1
Xtukuwani Dios kTatsokgni Hebreoarameas
Xtukuwani Dios kxahebreo, xtsokgkan akxni nina xkalinkan kBabilonia
Xtukuwani Dios kxahebreo, xtsokgkan akxni xtaspitkgonita kBabilonia
Tatsokgni Hebreoarameas (na wanikan Antiguo Testamento), xtukuwani Dios wi atsinu ni 7,000 chu tatsokga יהוה. Umakgolh akgtati consonantes hebreas, lilakgapaskan Tetragrámaton. Anta kBiblia Traducción del Nuevo Mundo, uma akgtati letras tamatitaxti «Jehová». Wa uma tukuwani tlakg min kBiblia. Xlikana pi tiku tsokgkgolh Biblia akxni lichuwinankgolh Dios limaklakaskinkgolh atanu tuku lilakgapaskan, la Tiku kgalhi xliputum litliwakga, xala Talhman chu Malana. Pero kaj Tetragrámaton limaklakaskinkan xlakata nalimapakuwikan Dios.
Jehová tlawalh pi tiku tsokgkgolh Biblia xmaklakaskinkgolh xtukuwani. Akgtum liʼakxilhtit, tlawalh pi palakachuwina Joel xtsokgli: «Putum tiku namapakuwi xtukuwani Jehová nalakgtaxtu», chu chatum salmista xwa: «Xlakata latamanin nakatsikgo pi wix, tiku wanikan Jehová, kajwatiya wix tiku tlakg Lanka xlikalanka katiyatni» (Joel 2:32; Salmo 83:18). Chu ni kaj wa uma, xtukuwani wi max 700 kSalmos, libro niku limin takilhtlin chu poemas nema xwankgo o xlikilhtlikgo xlakskujnin. Pero ¿tuku xlakata klhuwa biblias ni liminkgo uma tukuwani? ¿Chu tuku xlakata Traducción del Nuevo Mundo limaklakaskin tukuwani Jehová? ¿Tuku wamputun uma tukuwani?
Tatsokgni xla Salmos xla Rollos mar Muerto nema tatsokgli kxʼitat xapulana siglo. Xtatsokgnit xahebreo chu xlimaklakaskinkan letras nema xtamaklakaskin akxni xkitaspitkgonita kBabilonia. Tetragrámaton talakgapasa xlakata makglhuwa wi chu xmaklakaskinkan letras xahebreo nema xmaklakaskinkan akxni nina xkalinkan kBabilonia
¿Tuku xlakata lhuwa biblias ni limin xtukuwani Dios? Pulaklhuwa tuku xlakata. 1) Wilakgolh tiku lakpuwankgo pi Tiku kgalhi xliputum litliwakga ni maklakaskin tukuwani. 2) Amakgapitsi tlawakgo la lismanikgo judíos tiku ni maklakaskinkgo xtukuwani, xlakata lakpuwankgo pi namaxkajwanikgo. 3) Amakgapitsi lakpuwankgo pi xlakata ni liwana katsiyaw la xtawan, tlakg tlan nalimaklakaskinaw tuku lilakgapaskan la Malana o Dios. Pero ni xlilat chuna nalakpuwankgo. Kaʼakxilhwi tuku xlakata.
Pulana, tiku wankgo pi Dios ni maklakaskin tukuwani, ni katsikgo pi tekgskanit makgapitsin manuscritos xala makgan xla Tatsokgni, makgapitsi akxni nina xmin Cristo, niku min xtukuwani Dios. Chuna la lichuwinaw, Dios tlawalh pi xtukuwani xtsokgka kxTachuwin max 7,000. Uma liwana limasiya pi lakaskin nalakgapasaw xtukuwani chu nalimaklakaskinaw.
Xlipulaktiy, tiku matitaxtikgolh Biblia kʼatanu tachuwin chu mapanukgo xtukuwani Dios xlakata xtalismanin judíos ni akxilhkgo tuku lu xlakaskinka. Maski makgapitsi tsokgnanin judíos ni xmapakuwikgo xtukuwani Dios, xtsokgwilikgo akxni xtlawakgo copias xla Biblia. Lakatsu kmar Muerto, kQumrán, tekgska makgapitsi rollos xala makgasa niku lakalhuwa limin xtukuwani Dios. Makgapitsi tiku matitaxtikgolh Biblia ktanu tachuwin wilikgolh xlakgxokgo MALANA xamayúsculas xlakata xmasiyakgolh niku xmin xtukuwani Dios. Pero katsikgo pi xtukuwani Dios akglhuwa mil wi kBiblia, ¿tuku xlakata lakgpalikgo o xapakgo? ¿Tiku kamaxkinit talakaskin chuna natlawakgo?
Xlipulaktutu, tiku wankgo pi ni namaklakaskinaw xtukuwani Dios xlakata ni takatsi la xtawan pero maklakaskinkgo xtukuwani Jesús. Pero la uku, niti wan xtukuwani Jesús chuna la kxapulana siglo. Kstalaninanin Cristo tiku xchuwinankgo Hebreo max xwankgo «Yeshúa». Chu Cristo (o Mesías) xwankan «Maschíaj». Kstalaninanin Cristo tiku xchuwinankgo Griego xlimapakuwikgo «Iēsóus Kjristós» o tiku xchuwinankgo latín xwankgo «Iesus Christus». Dios kamalakpuwanilh tiku tsokgkgolh Biblia pi xmaklakaskinkgolh tukuwani xagriego. Ni chuna wilikgolh la xtakgaxmata xahebreo, wata maklakaskinkgolh chuna la xchuwinankgo latamanin. Nachuna xlakata xtukuwani Dios: Comité de Traducción xla Biblia Nuevo Mundo akxilhnit pi tlan namaklakaskinkan tukuwani Jehová maski max ni chuna xtawan ktachuwin xahebreo xala makgan.
¿Tuku xlakata tamaklakaskin tukuwani Jehová kTraducción del Nuevo Mundo? Kxaʼespañol, uma akgtati letras xla Tetragrámaton (יהוה) kilhchani consonantes YHWH (na kilhchani YHVH o JHVH). ¿Tuku xlakata ni kgalhi vocales? Xlakata kxamakgan hebreo kaj consonantes xtamaklakaskin. ¿La xkatsikgo latamanin tukuya vocales xmaklakaskinkgolh akxni xkgalhtawakgakgo? Xkatsikgo xlakata chali chali xmaklakaskinkgo.
Akxni xtitaxtunit max akgtum mil kata lata akxni tsokgkgoka Tatsokgni Hebreoarameas, makgapitsi judíos lakkaxwilikgolh tuku xkamakgtayalh xlakata tlan xlikgalhtawakgakgolh hebreo. Uma tuku lakkaxwilikgolh xkawilinikgo puntos o signos xlakata xmasiyakgolh tukuya vocales xlin kʼakgatunu tachuwin. Pero ama kilhtamaku lhuwa judíos xkgalhikgo talismanin pi ni xlilat namapakuwikan Dios chu wa xlakata xmaklakaskinkgo atanu tachuwin. Max akxni xcopiaxtukgo Tetragrámaton, xwilinikgo vocales uma akgtati consonantes xla xtukuwani Dios. Wa xlakata manuscritos nema kgalhikgo uma puntos ni makgtayanankgo nakatsiyaw la xtawan xtukuwani Dios kxahebreo. Wi tiku wankgo pi xtawan «Yahweh» (o «Yahvé»), chu amakgapitsin tanu la wankgo. Rollos xla mar Muerto wi aktsu tatsokgni xla Levítico kxagriego niku tamatitaxtinit xtukuwani Dios la «lao». Atanu tsokgnanin kxagriego xala makgasa na wilikgo tachuwin «Iaé», «Iabé» o «Iaoué». Tlan nawanaw pi ni katsiyaw la xtawan xtukuwani Dios kxahebreo akxni tsokgka Biblia (Génesis 13:4; Éxodo 3:15). Pero katsiyaw pi Dios makglhuwa limaklakaskilh akxni katachuwinalh xlakskujnin chu xmaklakaskinkgo akxni xtlawanikgo oración chu akxni xkatachuwinankgo amakgapitsin (Éxodo 6:2; 1 Reyes 8:23; Salmo 99:9).
Pero ¿tuku xlakata Traducción del Nuevo Mundo limaklakaskin tukuwani Jehová? Chuna la naʼakxilhaw, xlakata akglhuwata siglo chuna tamaklakaskima kxaʼespañol.
Xtukuwani Dios kʼGénesis 15:2 xla Pentateuco nema William Tyndale tlawalh kkata 1530
Xapulana Biblia nema matitaxtika xaʼespañol nema limin xtukuwani Dios wa xla Salmos de Juan de Valdés, nema tlawaka max kkata 1537. Chu wili Iehova. Chuna la talakgpalitilhalh tachuwin, na talakgpalilh la xtatsokga xtukuwani Dios. Akgtum liʼakxilhtit, Salmos de Bernardino de Rebolledo, kata 1661, limaklakaskin Jehova. Biblia Scío de San Miguel, kata 1791, limaklakaskin Iehováh kxnotas. Biblia Torres Amat kata 1824 limaklakaskin Jehovah, chu Reina-Valera kata 1862, limaklakaskin Jehová. Kʼamakgapitsi tachuwin akglhuwata siglos nachuna talimaklakaskinit xtukuwani Dios. Akgtum liʼakxilhtit, Pentateuco xla William Tyndale, kata 1530, limaklakaskin Iehouah. Xapulana Biblia xaʼinglés nema tamatitaxtinit xtukuwani Dios.
Kmaktum libro xaʼinglés Studies in the Psalms (Takgalhtawakga xla Salmos), nema taxtulh kata 1911, biblista nema lu maxkikan kakni Joseph Bryant Rotherham limaklakaskilh tachuwin xaʼinglés Jehovah chu ni Yahweh xlakata xlakpuwan pi «chuna tlakg xlakgapaskan, chu lu xlakgatikgo putum tiku xlikgalhtawakgakgo Biblia». Nachuna, kkata 1930, chatum tiku lhuwa katsi hebreo Alexander Kirkpatrick watiya tuku wa xlakata la limaklakaskinkan xaʼinglés tachuwin Jehovah: «Lhuwa tiku katsikgo gramática wankgo pi xtalikgalhtawakgat “Yahveh” o “Yahaveh”; pero JEHOVAH lu talakgapasa xaʼinglés, chu tuku tlakg xlakaskinka ni wa la tawan, wata nakatsiyaw xTukuwani chu ni kaj tuku lilakgapaskan, la Malana». Kxaʼespañol, Diccionario Manual Bíblico na watiya tuku wan «Jehová wa tukuwani nema lu talismaninit natamaklakaskin» kmakgapitsi biblias nema lu lakgapaskan.
Tetragrámaton, YHWH: «Xla Tlawa pi Chuna Nawan»
Verbo HWH: «nawan»
¿Tuku wamputun tukuwani Jehová? Kxahebreo, tukuwani Jehová minitancha kʼakgtum verbo nema kilhchani «nawan». Makgapitsi tiku lhuwa katsikgo wankgo pi uma verbo kilhchanima wi tuku tlawa. Wamputun pi sujeto wi tuku tlawa o wi tiku matlawi. Wa xlakata, Comité de Traducción xla Biblia Nuevo Mundo lakpuwan pi xtukuwani Dios wamputun «Xla Tlawa pi Chuna Nawan». Tiku lhuwa katsinikgo tanu tanu tuku lakpuwankgo, wa xlakata nila lakatanks nawanaw pi chuna wamputun. Pero, tlan tuku wankan, xlakata Jehová tlawalh putum tuku anan chu makgantaxti tuku lakapastaka natlawa. ¿Tuku xlakata? Xlakata ni kaj tlawalh kakilhtamaku chu putum tiku kgalhikgo liskgalala, wata maski wi tuku kalalh, putum kilhtamaku makgantaxti xtalakaskin chu tlawa tuku lakapastaknit.
¿Chu tuku tlan nawanaw xlakata Éxodo 3:14? Anta Dios akstu lichuwinanka: «Akit naklitaxtu tuku akit naklitaxtu» (o, chuna la wan nota, «Akit Nakwan tuku akit nakwamputun»). Uma tachuwin limaklakaskin verbo xahebreo nema xtachuna verbo niku minitancha xtukuwani Dios. Pero uma tachuwin ni liwana wan putum tuku kilhchanima xtukuwani. Kaj tsinu lichuwinan la likatsi: pi xla litaxtu tuku talakaskin xlakata tlan nakgantaxtu tuku lakapastaka natlawa. Maski xtukuwani Dios ni kaj kilhchanima pi xla litaxtu tuku talakaskin xlakata namakgantaxti tuku lakapastaknit. Na kilhchanima pi xla tlawa pi tuku malakatsukinit natlawa o nalitaxtu tuku talakaskin xlakata namakgantaxti.