Tarangau Bilong Nait
OL TARANGAU bilong flai long nait i save stap long planti kantri. I gat wanpela hap tasol ol i no stap long en—em ples daunbilo tru long graun, i gat ais tasol i stap long en, ol i kolim Antaktika. I gat kain kain tarangau bilong nait—sampela i liklik tru na sampela i bikpela olsem tarangau tru. Ol liklik tru ol i kolim elf na pigmi (olsem samting i liklik tru), na sampela bikpela ol i stap long hap namel long Yurop na Esia, na i gat sampela bikpela em gras bilong ol i blak liklik, na sampela bikpela em ol i gat olsem tupela kom long het; na i gat wanpela tarangau bilong nait i gutpela tru—gras bilong en i waitpela olgeta, olsem ais. Ol i stap long hap ol i kolim Aktik, em ples i gat bikpela ais tru long en. Inap 140 kain tarangau bilong nait ol i stap long ol ples kunai na ples wesan nating na long ol ples tais na insait long bus, na long sampela ples kol long hap bilong Aktik i no gat ol diwai long en. Ol i save kaikai kain kain samting, olsem ol liklik snek i stap insait long graun, na ol binatang, na rokrok, na rat, na liklik pisin, na pis.
Dispela tarangau bilong nait i gat bikpela het na bikpela yelopela ai, na ai bilong en i lukluk i go stret. I gat gras i raunim ai bilong en na i olsem plet, na ai bilong en i stap long namel bilong en. Bikpela ai bilong en i mekim na i olsem em i gat bikpela save. Long wanem, tupela bikpela ai bilong en inap lukluk strong long wanpela samting na i no lukluk nabaut, olsem na sampela i tok em wanpela pisin i gat bikpela save. Tasol i no olsem em i tingim tingim wanpela samting na em i lukluk strong, nogat. Ai bilong en i no inap lukluk raun long ol samting na i no inap meknais—em i pas tasol. Tasol ol man bilong bipo i save tok, ol tarangau bilong nait i gat bikpela save na tingting; em i wanpela pisin holi bilong wanpela god meri bilong ol Grik, ol i tok em god bilong save.
Tasol i no olgeta tarangau bilong nait i olsem man i gat save. Dispela liklik tarangau bilong nait yumi stori pinis long en (ol i kolim elf) i no olsem. Ol i save stap tasol long ples wesan nating, na ol i save wokim haus insait long ol hul em wanpela pisin i save wokim insait long wanpela kain traipela samting olsem diwai, ol i kolim saguaro. Ol dispela kain tarangau bilong nait ol i liklik tru, tasol krai bilong ol i bikpela. Sampela taim pisin man na pisin meri i singsing wantaim, tasol ol i no gat gutpela nek bilong singsing—nek bilong ol i olsem ol pikinini dok i singaut.
Na i gat wanpela kain i liklik na i save stap insait long hul bilong wanpela animal olsem liklik dok na hul bilong wanpela olsem liklik kapul tru. Ol i save sindaun long ol banis diwai long bus samting. Sapos birua i laik kisim wanpela liklik pikinini bilong dispela tarangau i stap insait long hul, em i save mekim narapela kain krai tru, i olsem pairap bilong wanpela kain snek bilong dispela hap. Em nau, dispela birua i harim na em i pret na ranawe.
Planti man i save ting ol dispela tarangau bilong nait i no save lukluk gut long san. Na ol i ting ol dispela pisin i save lukluk gut tru long nait. Tasol tupela tingting wantaim i no stret. Tru ol tarangau bilong nait ol i gat gutpela ai, na long san ol inap lukluk gut. Long nait tu ol inap lukluk gut, maski i gat liklik lait tasol i stap. Sapos i gat liklik hap lait long nait, ai bilong ol i save lukim gut ol samting, winim moa yet yumi ol man! Tasol long ples i tudak olgeta, ol dispela tarangau bilong nait i no inap lukluk liklik. Ol i olsem aipas. Wanpela man i skelim pasin bilong ol dispela kain pisin na em i kisim sampela rat i dai pinis na em i tromoi long plua insait long wanpela rum i tudak olgeta, na em i putim sampela tarangau bilong nait insait long dispela rum. Tasol ol dispela pisin i no lukim wanpela rat na kaikai; nogat.
Yau i Helpim Ai Bilong Ol
Wanpela taim ol i kisim wanpela tarangau bilong nait (olsem yu lukim long pes 15) na putim insait long wanpela bikpela rum i tudak olgeta na ol i putim ol lip bilong diwai long plua na sampela liklik rat i stap laip yet na ol i ran nabaut long en na ol lip i pairap. Dispela pisin i kisim olgeta rat na kaikai. Dispela kain tarangau bilong nait i gat gutpela yau tru bilong helpim ai bilong ol long taim bilong bikpela tudak. Na em i save gut long wanpela krai o pairap i kamap we—em i winim klostu olgeta narapela pisin o animal ol man i bin kisim save long en.
Taim yumi laik harim gut wanpela kain krai o pairap i liklik tru, yumi save tanim het na putim yau i go long hap bilong dispela krai na yumi putim han long baksait bilong yau na bai dispela krai i go stret insait long yau. Tasol dispela kain tarangau bilong nait i no gat hatwok olsem—pes bilong en i save kisim krai bilong ol samting, na maski dispela krai i liklik olgeta na yau bilong yumi ol man i no inap harim, dispela pisin bai harim gut. Wanpela buk (Science Year 1983) i tok, ‘Dispela kain tarangau bilong nait i gat planti gras i raunim pes bilong en, na gras i strong na i olsem i sanap. Pes bilong en i bikpela na ol dispela gras i pulap long en na i save bungim krai bilong ol samting i go long en na i go insait long yau.’
Na i gat narapela samting tu na dispela kain tarangau bilong nait i save harim gut. Dispela nius i tok, ‘i gat wanpela kain skin i stap long hul bilong yau, na i wankain liklik olsem yau bilong yumi. Antap long dispela skin na long baksait bilong yau i gat gras i stap, na dispela i olsem wanpela rot na ol krai o pairap samting i ken bihainim na i go insait long yau, olsem yumi save brukim han na putim baksait long yau na bai yumi ken harim gut.’
Tasol dispela skin long yau i gat narapela wok tu. Dispela skin wantaim bikpela gras i stap long en inap helpim pisin long harim gut na save gut long krai o pairap i kamap we tru. Yau bilong en i stap stret long arere arere bilong het, tasol hap skin i stap long yau bilong han sut na hul bilong dispela yau ol i stap daunbilo liklik long het, na dispela skin i olsem kap na maus bilong en i makim ples i antap, na em inap kisim ol krai bilong antap. Tasol skin wantaim yau bilong han kais i stap antap liklik long het na i makim ples daunbilo bilong kisim ol krai i kam long dispela hap. Olsem na yau bilong han sut i save kisim gut ol krai i kam long hap bilong antap, na yau bilong han kais inap kisim gut krai bilong ol samting i stap daunbilo. Sapos wanpela krai i strong moa long yau bilong han sut, dispela pisin i save gut olsem dispela krai i kirap long antap na i kam. Na sapos krai i strong moa long yau bilong han kais, em i save, dispela krai i kirap daunbilo na i kam.
Na sapos yau bilong han sut i harim pairap pastaim, wantu pisin i save, dispela krai i kam long hap bilong han sut. Tasol sapos yau bilong han kais i harim pastaim, orait wantu pisin i save, dispela krai i kam long hap bilong han kais. Het bilong dispela tarangau bilong nait i liklik, olsem na sapos yumi makim taim dispela krai i kamap long yau bilong han sut na taim krai i kamap long yau bilong han kais, em klostu wankain, tasol dispela pisin i save. Wantu tasol pisin bai tanim pes i go long dispela hap em krai i kamap long en. Em i mas mekim olsem bambai em i ken save kwik olsem krai i kirap long wanem hap na bai em i ken kisim abus bilong en.
Olsem yumi tok pinis, dispela tarangau bilong nait em i no inap meknaisim ai bilong en. Tasol i no olsem God i popaia long wokim. Nogat. Em inap tanim het i go olgeta na lukim ol samting i stap baksait. Na taim em i harim pairap na em i tanim het i go long en, wantu ai bilong en i save lukluk stret long dispela samting—i no gat wanpela minit o wanpela sekon i lus, nogat; wantu tasol em inap lukim dispela samting i krai o pairap.
Wing Bilong Ol i No Pairap Liklik
Taim ol pisin i flai antap, win i save holim gras bilong en na em i pairap. Tasol gras bilong ol tarangau bilong nait i no save mekim olsem. Ol i malumalum tru, na taim win i holim gras, i no gat pairap. Arere bilong gras long wing i no strong olsem bilong ol narapela pisin. Na ol gras bilong en tu, longpela bilong ol i no wankain, na arere bilong olgeta wan wan i malumalum. Olsem na taim em i flai, i no gat liklik pairap i kamap.
Tasol ol dispela pisin i ken pairap tu—ol i save singaut na mekim kain kain pairap long maus bilong ol, na taim ol i flai, sampela taim ol i save paitim wing bilong ol long win. Sampela man i gat save long dispela kain pisin ol i tok, ol dispela krai na pairap i olsem singsing bilong ol, na taim pisin man i poromanim pisin meri, ol i save singaut na pairap olsem.
Ol tarangau bilong nait i mekim gutpela wok bilong daunim ol binatang nogut na ol rat, na dispela kain olsem yumi lukim long pes 15 i save helpim gut ol fama, long wanem ol i save pinisim ol rat na ol narapela binatang i save bagarapim gaden. Na sampela man i save wokim ol hul olsem liklik dua long haus ol i bungim ol kaikai bilong gaden long en na bai ol dispela pisin i go insait na pinisim ol rat samting. Long Malesia ol fama i planim welpam ol i save putim ol bokis long ol haus gaden na bai dispela kain tarangau bilong nait i ken slip long en na putim kiau. Tasol i no olsem ol i sori long tarangau na ol i mekim olsem. Tarangau man na meri i save stap long dispela haus na tupela i save pinisim 3,000 rat insait long wanpela yia. Na ol i naispela pisin tru, na pes bilong ol i gutpela.
Tru tumas, yumi kirap nogut long ol tarangau bilong nait em God i wokim ol gutpela tru bilong raun long nait na mekim wok bilong ol.
[Ol Piksa long pes 22, 23]
Han kais na antap: Bikpela tarangau bilong nait na pikinini bilong en
[Kredit Lain]
page 22 left, Robert Campbell; page 22 right, John N. Dean
Han sut: Liklik tarangau i save go insait long hul long graun
[Kredit Lain]
Paul A. Berquist
Han sut i go moa: Wanpela kain ol i kolim elf
[Kredit Lain]
Paul A. Berquist
[Piksa Kredit Lain long pes 23]
Photos: page 23, Paul A. Berquist