Ol i Bagarapim Graun—Long Planti Hap
LONG Jun 1992, ol i bin wokim wanpela bung (Earth Summit) long Brasil bilong stori long graun na win na wara samting. Na long wankain taim wanpela nius (India Today) i bin kamapim stori i gat het-tok olsem: ‘Ol Hevi Bilong Graun.’ Stori i kirap olsem:
‘Long 1971 Edgar Mitchell i bin kalap long roket Apollo 14 na go long mun. Taim em i stap antap na lukluk i kam daun long graun, em i kirap nogut. Em i amamas tru na salim tok long redio i go bek long Huston, em ples roket i bin kirap long en, na em i tok: “Graun i olsem naispela blupela na waitpela ston i lait. Na em i olsem naispela bis i lait moa na i sindaun long blakpela samting.”
‘Sapos Mitchell i bin go bek long mun long 1992, na em i putim wanpela kain aiglas inap long em i ken lukim ol ges bilong win, em bai lukim narapela samting tru. Em bai lukim antap long Antaktika na Not Amerika ol traipela hul long win oson, em dispela traipela samting olsem blanket na em i save pasim lait nogut. Olsem na em i no inap lukim graun i olsem blupela na waitpela ston i lait—em bai lukim graun i no lait, na ol samting i doti i pulap long en, na ges nogut i gat kabon-daioksait na salfa i pulap long ol klaut.
‘Sapos Mitchell i kisim piksa bilong ol bikbus, na em i skelim ol dispela piksa wantaim ol piksa em i bin kisim long 1971, em bai kirap nogut, long wanem, bikbus i no planti nau. Na sapos em i kisim wanpela kain glas bilong glasim olgeta wara, em bai lukim pipia i pulap long en na ol i doti nogut tru. Planti hap bilong ol solwara tu i gat pipia nogut long en. Olsem na sapos Mitchell i lukim, em bai salim tok long redio i go long ples Huston na tok: “Huston! Yumi ol man i bin mekim wanem?”
‘Tasol bilong kisim save long ol samting ol man i bin mekim bilong bagarapim graun i no olsem yumi mas go long ples antap. Yumi inap kisim dispela save taim yumi dring wara, pulim win, harim smel, na lukim ol samting, a? Long 100 yia i go pinis i kam inap nau ol man i mekim planti samting i bagarapim graun na klostu graun i bagarap olgeta. Ol faktori i save tromoi smok nogut i gat kain kain ges long en na dispela i save go long win na nau dispela i paulim taim bilong san na kol na ren, na ol dispela samting i no kamap long taim bilong en. Ol bokis ais na masin bilong mekim rum i kol i gat wanpela kain ges long en, na dispela ges tu i bagarapim win oson, olsem na planti man i kisim sik kensa long skin. Na tu, ol man i bin bagarapim bikpela hap graun, na planti bikbus, na ol i bin tromoi planti tan marasin nogut long ol wara na solwara.
‘Bikpela hevi i painim ol man long nau em dispela ol hevi long wara na graun na win samting. Na bilong pinisim dispela bikpela hevi i mas i gat wanpela bikpela samting bilong senisim pasin na tingting bilong olgeta man.’
Wanpela niusman (Raj Chengappa) i kolim wan wan hevi olgeta kantri i mas wok long stretim na graun i no ken bagarap, na em i tok: ‘Yumi no ken wet. Yumi mas stretim ol dispela hevi nau.’
Olsem na ol saveman i bung bilong kamapim tingting bilong ol long ol rot bilong stretim ol hevi. Tasol ol i no wanbel, na ol i save tok pait. Sampela i tok: ‘Graun i no bagarap.’ Na sampela i tok: ‘Klostu graun i bagarap olgeta!’ Olsem na ol i mekim planti tok long ol rot bilong stretim ol hevi, tasol ol i no kirap na mekim wanpela samting, olsem na graun i wok yet long bagarap. Ol i tok ol i mas skelim yet ol dispela hevi. Na sampela taim dispela i rot bilong larim ol bisnisman na ol kampani i mekim yet wok bilong ol, na kisim yet winmani, tasol ol dispela samting ol i mekim i save bagarapim graun. Olsem na graun i wok yet long bagarap.
Graun na olgeta samting i stap laip long en, olsem ol planti milion binatang, animal, pisin samting i wok gut wantaim na dispela i narapela kain tru. Sampela i tok dispela i olsem ol rop bilong haus spaida. Olgeta wan wan rop i pas gut, tasol sapos yumi katim wanpela rop, haus spaida inap bagarap. Dispela i wankain long ol bikbus—katim na rausim wanpela, na planti samting i bagarap.
Lip bilong ol bikbus i save kisim wanpela marasin i stap long win, em kabon-daioksait. Na taim ol lip i mekim olsem, dispela i save klinim win na putim oksijen long en. Ol bikbus i save pulim bikpela hap wara bilong ren na mekim liklik wok tasol long en. Bikpela hap bilong dispela wara i go antap na em i kamap gen long ol klaut na bihain ren i pundaun gen long bikbus. Olsem na aninit long ol diwai i gat ol gutpela liklik rop na purpur samting i kamap long en, na ol animal na binatang ol i save kisim kaikai long bikbus.
Nau ol i wok long katim na rausim bikbus. Olsem na ges kabon-daioksait i stap antap olsem blanket, na em i save holim strong bilong san. Ol animal i mas kisim oksijen taim ol i pulim win, tasol liklik hap oksijen tasol i go long win. Na tu, liklik wara tasol i go bek antap bilong kamapim ren. Na sapos ren i kam daun, em i karim graun i gat gutpela gris long en i go long ol wara. Olsem na graun i no gutpela moa bilong ol nupela gras sayor samting i ken kamap gen. Na tu, ol wara na raunwara i kamap doti, long wanem, graun i pulap long ol, olsem na ol pis i dai. Na ol bikpela wara i save karim graun i go long hap bilong nambis na bagarapim solwara, na ol rip i dai. Ol planti milion binatang na animal samting i bin stap long bikbus, ol i go pinis. Nau bikpela ren i no kam daun moa, olsem na ples wesan i wok long kamap isi isi. Tingim: Bipo bikpela Wesan Sahara long Afrika em i no ples wesan, em i gat ol diwai, gras, sayor samting. Tasol nau dispela traipela hap wesan i wok isi isi long kisim sampela hap bilong Yurop.
Long bung (Earth Summit), Amerika na sampela bikpela kantri moa i bin wok strong long pasim Brasil na sampela kantri moa long ol i no ken katim moa ol bikbus bilong ol. Wanpela nius (New York Times) i tok: ‘Amerika i tok ol kantri i stap rabis i wok long pinisim bikbus hariap hariap, na graun olgeta bai kisim hevi long dispela. Ol i tok, ol bikbus i bikpela samting, long wanem, ol i save pasim ges nogut kabon-daioksait, olsem na olgeta hap i kisim ren na san long taim bilong en. Na ol bikbus i ples tru bilong planti planti ol liklik binatang na animal samting.’
Ol kantri i stap rabis i no amamas long tok bilong gavman bilong Amerika, long wanem, i olsem Amerika i gat tupela maus long dispela samting. Wanpela nius (The New York Times) i tok: ‘I olsem ol dispela bikpela kantri i laik bosim ol, tasol ol bikpela kantri yet i bin katim na rausim pinis ol bikbus bilong ol bilong kisim winmani, na ol i no larim gavman bilong narapela kantri i pasim ol long mekim olsem. Tasol ol i laik pasim ol kantri i gat bikbus long ol i no ken katim, tasol ol dispela kantri i sot tru long mani samting, na ol diwai em rot bilong kisim mani.’ Wanpela meri bilong gavman Malesia i tok: ‘Mipela i no ken harim tok bilong ol kantri olsem mipela i no ken mekim wok long bikbus bilong mipela. Ol i bin katim na rausim bikbus bilong ol, tasol nau ol i laik tok ol bikbus bilong mipela i bilong olgeta man.’ Long Notwes Pasifik, Amerika i gat laspela hap bikbus bilong en, na em i liklik, tasol ol i wok yet long katim. Na Brasil i gat traipela bikbus long hap bilong Amason, tasol Amerika i laik bai Brasil i no ken katim sampela diwai long en.
Ol man i save tok, ‘No ken katim bikbus bilong yu,’ tasol ol i wok long katim bilong ol yet, i wankain long ol man Rom 2:21-23 i stori long ol olsem: “Yupela i save skulim ol arapela manmeri, tasol bilong wanem yupela i no save skulim yupela yet? Yupela i save tok, ol man i no ken stil, tasol ating yupela yet i save stil? Yupela i save tok, ‘Ol marit i no ken mekim pasin pamuk,’ tasol ating yupela yet i save mekim olsem?” Olsem na taim yumi tingim ol bikbus, i olsem ol man i tok: ‘Yu mas lukautim bikbus bilong yu, tasol ol yet i wok long katim na rausim bikbus bilong ol, a?’
Pasin bilong katim na rausim bikbus i mekim na nau olgeta hap bilong graun i wok long kamap hat liklik. Ol saveman i tingting planti long wanpela ges nogut i go long win, em kabon-daioksait. Dispela samting yet i mekim na nau olgeta hap graun i wok long go hat liklik. Ol saveman i tok, long 1992 sampela maunten ais long ol ples kol i wok long tanim i go wara. Sapos ges kabon-daioksait i no bikpela tumas long win, ples kol bai kol nogut tru, na sapos bikpela hap bilong dispela ges i stap long win, ol maunten ais i tanim i go wara na dispela wara bai i ran i go long solwara na nau solwara i kam antap na bagarapim sampela taun bilong nambis.
Wanpela nius (India Today) i stori long ges kabon-daioksait olsem:
‘Ges kabon-daioksait i wanpela liklik hap bilong planti ges long win. Tasol sapos yumi no gat kabon-daioksait, graun bai stap olsem mun—ples kol. Taim san i sutim graun, bihain dispela hat bilong graun i wok long go antap na kabon-daioksait i save holimpas, olsem na graun i gutpela ples bilong ol samting i gat laip i ken i stap long en. Tasol sapos dispela ges i go bikpela, graun bai kamap ples hat na ol samting i no inap stap laip long en.
‘Tasol nau graun i go hat moa. Kirap long 1980 i go inap 1989 i gat bikpela san, winim ol narapela taim bipo. Na ol i ting as bilong dispela em kabon-daioksait. Long nau planti moa i wok long go antap long win.’
Ol saveman i ting ol faktori i as bilong dispela hevi. Smok bilong ol i save tromoi 1 bilion, 600 tausen tan kabon-daioksait i go long win. Ol faktori i wok long kukim wanpela blakpela ston ol i kolim kol bilong kamapim paia, na dispela i save kamapim smok i gat ges nogut long en. Taim ol saveman i wokim bung (Earth Summit), sampela i ting ol bai kamapim sampela lo bilong bosim wok bilong ol faktori na ol i no ken larim dispela ges i go long win. Tasol sampela i no givim bel long tingim dispela hevi. Wanpela man long dispela bung i tok: ‘Ol samting yumi mekim nau, yumi no ken mekim moa. Yumi save, nau planti ges tumas i stap long win. Yumi mas kirap na mekim wanpela samting; sapos nogat, i no longtaim tumas na planti milion man bai ranawe long ples bilong ol,’ long wanem, solwara bai kam antap na bagarapim ples.
Ol saveman i bin tok tu long ol hul i wok long kamap long win oson, em dispela samting antap i save pasim ol strongpela lait nogut bilong san. Dispela ol lait nogut inap kamapim sik kensa. Bikpela ges nogut i save kamapim ol dispela hul em ges CFC (chlorofluorocarbon). Ol man i mekim wok long dispela ges taim ol i wokim bokis ais, na masin bilong mekim rum i kol, na sampela samting moa. Long sampela kantri ol i mekim wok yet long ol marasin i stap long tin olsem motin na i gat ges CFC long en, na taim ol i pamim dispela marasin, dispela ges i go long win. Olsem na taim dispela ges i go antap tru, strong bilong san i mekim na nau wanpela marasin nogut i go long win, ol i kolim klorin. Liklik hap tasol bilong klorin inap bagarapim win oson. Long Antaktika na sampela ples long not, win oson i bagarap, olsem na ol strongpela lait bilong san i kam stret long graun.
Dispela strongpela lait i save bagarapim ol liklik gras sayor samting i stap long as bilong solwara na ol pis i save kaikai long en. Na dispela lait inap bagarapim ol gaden kaikai tu. Em i save kamapim sik kensa long skin na sik long ai, olsem ol liklik buk i save kamap long kiau bilong ai. Wanpela man (Lester Brown) bilong wanpela lain (Worldwatch Institute) i tok: ‘Ol saientis i tok, sapos win oson i bagarap moa long hap bilong not, insait long 50 yia, 200,000 manmeri moa long Amerika bai dai long sik kensa long skin. Long olgeta hap planti milion manmeri inap bagarap.’
Na ol saveman i tingting planti long ol diwai gras na ol animal samting, olsem ol i mas stap gut long ples tru bilong ol. Saveman Edward O. Wilson, i bin stori long planti tausen kain kain pisin, pis, binatang, na kain kain narapela samting, em ol man i ting ol i no bikpela samting, na nau olgeta i pinis. Em i tok: ‘Planti bilong ol dispela liklik talinga samting, nau i pinis olgeta, em ol samting bilong helpim ol diwai gras samting long kamap gut. Planti saveman i tingting planti long wanem samting bai painim graun sapos ol dispela liklik talinga i pinis.’
Dispela saveman i tok, em i bikpela samting long yumi mas lukautim ol kain kain pisin, animal, binatang, gras sayor samting. Em i tok:
‘Olsem wanem sapos planti kain kain pisin, animal, gras sayor samting i pinis? Planti nupela save bilong saiens bai lus. Planti samting bilong bus, olsem ol marasin na sampela kaikai na diwai na ol gras samting i save putim gris long graun, na ol samting bilong bus ol inap wokim bensin long en, ol bai lus olgeta, olsem na ol saveman i no inap kisim save na mekim wok long en bilong helpim yumi. Sampela man i tok, ol liklik binatang na ol gras nogut i olsem samting nating. Tasol ating ol dispela man i no tingim wanpela bataplai bilong nait bilong Sentral na Saut Amerika. Long Ostrelia wanpela kain plaua i gat nil i bin kamap long ol bikpela gaden bilong ol bulmakau samting, na em i bin wok long bagarapim ol gaden. Olsem na ol i kisim dispela bataplai bilong nait i kam na em i bin kaikai dispela plaua i gat nil na pinisim olgeta. Na i gat marasin ol saveman i bin wokim long wanpela plaua (rosy periwinkle) bilong stretim bek ol man i gat sik Hodgkin, na ol pikinini i gat wanpela kain sik kensa long blut. Na ol dokta i ting skin bilong wanpela diwai (yew) bilong Pasifik inap helpim ol meri i gat sik kensa long tupela kiau o long susu bilong ol. Na taim dokta i katim man na hap blut bilong man i kamap strong, dokta inap mekim wok long spet bilong liklik snek bilong pulim blut. Na i gat planti planti samting moa.
‘Planti man i no tingim ol samting long graun olsem bus samting i save helpim ol man. Ol diwai gras samting i save putim gris long graun na kamapim win oksijen na bai yumi ken pulim gutpela win. Sapos i no gat ol dispela samting bai olgeta man inap bagarap.’
Tasol yumi stori long ol wan wan samting tasol—i gat planti samting moa ol i mekim bilong bagarapim graun. Orait, wanem taim dispela pasin bilong bagarapim graun bai pinis? Husat bai pinisim? Stori i kam bihain long dispela bai bekim ol dispela askim.
[Rait long pes 4]
Bipo bikpela Wesan Sahara long Afrika i gat ol diwai gras samting
[Rait long pes 5]
‘Yu save tok, “No ken katim bikbus bilong yu,” tasol yu wok long katim bikbus bilong yu yet?’
[Rait long pes 5]
Sapos liklik kabon-daioksait tasol i go long win, ples kol bai kol nogut tru
Planti kabon-daioksait tumas bai mekim ol maunten ais i tanim i go wara
[Rait long pes 6]
‘Yu ting em i bikpela samting sapos sampela kain animal samting i pinis?’
[Rait long pes 6]
Sapos yumi no gat ol binatang jem, i stap bilong yumi bai nogut tru na bai yumi bagarap kwiktaim
[Ol Piksa long pes 7]
Naispela bikbus Amason
Wanpela bikbus taim ol man i bin bagarapim
[Ol Kredit Lain]
Abril Imagens/João Ramid
F4/R. Azoury/Sipa
[Piksa long pes 8]
Ol i tromoi ol marasin nogut na dispela i mekim nogut long win na wara na graun
[Kredit Lain]
Feig/Sipa