1-3. (a) Nkaambo nzi Esita ncaakayoowa kuyakwiima kumbele lyamulumaakwe? (b) Mibuzyo nzi njotutiibandike kujatikizya Esita?

ESITA wakasoleka kukkazyika moyo ciindi naakasika afwaafwi alubuwa lwaŋanda yamwami mu Susa. Tiicakali cuuba-uba. Zyoonse kujatikizya ŋanda yamwami zyakabambwa kutegwa kazikkomanisya—zibumbwa zyamabala manji aindene-indene zyabasune bajisi mababa, zyabasibuta alimwi azyabasyuumbwa zyakabambidwe kabotu, mabwe aazekaudwe kabotu alimwi azibumbwa ziboneka kabotu, alimwi ŋanda yakali aatala munsi-munsi a Malundu aa Zagros aavwumbidwe acaanda, maanzi mumulonga wa Chaospes mpaaboneka kabotu. Zyoonse zyakalibambidwe munzila iitondezya sikuswaya umwi aumwi nguzu nzyaakajisi mwaalumi Esita ngwaakali kuyanda kubona, muntu iwakali kuliita kuti “mwami mupati.” Alimwi ngowakali mulumaakwe.

² Mulumi! Ahasuera wakaliindene kapati amwaalumi uuli woonse musimbi uusyomeka mu Juda ngwaakali kulangila kukwatana limwi!a Tanaakali kwiiya zikozyanyo zyabantu mbuli Abrahamu, imwaalumi wakalibombya akutobela malailile aa Leza aakuswiilila Sara, mukaakwe. (Matl. 21:12) Mwami tanaakazyi makani aali woonse naa wakazyi buyo makani masyoonto aamba zya Leza wa Esita, Jehova naa Mulawo wakwe. Nokuba boobo, Ahasuera wakaluuzyi mulawo wabana Persia, kubikkilizya amulawo iwakali kukasya kucita cintu Esita ncaakali kuyanda kucita. Ino cakali cintu nzi eeco? Mulawo wakali kwaamba kuti kufwumbwa muntu wiima kumbele lya mwami wa Persia kakunyina kwiitwa amwami wakeelede kujaigwa. Esita tanaakaitwa amwami, nokuba boobo wakaunka kumwami. Naakasika afwaafwi alubuwa lwamukati, busena mpaakali kukonzya kubonwa kuzwa kucuuno camwami, weelede kuti wakalimvwa kuti uya kukujaigwa.—Amubale Esita 4:11; 5:1.

³ Nkaambo nzi ncaakalibikkila muntenda iili boobo? Alimwi ncinzi ncotukonzya kwiiya kulusyomo lwamukaintu ooyu uulibedelede? Cakusaanguna, atulange-lange Esita mbwaakaba acuuno cakuba namalelo mu Persia.

Buumi bwa Esita

4. Ino buumi bwa Esita kubwana bwakali buti, alimwi mbuti mbwaakatalika kukkala amweeninyina Moodekai?

⁴ Esita wakali mucaala. Masyoonto makani ngotuzyi kujatikizya bazyali ibakamuulika kuti Hadasa, izyina lya Chihebrayo ilyaamba duba libotu lituba. Ciindi bazyali ba Esita nobakafwa, umwi wabasazinyina, mwaalumi siluzyalo wazyina lyakuti Moodekai, wakatalika kumulela. Wakali mweeninyina, pele Moodekai wakali kumukomenena kapati. Wakabweza Esita akumuleta muŋanda yakwe akumulanganya mbuli mwanaakwe musimbi.—Es. 2:5-7, 15.

5, 6. (a) Mbuti Moodekai mbwaakamukomezya Esita? (b) Ino buumi mbobakali kupona ba Esita a Moodekai mu Susa bwakali buti?

⁵ Moodekai alimwi a Esita bakali ba Juda ibakali kukkala mumunzi mupati wa Persia kabali bazike, mwalo ambweni mobakali kuliyumya akaambo kakusampaulwa kujatikizya bukombi bwabo alimwi a Mulawo ngobakali kutobela. Kulangilwa kuti Esita wakali kumvwana kapati amweeninyina ciindi naakali kumuyiisya kujatikizya Jehova, Leza siluzyalo walo wakavwuna bantu bakwe mumapenzi ziindi zinji—alimwi wakali kukonzya kucita oobo alimwi. (Lev. 26:44, 45) Cilasalala kuti cilongwe caluyando akusyomeka cakakomena akati ka Esita a Moodekai.

⁶ Kuboneka kuti Moodekai wakali kubeleka mbuli mweendelezi muŋanda yamwami ku Susa, lyoonse kakkala mulubuwa ababelesi bamwi bamwami. (Es. 2:19, 21; 3:3) Tatuzyi zyintu nzyaakali kucita Esita naakali kukomena, pele kweelede kuti wakali kumulanganya kabotu mweeninyina alimwi aŋanda yakwe yalo iilangilwa kuti yakali mubusena butasumpukide mumunzi. Ambweni wakali kukkomana kuunka kumusika mu Susa, kwalo basikupanga zyintu zyangolida, zyansiliva alimwi abasambazi bamwi nkobakali kusambalila zyintu zyabo. Ambweni Esita tanaakali kuyeeyela kuti zyintu zisumpukide zili boobo inga zyaakuba zyakwe; taakwe naakali kuyeeya kuti buumi bwakwe kumbele buyakucinca.

“Wakali Kweebeka”

7. Nkaambo nzi Vasiti ncaakaleka kuba namalelo, alimwi ncinzi cakatobela?

⁷ Bumwi buzuba, kwakali kuvwiya kupati kujatikizya manyongwe aakali muŋanda yamwami mu Susa. Ciindi pobwe lipati nolyakali kucitika, Ahasuera naakali kukkomanisya baalumi bakwe balemekwa azyakulya zinono awaini, mwami wakayeeya kwiita mukaakwe weebeka Vasiti, walo iwakali kupobola abamakaintu mubusena bumbi. Pele Vasiti wakakaka kuunka. Kauside alimwi akunyema kapati, mwami wakabuzya basikumupa lulayo kuti baambe mbwaakeelede kusubulwa Vasiti. Ino ncinzi cakacitika? Wakaleka kuba namalelo akunjililwa busena amukaintu uumbi. Babelesi bamwami bakatalika kuyandaula banakalindu babotu bana-bana mucisi coonse; mwalo mwami mwaakeelede kusala namalelo mupya akati kabo.—Es. 1:1–2:4.

8. (a) Nkaambo nzi ikeelede kuti nkakakamupa kulibilika Moodekai kujatikizya Esita ciindi naakali kukomena? (b) Mbuti mbotukonzya kutobela ncolyaamba Bbaibbele mukutaciindizya mbotukubona kubota ciwa? (Amubone alugwalo lwa Tusimpi 31:30.)

⁸ Tulakonzya kuyeeyela Moodekai mbwaakali kumulanga calukkomano Esita ciindi aciindi alimwi kalisumpula kujatikizya nguwe kumwi kalibilika kuti mweeninyina wakomena—akuba mukaintu weebeka. Tubala kuti: “Musimbi wakali kweebeka akuza kumoyo.” (Es. 2:7) Ibbaibbele taliciindizyi nolyaamba kweebeka kwaciwa camuntu—cilakkomanisya, pele kweelede kuti muntu ooyo kajisi busongo akulicesya. Buyo-buyo cilakonzya kupa muntu kutalika kulisumpula alimwi akuba atumpenda tumwi tutali kabotu. (Amubale Tusimpi 11:22.) Sena aako kaambo mwakakabona kale kuti nkamasimpe? Kuli Esita, ino bubotu bwakwe bwakali kuyakuba nzi—cintu cimugwasya naa cimupa kulisumpula? Eeco cakali kuyakuzyibwa mukuya kwaciindi.

9. (a) Ncinzi cakacitika ciindi babelesi bamwami nobakamubona Esita, alimwi nkaambo nzi kwaandaana a Moodekai ncocakali cintu ciyumu kulinguwe? (b) Nkaambo nzi Moodekai ncaakazumizya Esita kukwatwa kumuntu uutakombi Leza? (Amubikkilizye akabbokesi.)

⁹ Nobakali kuyandaula banakalindu, babelesi bamwami bakamubona Esita. Bakamubweza kuzwa kuli Moodekai akumutola kuŋanda yamwami kutala aamulonga. (Es. 2:8) Kweelede kuti cakali ciyumu kwaandaana nkaambo aaba bantu bobilo bakali mbuli usyi amwanaakwe musimbi. Kulangilwa kuti Moodekai tanaakali kuyanda kuti mwanaakwe wakujana akwatwe kumuntu uuliwoonse uutasyomi, naba mwami, pele taakwe ncaakali kukonzya kucita.b Tulakonzya kweezeezya Esita mbwaakali kubikkila maano kuswiilila lulayo lwa Moodekai katanatolwa. Naakali kutolwa ku Susa kuŋanda yamwami, wakalijisi mibuzyo minji mumizeezo yakwe. Ino mbuumi nzi mbwaakali kuyakupona?

‘Bakali Kumuyanda Boonse Ibakali Kumubona’

10, 11. (a) Ino muunzila nzi busena bupya Esita mwaakabede mbobwakali kukonzya kumujatikizya? (b) Mbuti Moodekai mbwaakatondezya kubikkila maano kubukkale bwa Esita?

¹⁰ Buumi bwa Esita bwakacinca kapati. Wakali akati ‘kabasimbi banji’ ibakaletedwe kuzwa mumasena oonse mu Bulelo bwa Persia. Zilengwa zyabo, myaambo alimwi ambobakali kulimvwa bakaliindene kapati. Kwiinda mukulanganizyigwa amweendelezi wazyina lyakuti Hege, basimbi aaba bana-bana bakeelede kubambwa mbobeelede kubambwa bamakaintu kutegwa babote ciwa kapati, pulogilamu eeyi yamwaka omwe yakali kubikkilizya akunanikwa amafwuta aakubotezya. (Es. 2:8, 12) Mubusena buli boobo alimwi abukkale cakali cuuba-uba kuciindizya kubikkila maano kuciwa camuntu kumugama akati kabasimbi bana-bana aaba, kubikkilizya akulisumpula alimwi akuzundana. Ino Esita cakamujatikizya buti eeci?

¹¹ Moodekai wakali kulibilika kapati kujatikizya Esita kwiinda bantu boonse. Tubala kuti buzuba abuzuba Moodekai wakali kusolekesya kutegwa amvwe mbozimweendela zyintu Esita kuŋanda yabasimbi. (Es. 2:11) Ciindi naakali kumvwa makani naaceya, ambweni kuzwa kubabelesi bamuŋanda yamwami, weelede kuti wakali kukkomana kumvwa kuti zyintu zimweendela kabotu Esita. Nkaambo nzi?

12, 13. (a) Mbubotu nzi Esita mbwaakatondezya kuli baabo bakamuzingulukide? (b) Nkaambo nzi Moodekai nceelede kuti wakakkomana kuzyiba kuti Esita kunyina naakaambila bantu kuti wakali mu Juda?

¹² Hege wakamukkomanina kapati Esita cakuti wakali kumulanganya caluzyalo kapati, wakamupa babelesi bali ciloba basimbi alimwi abusena bubotu kapati muŋanda yabamakaintu. Mane buya cibalo caamba kuti: ‘Lino Esita bakali kumuyanda boonse ibakali kumubona.’ (Es. 2:9, 15) Sena kubota ciwa kulikke nkokwakapa kuti bantu boonse bamuyande boobo? Peepe, tiikwakali buyo kubota ciwa kulikke pe ikwakapa kuti bantu kabamuyanda Esita.

¹³ Mucikozyanyo, tubala kuti: “Esita takwakaamba mukowa neluba luzubo lwakwe nkaambo Moodekai wakamulayide kuti atazyaambi.” (Es. 2:10) Moodekai wakaambilide Esita kuti ataambili bantu kuti wakali mu Juda, nkaambo wakabona kuti akati kabantu bazwa mubwami bwa Persia, kwakali lusalululo kujatikizya bantu bakwe. Kweelede kuti lino cakali kumukkomanisya kuzyiba kuti, nokuba kuti Esita wakali kulamfwu anguwe, mbubwenya buyo wakacili kutondezya busongo amuuya wakumvwida mbuli kaindi.

14. Mbuti bakubusi mazuba aano mbobakonzya kwiiya cikozyanyo ca Esita?

¹⁴ Bakubusi mazuba aano abalo balakonzya kukkomanisya myoyo yabazyali babo naa ibambi ibakabakomezya. Ciindi nobali kulamfwu abazyali babo—nokuba kuti balizingulukidwe abantu batabikkili maano, batalilemeki naa bakali—balakonzya kukaka kuyunga kubyaabi akukakatila kuzyeelelo nzyobazyi kuti zililuzi. Kuti bacita oobo mbuli Esita, balakonzya kupa moyo waba Usyi bakujulu kukondwa.—Amubale Tusimpi 27:11.

15, 16. (a) Mbuti Esita mbwaakakwelelezya mwami kuti amuyande? (b) Nkaambo nzi ncocakali ciyumu kuli Esita kuti acince mubuumi bwakwe?

¹⁵ Ciindi nocakasika cakuti Esita atolwe kumwami, wakapegwa lwaanguluko lwakuti asale kufwumbwa zyintu nzyaakali kuyeeya kuti inga zyayandika, ambweni izikonzya kumupa kuti ciwa cakwe cibote kwiinda. Nokuba boobo, cakulibombya taakwe ncaakalomba kwiinda aali zeezyo Hege nzyaakamwaambila. (Es. 2:15) Ambweni wakalizyi kuti kubota ciwa kulikke takukonzyi kukwelelezya moyo wamwami; kulibombya amoyo wakulicesya mbobube ibwatakaliko muŋanda yamwami. Sena wakaliluzi?

¹⁶ Cibalo ciingula kuti: ‘Mwami wakayanda Esita kwiinda bamakaintu boonse, alimwi walo wakajana luse azipo zyakwe kwiinda basimbi boonse; wakabika munsini wabwami amutwe wakwe akumucita namalelo mubusena bwa Vasiti.’ (Es. 2:17) Kweelede kuti cakali ciyumu kumusimbi ooyu mu Juda uulibombya kuti acince buumi bwakwe—wakali namalelo mupya, mukamwami wakajisi nguzu kapati nyika yoonse kuciindi eeco. Sena kuba namalelo kwakapa kuti atalike kulisumpula? Peepe!

17. (a) Muunzila nzi Esita mwaakazumanana kumvwida kuli bausyi bakujana? (b) Nkaambo nzi cikozyanyo ca Esita ncociyandika kapati kulindiswe mazuba aano?

¹⁷ Esita wakazumanana kumvwida bausyi bakujana, ba Moodekai. Wakazumanana kulisisa kuti mu Juda. Kuyungizya waawo, ciindi Moodekai naakayubununa makanze aabantu ibakali kuyanda kujaya Ahasuera, Esita wakacenjezya mwami, mpoonya aabo ibakali kuyanda kujaya mwami bakaanzikwa acisamu. (Es. 2:20-23) Alimwi wakatondezya lusyomo lwakwe muli Leza kwiinda mukulibombya alimwi akumvwida. Eelo kaka cikozyanyo ca Esita cilayandika kapati mazuba aano, ciindi kumvwida nokutabonwi kuti nkubotu alimwi kutamvwida akuzanga nokudumide kapati! Pele bantu bajisi lusyomo lwini-lwini balakubikkila maano kumvwida mbubwenya mbuli Esita mbwaakali kucita.

Lusyomo lwa Esita Lwasunkwa

18. (a) Nkaambo nzi Moodekai ncaakakakila kukotamina Hamani? (Amubone amajwi aamunsi.) (b) Mbuti bamaalumi alimwi abamakaintu bajisi lusyomo mazuba aano mbobaiya cikozyanyo ca Moodekai?

¹⁸ Mwaalumi wazyina lyakuti Hamani wakasumpulwa kapati mubulelo bwa Ahasuera. Mwami wakamusala kuti abe wabili mubweendelezi, abe sikulaya mwami mupati alimwi akuba wabili kunguzu mubulelo. Mwami alimwi wakaamba kuti boonse bamubona ooyu mweendelezi beelede kumukotamina. (Es. 3:1-4) Mulawo ooyu wakaleta penzi kuli Moodekai. Wakali kusyoma mukumvwida mwami pele kutali kwiinda mukucita cintu citamulemeki Leza. Hamani wakali mu Agagi. Eeco caamba kuti wakali waluzubo lwa Agagi, mwami muna Amaleki walo iwakajaigwa a Samueli musinsimi wa Leza. (1 Sam. 15:33) Bana Amaleki bakali babi cakuti bakalipanga kuba basinkondonyina a Jehova alimwi a Israyeli. Kabali nkamu, ba Amaleki tiibakali kuyandwa a Leza.c (Dt. 25:19) Mbuti mu Juda uusyomeka mbwaakali kukonzya kukotamina muna Amaleki? Moodekai tanaakali kukonzya kucita oobo. Wakakaka kukotamina Hamani. Kusika mumazuba aano, baalumi abamakaintu basyomeka balibikka muntenda kutegwa batobele njiisyo eeyi yakuti: “Tweelede kumvwida Leza mbwali ngomweendelezi kutali bantu.”—Mil. 5:29.

19. Ncinzi Hamani ncaakali kuyanda kucita, alimwi ncinzi ncaakacita kutegwa ayunge mwami?

¹⁹ Hamani wakanyema kapati. Kwiile kujaya Moodekai alikke tiikwakazulide kulinguwe pe. Aboobo, wakali kuyanda kujaya abantu boonse ba Moodekai. Hamani wakayunga mwami kwiinda mukwaamba majwi aatali kabotu kujatikizya ba Juda. Kakunyina kubaamba mazyina, wakatondezya kuti tiibakali kuyandika kumwami, mukowa “uumwayikidwe akwaandaanisigwa akati kamikowa.” Kuyungizya waawo, wakaamba kuti tiibakali kumvwida milawo yamwami; aboobo bakali bazangi bayoosya. Wakalisungula kupa mali kunkomwe yamwami mweelwe mupati wakubbadelela mali oonse aakali kuyandika mukujaya ba Juda boonse mubulelo.d Ahasuera wakapa Hamani nweenwe yakwe yakusimbya kuzumizya kufwumbwa mizeezo Hamani njaakajisi.—Es. 3:5-10.

20, 21. (a) Mbuti mulumbe wa Hamani mbowakabajatikizya ba Juda mu Bulelo bwa Persia boonse, kubikkilizya a Moodekai? (b) Ncinzi Moodekai ncaakaambila Esita kuti acite?

²⁰ Muciindi buyo cisyoonto batumwa bakazuza amabbiza muzyooko zyoonse zyabulelo, kutola mulumbe wakujaya ba Juda. Amweezeezye buyo mulumbe ooyo mbowakabajatikizya ba Juda ciindi nowakasika ku Jerusalemu, kwalo ba Juda bakasyeede ibakapiluka kuzwa mubuzike ku Babuloni nkobakali kusola kuyakulula munzi walo watakajisi bulambo bwakuukwabilila. Ambweni Moodekai wakali kubayeeya, kubikkilizya abalongwe bakwe alimwi abasazinyina mu Susa, ciindi naakamvwa mulumbe uuyoosya. Kanyongene mumizeezo, wakazapaula zyakusama zyakwe akusama masaka alimwi akunana mulota kumutwe, akulila cakoompolola akati kamunzi. Nokuba boobo, Hamani wakakkala akunywa amwami, kunyina ambwaakali kulimvwa kujatikizya buumba mbwaakaletela ba Juda alimwi abalongwe babo mu Susa.—Amubale Esita 3:12–4:1.

²¹ Moodekai wakalizyi kuti wakeelede kucita cimwi cintu kutegwa avwune ba Juda. Pele ncinzi ncaakali kukonzya kucita? Esita wakamvwa kuusa kwakwe alimwi wakamutumina zisani, pele Moodekai wakakaka kuumbulizyigwa. Ambweni wakali kuyeeya kwaciindi cilamfwu ikaambo Leza wakwe, Jehova, ncaakazumizya Esita kuti abwezyegwe kuzwa kulinguwe akupa kuti abe namalelo kumuleli uutakombi Leza. Lino kaambo kakatalika kulibonya. Moodekai wakatuma mulumbe kuli namalelo, kwaambila Esita kuti akakombelezye kumwami, kuti abe sicamba “akaambo kabantu bakwe.”—Es. 4:4-8.

22. Nkaambo nzi Esita ncaakali kuyoowa kwiima kumbele lyamulumaakwe mwami? (Amubone amajwi aamunsi.)

²² Kweelede kuti Esita wakalibilika kapati naakamvwa mulumbe ooyo. Aawa mpaakali musunko mupati walusyomo lwakwe.Kweelana ambwaakaingula cakwaanguluka kuli Moodekai, wakayoowa. Esita wakayeezya Moodekai kujatikizya mulawo wamwami. Kwiima kumbele lyamwami kuti tiiwaitwa cakali kwaamba lufwu. Ccita buyo kuti mwami watambika sikubisya nkoli yakwe yangolida naakali kulekelelwa. Pele sena Esita wakali kuyeeya kuti inga wacitilwa boobo kutegwa atajaigwi kwaambisya naakalanga cakacitika kuli Vasiti ciindi naakakaka kutobela mulawo wa mwami wakuti aboole kulinguwe? Esita wakaambila Moodekai kuti mwami tanaakamutamba kuti amubone mumazuba aali 30. Kutabikkilwa maano kuli boobo kwakamupa kuyeeya kuti ambweni mwami wacinca maano akuti tacimuyandi.e—Es. 4:9-11.

23. (a) Ncinzi Moodekai ncaakaamba kuyumya lusyomo lwa Esita? (b) Nkaambo nzi Moodekai ncali cikozyanyo cibotu ncotweelede kwiiya?

²³ Moodekai wakaingula cakusinizya kutegwa ayumye lusyomo lwa Esita. Wakamusyomezya kuti naa waalilwa kubweza ntaamu, lufwutuko lwaba Juda lwakali kuyakuzwa kumbi. Pele mbuti mbwaakali kukonzya kulangila kufwutuka ikuti naa kupenzyegwa kwakomena? Aawa Moodekai wakatondezya lusyomo luyumu muli Jehova, walo watakali kukonzya kulekela kuti bantu bakwe banyonyoonwe alimwi akuti zisyomezyo zyakwe zitazuzikizyigwi. (Jos. 23:14) Mpoonya Moodekai wakabuzya Esita kuti: ‘Nguni uuzyi ambweni nkaambo kamakani aaya ncookabeda namalelo?’ (Es. 4:12-14) Sena tatweelede kumwiiya Moodekai? Wakali kusyoma Leza wakwe Jehova cakumaninina. Sena andiswe tulacita oobo?—Tus. 3:5, 6.

Lusyomo Luyumu Kwiinda Kuyoowa Lufwu

24. Mbuti Esita mbwaakatondezya lusyomo abusicamba?

²⁴ Ciindi cakuti Esita asale cakucita cakasika. Wakalomba Moodekai kuti abweze baalumi ba Juda kuti bamusangane mukuliimya kulya kwamazuba otatwe, akumanizya mulumbe wakwe amajwi aagwasya amazuba aano aatondezya lusyomo alimwi abusicamba, aakuti: “Kuti ndafwa, ndafwa.” (Es. 4:15-17) Weelede kuti wakapaila kapati mumazuba aayo otatwe kwiinda mbwaakali kucita mubuumi bwakwe. Nokuba boobo, kumamanino ciindi cakasika. Wakasama cisani cakwe cibotu kapati canamalelo, akucita zyoonse nzyaakali kukonzya kucita kutegwa akkomanisye mwami. Mpoonya wakaunka kuti akaakwiime kumbele lyamwami.

25. Amupandulule zyintu mbozyakali kuyaabucitika ciindi Esita naakaima kumbele lyamulumaakwe.

²⁵ Mbubwenya mbokwapandululwa kumatalikilo aacibalo eeci, Esita wakaunka kunkuta yamwami. Tulakonzya kweezeezya mbwaakalibilikide mumizeezo, alimwi amipailo yalusinizyo iyakali mumizeezo yakwe amumoyo. Wakanjila mulubuwa lwankuta, mwalo mwaakali kukonzya kumubona Ahasuera kakkede acuuno cakwe cabwami. Ambweni wakasola kubona ncaakali kuyeeya kwiinda mukumulanga kubusyu. Kuti naa wakeelede kulindila, weelede kuti wakalimvwa mbuli kuti wakali kulindila kukabe kutamani. Pele ciindi cakainda—mulumaakwe wakamubona. Mubwini wakagambwa, pele busyu bwakwe bwakaleka kusyulungana. Wakamutambika nkoli yakwe yangolida.—Es. 5:1, 2.

26. Nkaambo nzi Banakristo bakasimpe ncobayandika busicamba mbuli bwa Esita, alimwi nkaambo nzi aaya ncaakali buyo matalikilo aamulimo wakwe?

²⁶ Mwami wakalilibambilide kuswiilila kuli Esita. Esita wakali kusyomeka kuli Leza alimwi wakabikka buumi bwakwe muntenda kutegwa avwune abantu bakwe, kupa cikozyanyo cibotu calusyomo kubabelesi ba Leza boonse kusikila sunu. Banakristo bakasimpe mazuba aano balazikkomanina zikozyanyo zili boobo. Jesu wakaamba kuti basikumutobela beni-beni bakali kuyakuzyibwa aluyando lwini-lwini. (Amubale Johane 13:34, 35.) Kutondezya luyando luli boobo kanji-kanji kuyandika busicamba mbuli bwa Esita. Pele nokuba kuti Esita wakaiminina bantu ba Leza buzuba oobo, aayo akali buyo matalikilo aamulimo wakwe. Mbuti mbwaakali kukonzya kuzula mwami kuti sikupa lulayo ngwayandisya, Hamani, wakali sikutalisya makanze mabi? Mbuti mbwaakali kukonzya kugwasya kutegwa avwune bantu bakwe? Mibuzyo eeyi tuyakwiilanga-langa mucibalo citobela.

1-3. (a) Ino cakali ciyumu buti kuli Esita kusika kucuuno cabwami camulumaakwe? (b) Ino mwami wakacita nzi kujatikizya kuswaya kwa Esita?

ESITA wakeenda asyoonto-syoonto kuunka kucuuno camwami, kumwi kayoowede kapati mumoyo. Amuyeeye buyo mbokwakaumuna muŋanda imwakali kukkala mwami wa Persia ku Susa, kuumuna kuti wi cakuti Esita wakatalika buyo kumvwa ntaamu zyakwe alimwi azisani zyakwe zyabulemu naakali kweenda. Cakali kuyandika kapati kuti atataliki kubikkila maano kububotu bwaŋanda yamwami, misemu yaŋanda iyakali kuboneka kabotu, ciluli cazisamu zyamakedari aazwa ku Lebano ibusena ibwakali kulamfwu. Wakabikkila buyo maano kumwaalumi iwakakkede acuuno cabwami, imwaalumi iwakajisi nguzu zyakusala kuti ajaigwe naa pe.

² Mwami wakamulangisya Esita naakali kuboola, mpoonya wakamutambika nkoli yakwe yabwami yangolida. Kutambika nkoli tiicakali cintu ciyumu pe, nokuba boobo kucita oobo kwakali kuyandika kapati nkaambo cakali kwaamba buumi bwa Esita, nkaambo kwiinda munkoli eeyo mwami wakatondezya kuti wamulekelela Esita kumulandu ngwaakacita, Esita wakabisya kwiinda mukusika kumwami kakunyina kutambwa pe. Naakasika afwaafwi acuuno cabwami, Esita wakatambika janza lyakwe alimwi cakulumba wakajata nkoli yabwami mpoili atala.—Es. 5:1, 2.

³ Zyintu zyoonse zijatikizya Mwami Ahasuera zyakali kutondezya kuti wakajisi lubono lunji alimwi anguzu. Cisani camwami muna Persia aciindi eeco caambwa kuti cilakonzya kuulwa mamiliyoni aamadola mazuba aano. Nokuba boobo, Esita wakali kukonzya kubona luyando mumeso aamulumaakwe; Esita wakalizyi kuti ulayandwa kumulumaakwe. Wakaamba kuti: “Uyandanzi, mwinaangu Esita, ukumbilanzi? Uyakupegwa nekuba kuti ncisela cacisi cangu.”—Es. 5:3.

4. Mbuyumuyumu nzi mbwaakali kulangila Esita?

⁴ Esita wakalitondezyede kale lusyomo abusicamba; wakaboolede kumwami kutegwa avwune bantu bakwe boonse ibakali kuyanda kujaigwa. Nokuba kuti mwami wakamuzumizya Esita kuti asike kulinguwe, kwakali cintu cimwi cikatazya kapati icakali kuyandika kucitwa. Wakeelede kuzula mwami ooyu uulisumpula kuti muntu ngwaakali kusyoma kapati iwakali kumupa lulayo wakali muntu mubyaabi iwakabejelezya bantu ba Esita akweena mwami kuti azumine kuti bantu aaba bajaigwe. Mbuti mbwaakali kunga wamukombelezya mwami kubona kuti makani aaya ngamasimpe, alimwi ncinzi ncotukonzya kwiiya kulusyomo lwakwe?

Cabusongo Wakasala “Ciindi Cakwaamba”

5, 6. (a) Mbuti Esita mbwaakaibelesya njiisyo iijanika mulugwalo lwa Mukambausi 3:1, 7? (b) Mbuti nzila Esita njaakasala kusikila mulumaakwe mboyakatondezya busongo?

⁵ Sena Esita wakeelede kuyubunwida mwami penzi lyoonse kumbele lyabantu? Kucita oobo nokwatakatondezya bulemu kumwami alimwi nocakapa kuti Hamani sikupa mwami lulayo akazye makani ngaakali kwaamba Esita. Aboobo, ino Esita wakacita nzi? Myaanda yamyaka yakaindide, Mwami Solomoni musongo wakasololelwa kulemba kuti: “Zintu zyoonse zilijisi ciindi cazyo, . . . ciindi cakuumuna aciindi cakwaamba.” (Muk. 3:1, 7) Tulakonzya kuyeeyela bausyi Esita bakujana, mwaalumi uusyomeka Moodekai, kayiisya musimbi ooyu njiisyo zili boobu ciindi naakali kukomena. Cakutadooneka, Esita wakacimvwisya mbociyandika kusala kabotu “ciindi cakwaamba.”

⁶ Esita wakaamba kuti: “Kuti kacibotezya mwami, ababoole mwami a-Hamani kupobwe ndendi mubambilide mwami.” (Es. 5:4) Mwami wakazumina alimwi wakaambila Hamani kuti weelede kuunka. Sena mwabona Esita mbwaakaamba cabusongo? Wakatondezya bulemu kumulumaakwe akujana ciindi alimwi abusena bubotu kutegwa amwaambile makani aakali kumulibilisya.—Amubale Tusimpi 10:19.

7, 8. Ino pobwe lya Esita lyakusaanguna lyakali buti, pele nkaambo nzi ncaakamuka kwaambila mwami ncaakali kuyanda kulomba?

⁷ Cakutadooneka, Esita wakabamba pobwe eeli kabotu-kabotu, akubikkila maano kubona kuti zyoonse nzyaakali kuyandisya mulumaakwe zyabikkilizyigwa. Kupobwe eeli kwakali awaini kutegwa bantu bakkomane. (Int. 104:15) Ahasuera wakakkomana kapati, akaambo kakukkomana wakamubuzya Esita alimwi ncaakali kuyanda kulomba. Sena eeci lino ncecakali ciindi cakwaamba?

⁸ Esita wakabona kuti tiicakali ciindi cibotu. Muciindi caboobo, Esita wakatamba mwami alimwi a Hamani kutegwa bakaboole kupobwe lyabili mubuzuba ibwakali kutobela. (Es. 5:7, 8) Nkaambo nzi ncaakamuka kwaamba? Mutalubi kuti bantu ba Esita boonse bakali kulangilwa kujaigwa, akaambo kakuti Hamani wakalizumizyidwe amwami kuti ajaye ba Juda boonse. Esita wakeelede kusala kabotu ciindi cakwaamba, kutacita oobo nokwakapa kuti bantu banji bajaigwe. Aboobo, wakalindila kuti kujanike ciindi cimbi cibotu cakutondezya bulemu mbwaakajisi kumulumaakwe.

9. Mbubotu nzi buboola akaambo kakukkazyika moyo, alimwi mbuti mbotukonzya kwiiya cikozyanyo ca Esita mumakani aaya?

⁹ Kukkazyika moyo mbube bubotu kapati alimwi tabujaniki-janiki. Nokuba kuti wakalilibilikide kapati alimwi wakaliyandide kumwaambila mwami icakali kucitika, cakukkazyika moyo Esita wakalindila ciindi cibotu. Nzinji nzyotukonzya kwiiya kucikozyanyo cakwe, nkaambo toonse buyo tulazibona zyintu zitali kabotu iziyandika kululamikwa. Ikuti katuyanda kubandika amuntu umwi uuli mubweendelezi kutegwa alanganye penzi limwi, tweelede kwiiya kukkazyika moyo kwa Esita. Lugwalo lwa Tusimpi 25:15 lwaamba kuti: “Kukazika moyo nkoongelezya mweendelezi; lulimi lutete lulabombya zifuwa.” Ikuti twalindila cakukkazyika moyo kulindila ciindi cili kabotu alimwi akwaambaula cabulemu mbubwenya mbwaakacita Esita, tulakonzya kumucinca muntu iwali sikukazya kapati. Sena Leza wa Esita, Jehova, wakamulongezya akaambo kabusongo akukkazyika moyo kwakwe?

Kukkazyika Moyo Kwaleta Bululami

10, 11. Nkaambo nzi kulimvwa kwa Hamani ncokwakacinca ciindi naakali kuzwa kupobwe lyakusaanguna, alimwi ncinzi mukaakwe abalongwe bakwe ncobakamwaambila kucita?

¹⁰ Kukkazyika moyo kwa Esita kwakapa kuti kucitike zyintu ziyandika kapati. Ciindi capobwe lyakusaanguna, Hamani wakaunka ‘kakkomene akukondwa mumoyo’ kayeeya kuti mwami alimwi amukaakwe bamukkomanina kwiinda bamwi. Lino Hamani naakali kuzwa amulyango waŋanda yamwami, wakabona Moodekai, imu Juda iwakacili kukaka kumufwugamina. Mbuli mbocitondezya cibalo cainda, kukaka kwa Moodekai kuti afwugame tiikwakali kubula bulemu pe, muciindi caboobo cakali kujatikizya manjezeezya aakwe alimwi acilongwe cakwe a Jehova Leza. Nokuba boobo, Hamani ‘wakanyema kapati.’—Es. 5:9.

¹¹ Hamani naakamwaambila mukaakwe abalongwe ncaakacita Moodekai, bakamwaambila kuti ayandaule cisamu cipati, icakali kulampa mamita aainda ku 22, mpoonya akulomba mwami kuti amuzumizye kwaanzika Moodekai aali ncico. Hamani wakaukkomanina muzeezo ooyo, aboobo cakufwambaana wakatalika kucita mbwaakaambilwa.—Es. 5:12-14.

12. Nkaambo nzi mwami ncaakalailila kuti abalilwe mubbuku lyamakani aa Bulelo cakupozya, alimwi ncinzi ncaakajana mumakani aaya?

¹² Masiku ngaonya aayo, mwami wakalimvwa bubi. Bbaibbele litwaambila kuti: ‘Mwami wakaba acilabila,’ aboobo wakalailila kuti abalilwe mubbuku lyamakani aa Bulelo cakupozya. Mubbuku eelyo kwakajanwa amakani aakali kwaamba zyabantu ibakali kuyanda kujaya Ahasuera. Wakaayeeya makani aayo; aboobo aabo ibakali kuyanda kumujaya bakajatwa akujaigwa. Ncinzi ncaakacitilwa Moodekai—muntu iwakayubununa makanze aabaabo ibakali kuyanda kujaya mwami? Cakutayeeyela, mwami wakabuzya bulumbu mbwaakapegwa Moodekai. Ino wakaingulwa buti? Wakaingulwa kuti kunyina ncaakacitilwa muntu ooyo.—Amubale Esita 6:1-3.

13, 14. (a) Ino zyintu zyakatalika buti kumubijila Hamani? (b) Ino mukaakwe alimwi abalongwe bakwe bakamwaambila nzi Hamani?

¹³ Kacinyongene akaambo aako, mwami wakabuzya naa kuli bapati-pati bamunkuta ibakaliko afwaafwi kutegwa bamugwasye kululamika kaambo aaka. Kakucili kooko, Hamani wakalisikide kale mulubuwa lwamwami, kulibonya kuti wakali kuyanda kuti alombe kuzumizyigwa kujaya Moodekai. Hamani katanaamba ncaakali kuyanda, mwami wakamubuzya kuti aambe mbwaakeelede kulemekwa muntu ngwaakali kukkomanina mwami. Hamani walo wakayeeya kuti mwami wakali kwaamba nguwe. Aboobo, Hamani wakaamba zyintu zipati-pati nzyaakeelede kucitilwa ooyo muntu kutondezyegwa bulemu, wakati: Muntu ooyo weelede kusamikwa cisani cabwami, bapati-pati bamusindikile nazinguluka munzi wa Susa katantide abbiza lyamwami, kabatembaula muntu ooyo kutegwa boonse bamvwe. Amuyeeye buyo mbwaakalimvwa Hamani naakaambilwa kuti muntu weelede kulemekwa wakali Moodekai! Ino nguni mwami ngwaakasala kuti aimbe cakupozya kutembaula Moodekai? Wakali Hamani!—Es. 6:4-10.

¹⁴ Katakkomene, Hamani wakaucita mulimo ngwaatakali kuyanda mpoonya wakazuza kuya kuŋanda kauside. Mukaakwe abalongwe bakamwaambila kuti kucinca kwazyintu ooku kulakonzya kupa kuti cintu cimwi cibyaabi cicitike; kwakali kulangilwa kuti makanze aakwe aakulwana Moodekai taakwe naakali kuyakuzwidilila.—Es. 6:12, 13.

15. (a) Mbubotu nzi ibwakaboola akaambo kakukkazyika moyo kwa Esita? (b) Nkaambo nzi ncocili cabusongo ‘kulindila’?

¹⁵ Kukkazyika moyo kwa Esita kwakapa kuti Hamani acite zyintu izyakamusampuzya. Kulibonya kuti Jehova ngowakapa kuti mwami abe acilabila. (Tus. 21:1) Nkakaambo kaako tacigambyi kuti Jwi lya Leza litukulwaizya ‘kulindila.’ (Amubale Mika 7:7.) Ikuti twalindila Leza, tulakonzya kujana kuti nzila njabelesya kumana penzi limwi ilainda kubota aali yeeyo njotwali kuyeeyela.

Wakaamba Cabusicamba

16, 17. (a) Ndilili “ciindi cakwaamba” ca Esita nocakasika? (b) Ino Esita wakaindene buti a Vasiti iwakali mukamwami?

¹⁶ Esita kunyina naakayanda kuti azumanane kusola kukkazyika moyo kwamwami, ciindi capobwe lyabili, wakeelede kumwaambila makani oonse. Pele ndilili naakali kunga wacita oobo? Icakacitika ncakuti, mwami wakamupa coolwe cakwaamba, wakamubuzya ncaakali kuyanda. (Es. 7:2) “Ciindi cakwaamba” ca Esita cakasika lino.

¹⁷ Tulakonzya kweezeezya Esita kapaila mupailo wamumoyo kuli Leza wakwe katanaamba majwi aaya aakuti: “Kuti kokondwa mulindime omwami, alimwi kuti kazumina mwami, kondipa buumi bwangu—nceeci ncinkumbila! Undipe bantu bangu—nkooku nkundomba!” (Es. 7:3) Amubone kuti Esita wakamusyomezya mwami kuti kusala kwakwe wakali kukulemeka. Eelo kaka Esita wakaliindene kapati a Vasiti iwakali mukamwami, walo iwakafwubaazya mulumaakwe acaali! (Es. 1:10-12) Kuyungizya waawo, Esita kunyina naakamupa mulandu mwami akaambo kakusyoma Hamani. Muciindi caboobo, wakalomba mwami kuti amukwabilile akaambo kabuumi bwakwe ibwakali muntenda.

18. Mbuti Esita mbwaakayubununa penzi kumwami?

¹⁸ Cakutadooneka, kulomba ooko kwakamugambya mwami. Nguni iwakali kuyanda kujaya mukamwami? Esita wakazumanana kwaamba, wakati: “Ime abantu twakauzigwa kuti tukanyonyoonwe, tukajayigwe, tukafwidilizigwe. Notwakali kuuzigwa mubuzike buyo nengumwide, naba sinkondoma naatakakonzya kulunga kwakubisigwa kumwami.” (Es. 7:4) Amubone kuti Esita cakutainda mumbali wakalyaamba penzi, nokuba boobo wakayungizya akwaamba kuti penzi nolyakali kujatikizya kusambalwa mubuzike naakaumuna buyo. Pele wakeelede kumwaambila kujatikizya kujaigwa kwabantu aaba nkaambo kwakali kuyakumuletela penzi mwami.

19. Ncinzi ncotukonzya kwiiya kuli Esita caboola kumakani aakwaamba cakusalazya?

¹⁹ Cikozyanyo ca Esita cituyiisya zinji kujatikizya mbotweelede kwaamba cakusalazya. Ikuti kamuyanda kwaambila muyandwa wanu naa muntu umwi uuli mubweendelezi kujatikizya penzi limwi, kukkazyika moyo, bulemu, alimwi kwaamba camasimpe kakunyina kwiinda mumbali kuyakumugwasya kapati.—Tus. 16:21, 23.

20, 21. (a) Mbuti Esita mbwaakayubununa makanze mabi aa Hamani, alimwi ino mwami wakacita nzi akaambo kamakani aaya? (b) Ino Hamani wakacita nzi ciindi makanze aakwe mabi naakayubununwa?

²⁰ Ahasuera wakabuzya kuti: “Ngwani? Uli kuli muntu uulisungwide kucita boobo.” Amumuyeeyele buyo Esita katondeka munwe kumwi kaamba majwi aaya: “Ngusikaamboma, ngusinkondoma, ngonguwe mubi Hamani oyu.” Ino ncinzi Hamani ncaakacita kujatikizya mulandu ooyu? Hamani wakayoowa kapati. Amweezeezye mwami mbwaakanyema naakazyiba kuti muntu ooyu ngwaakali kusyoma wakamoongelezya kuti asaine amulawo iwakali kujatikizya kujaigwa kwamukaakwe uuyandwa! Mwami wakabalikila kuya anze mugaladeni kutegwa akkalwe moyo.—Es. 7:5-7.

²¹ Makanze aa Hamani naakayubununwa akutondezya kuti wakali muntu mubi, wakafwugama kumaulu aa Esita mukamwami. Ciindi mwami naakapiluka muŋanda akubona Hamani kali kucuuno ca Esita kakombelezya, kanyemede wakamupa mulandu Hamani wakuyanda kujata mukaakwe muŋanda yamwami. Mulandu ooyu wakali kupandulula kuti Hamani wakeelede kujaigwa. Bakamubweza kumwi kavwumbidwe kubusyu. Umwi wabapati-pati bamwami wakayubununa makani aambi, wakaambila mwami zyacisamu cipati Hamani ncaakali kuyanda kwaanzikila Moodekai. Kakunyina akusowa ciindi, Ahasuera wakalailila kuti Hamani aanzikwe acisamu nciconya eeco.—Es. 7:8-10.

22. Mbuti cikozyanyo ca Esita mbocikonzya kutuyiisya kutatyompwa, kuba bantu bazilanga munzila yeelede zyintu, naa kuzumanana kuba alusyomo?

²² Munyika iino iitaluleme, ncuuba-uba kuyeeya kuti taakwe nokuya kuba bululami. Sena kuli nomwakalimvwa kale boobo? Esita kunyina naakatyompwa, lyoonse wakali kuzilanga munzila yeelede zyintu, lyoonse wakalijisi lusyomo. Ciindi nocakasika, cabusicamba wakaamba ciluzi alimwi wakasyoma Jehova kuti ulacita zyoonse ziyandika. Andiswe atucite mbubwenya oobo! Jehova taakwe naacinca kuzwa mumazuba aa Esita. Asunu ucijisi nguzu zyakujata bantu babi abumpelenge bwabo mutukole twabo beni, mbubwenya mbwaakacita kuli Hamani.—Amubale Intembauzyo 7:11-16.

Wakabelekela Jehova Abantu Bakwe Cakutaliyanda

23. (a) Ino mbulumbu nzi mwami mbwaakapa ba Moodekai a Esita? (b) Mbuti businsimi bwa Jakobo mbwaakasinsima naakali afwaafwi akufwa kujatikizya Benjamini mbobwakazuzikizyigwa? (Amubone kabbokesi kakuti: “Businsimi Ibwakazuzikizyigwa.”)

²³ Kazitanacitika zyintu eezyi, mwami wakazyi Moodekai kuti ngowakamufwutula kukujaigwa, pele aciindi eeci wakazyiba alimwi kuti Moodekai ngomwaalumi wakakomezya Esita. Ahasuera wakapa cuuno ca Hamani kuli Moodekai cakuba mweendelezi wabili. Ŋanda ya Hamani—kubikkilizya alubono lwakwe lunji—mwami wakalupa kuli Esita, walo iwakabikka Moodekai kuti kazilanganya.—Es. 8:1, 2.

24, 25. (a) Nkaambo nzi Esita ncaakazumanana kulibilika kujatikizya makanze aa Hamani nokuba kuti akayubununwa? (b) Mbuti Esita mbwaakabikka buumi bwakwe muntenda ciindi cabili?

²⁴ Mbwaanga sinkondonyina Esita alimwi a Moodekai wakajaigwa, sena Esita muka mwami wakeelede kuleka kulibilika? Naakacita oobo kuti naakali kuliyanda. Aciindi eeco, mulawo wa Hamani wakujaya ba Juda boonse wakali kwaambilizyigwa mumasena oonse aabulelo oobo. Hamani wakawaalide cisolo, naa Puri—kweelede kuti zyakali zyamizimo—kutegwa azyibe ciindi cibotu naakeelede kuzuzikizya makanze aakwe mabi. (Es. 9:24-26) Buzuba oobo bwakacili kulamfwu, pele mazuba akali kweenda cakufwambaana. Sena kuli cakali kukonzya kucitwa kujatikizya makanze aaya mabi?

²⁵ Cakutaliyanda Esita wakabikka buumi bwakwe muntenda alimwi, kakunyina kutambwa wakasika kumwami alimwi. Aciindi eeci, wakalilila bantu bakwe, kukombelezya balumi bakwe kutegwa bagwisye mulawo ooyo mubi. Pele milawo iyakali kubikkwa kwiinda muzyina lyamwami waba Persia tiiyakali kucincwa pe. (Dan. 6:12, 15) Aboobo, mwami wakapa nguzu Esita a Moodekai kuti babikke mulawo mupya. Mulawo wabili wakaambilizyigwa koonse-koonse, alimwi wakali kupa lwaanguluko kuba Juda lwakulikwabilila. Basimabbiza bakaunka mumasena oonse aakali kweendelezyegwa abulelo oobo, kuyakwaambila ba Juda boonse makani mabotu aaya. Lino ba Juda bakaba abulangizi. (Es. 8:3-16) Tulakonzya kweezeezya ba Juda kabalibambila nkondo, calo ncobatakali kukonzya kucita kakunyina mulawo ooyo mupya. Pele icakali kuyandika kapati ncakuti, sena “Jehova wamakamu makamu” wakali kuyakubagwasya bantu bakwe?—1 Sam. 17:45.

26, 27. (a) Ino kuzunda Jehova nkwaakapa bantu bakwe kujatikizya basinkondonyina kwakali kupati buti? (b) Ino kujaigwa kwabana ba Hamani kwakazuzikizya businsimi nzi?

²⁶ Buzuba ibwakasalidwe nobwakasika, bantu ba Leza bakalilibambilide. Nobaba bapati-pati babana Persia banji bakasala kuba kulubazu lwaba Juda kuzwa ciindi nobakamvwa kujatikizya mweendelezi wabili mupya, Moodekai mu Juda. Jehova wakapa kuti bantu bakwe bazunde kapati. Cakutadooneka, wakakwabilila bantu bakwe kuli basinkondonyina kupa basinkondo babo kuti bazundwe cakumaninina.a—Es. 9:1-6.

²⁷ Kuyungizya waawo, Moodekai kunyina naakali kukonzya kuliiba kulanganya ŋanda ya Hamani ikuti bana bamuntu ooyu mubi ibakali kkumi kabacipona. Aboobo, abalo bakajaigwa. (Es. 9:7-10) Aboobo, businsimi bwamu Bbaibbele bwakazuzikizyigwa, nkaambo kaindi Leza wakaambilide limwi kuti bana Amaleki bakali kuyakujaigwa boonse, akaambo kakuti bakali basinkondonyina abantu ba Leza. (Dt. 25:17-19) Bana ba Hamani kweelede kuti bakali akati kabaabo ibakali bamamanino mumusyobo ooyu ibakeelede kujaigwa.

28, 29. (a) Nkaambo nzi ncaakali makanze aa Jehova kuti Esita alimwi abantu bakwe batole lubazu munkondo? (b) Nkaambo nzi cikozyanyo ca Esita ncocili cilongezyo kulindiswe mazuba aano?

²⁸ Nokuba kuti Esita wakacili mwana, awalo wakatola lubazu mukunyamuna mikuli milemu—mbuli kugwasyilizya mukubikka mulawo mupya akujaya. Kucita boobo tiicakali cuuba-uba pe. Pele kuyanda kwa Jehova kwakali kwakuti bantu bakwe bakwabililwe kukunyonyoonwa; mumusyobo wabana Israyeli momwakali kuyakuzwa Mesiya iwakasyomezyegwa iwakali kuyakupa bulangizi kubantu boonse! (Matl. 22:18) Babelesi ba Leza mazuba aano balikkomene kuzyiba kuti ciindi Mesiya, Jesu, naakaboola aano anyika, wakabakasya basikumutobela kutola lubazu munkondo yakumubili.—Mt. 26:52.

²⁹ Nokuba boobo, Banakristo balalwana munzila yakumuuya; Saatani uliyandide kapati kunyonyoona lusyomo lwesu muli Jehova Leza. (Amubale 2 Bakolinto 10:3, 4.) Eelo kaka cikozyanyo ca Esita ncilongezyo cipati! Mbubwenya mbuli nguwe, atutondezye lusyomo lwesu kwiinda mukutondezya busongo alimwi akukkazyika moyo kwesu ciindi notwaamba cakusalazya, kwiinda mukuba basicamba, alimwi akwiinda mukulipa cakuliyandila kutegwa tugwasye bantu ba Leza.