nkaambo nzi ncokunga kwaambilwa kuti ba Daniele, Hananiya, Misayeli alimwi a Azariya bakajisi coolwe cipati kwiinda kuba munkuta yamwami?

32 Imagwalo aamba kuti: “Sa ulibwene muntu uusungwaala mumilimo yakwe? Oyo muntu ulaima kunembo lyabami.” (Tusimpi 22:29) Aboobo, Nebukadinezara wakasala Daniele, Hananiya, Misayeli alimwi a Azariya kuti baime kunembo lyamwami, nkokwaamba kuti babe munkuta yabwami. Mumakani oonse aya twabona kuti Jehova nguwakali kweendelezya zintu ikutegwa ikwiinda mubakubusi aba—ikapati kwiinda muli Daniele—izintu zipati zyamakanze aa Leza zizibisigwe. Nokuba kuti ikusalwa kuti babe munkuta yabwami ya Nebukadinezara kwakali kulemekwa, ikubelesyegwa munzila iinda kubota eyi a Mwami Wakujulu Aansi, Jehova bwakali bulemu bwiindide.

33, 34. (a) Nkaambo nzi ncobakamukondela mwami bakubusi bana Hebrayo? (b) Nciiyo nzi ncotunga twayiya kuzwa kucintu cakacitika kubakubusi bana Hebrayo?

33 Tiilyakalampa, Nebukadinezara wakaziba kuti ibusongo amaanu nzyaakapa bakubusi bone bana Hebrayo Jehova zyakali kwiinda kule kuli zyakajisi basinkuta boonse alimwi abasongo bamunkuta yakwe. “Mumakani oonse aaluzibo amaanu mwami ngaakabuzya kulimbabo, wakajana kuti balainda ziindi zili ikumi basondi abacape boonse bamucisi cakwe coonse.” (Daniele 1:20) Ino nocatakacitikila nzi munzila ili boobo? “Basondi abacape” bakayeeme buyo akwiiya kusyoonto kwamalweza kwabuna Babuloni kakuli Daniele abeenzinyina bakali kusyoma busongo bwakujulu. Kunyina mbokwakali kunga kweezyanisigwa!

34 Izintu kunyina nozyacinca kapati pe mukwiinda kwamazuba. Mumwaanda wamyaka wakusaanguna C.E. ciindi busongo bwaba Giliki alimwi amulawo waba Roma nozyakadumide, imwaapostolo Paulo wakasololelwa kulemba kuti: “Busongo bwaansi ano mbufubafuba buyo kumeso aa-Leza. Kulilembedwe kuti, Nguujata basongo mubuyungi bwabo. Alimwi kulilembedwe kuti, Jehova ulizi iŋomboombo zyabasongo kuti nzyabuyo. Nkaambo kaako kutabi muntu uulikankaizizya bantu baansi.” (1 Ba-Korinto 3:19-21) Sunu tweelede kukakatila kuzintu nzyatuyiisya Jehova akutawongelezegwaa bubotu alimwi akubekabeka kwanyika.—1 Johane 2:15-17.

IKUSYOMEKA KUSIKILA KUMAMANINO

35. Manji buti makani ngotwaambilwa kujatikizya Daniele abeenzinyina botatwe?

35 Ilusyomo luyumu lwa Hananiya, Misayeli alimwi a Azariya lulaambwa munzila iikondelezya kubbuku lya Daniele caandaano ca 3 ikujatikizya cikozyanyo ca Nebukadinezara cangolida mucibanda ca Dura alimwi amusunko wamubbila lyamulilo wamabangabanga. Cakutadooneka, aba bana Hebrayo ibakali kuyoowa Leza bakazumanana kusyomeka kuli Jehova kusikila kulufwu. Tulizi obo akaambo kakuti mwaapostolo Paulo wakabaamba cakutadooneka ciindi naakalemba kujatikizya “aba bantu kulusyomo . . . bakazimya bukali bwamulilo.” (Ba-Hebrayo 11:33, 34) Nzikozyanyo zibotu kapati kubabelesi ba Jehova, ibana abapati.

36. Mulimo nzi mupati ngwaakajisi Daniele?

36 Ikujatikizya Daniele 1:21, ikapango kamamanino kacaandaano 1 kaamba kuti: “Daniele kacipona mane kusikila kumwaka mutaanzi wabwami bwa-Koresi.” Imakani aazyaciindi atondezya kuti Koresi wakazunda Babuloni mubuzuba bomwe mu 539 B.C.E. Kulibonya kuti Daniele wakazumanana kubeleka munkuta ya Koresi akaambo kampuwo yakwe mbotu alimwi aciimo cakwe. Ibbuku lya Daniele 10:1 litwaambila kuti “mumwaka watatu wabwami bwa-Koresi mwami wa-Persia,” Jehova wakayubulula makani mapati kuli Daniele. Ikuti naa wakali mukubusi ciindi naakaletwa ku Babuloni mu 617 B.C.E., ulangilwa kuti wakali kutandila kumyaka iili 100 yakuzyalwa ciindi naakatambula cilengaano camamanino. Ino wakalongezegwa kumubelekela ciindi cilamfwu kaka Jehova kasyomeka kuli nguwe!

37. Nziiyo nzi nzyotunga twayiya kwiinda mukulanga-langa caandaano cakusaanguna ca Daniele?

37 Icaandaano cakusaanguna cabbuku lya Daniele tacaambi buyo caano cabakubusi bone basyomeka balo bakazwidilila mumasunko abo aalusyomo. Citutondezya mbuli Jehova mbwanga wabelesya muntu uli woonse ngwayanda ikutegwa azuzikizye makanze akwe. Eci cibalo citondezya kuti, ikuti Jehova wazumizya icintu ciboneka kuti ndipenzi, cilakonzya kuba cintu cigwasya. Alimwi citwaambila kuti ikusyomeka muzintu zisyoonto kuletela bulumbu bupati.

NCINZI NCOMWAIYA?

• Ncinzi cikonzya kwaambwa kujatikizya cisiko ca Daniele abeenzinyina botatwe?

• Ino kukomezegwa nkubakakomezegwa kabotu bakubusi bone bana Hebrayo kwakasunkwa buti mu Babuloni?

• Ino Jehova wakabalumbula buti bana Hebrayo bone akaambo kabusicamba bwabo?

• Nziiyo nzi nzyobanga bayiya babelesi ba Jehova basunu kuzwa kuli Daniele abeenzinyina botatwe?

[Cifwanikiso icili apeeji 30]

    Chitonga Publications (1991-2025)
    Log Out
    Log In
    • Chitonga
    • Amutumine Bamwi
    • Makani Ngomuyanda
    • Copyright © 2025 Watch Tower Bible and Tract Society of Pennsylvania
    • Nzyomweelede Kuzumina
    • Mulawo Uujatikizya Kubamba Maseseke
    • Privacy Settings
    • JW.ORG
    • Log In
    Amutumine Bamwi