Maus i Pilim Swit Bilong Kaikai—Em Presen Bilong Man i Wokim Yumi
WANPELA savemeri, em Linda Bartoshuk, em i tok: ‘Sapos yumi tingim ai, yau, nus, han, na maus, yumi mas tok, maus i nambawan.’ Maus i pilim swit bilong kaikai samting, dispela i gutpela samting tru, long wanem, em i helpim yumi long save wanem samting i orait long skin na wanem samting inap bagarapim skin.
Maus i save pilim swit bilong kaikai na dispela i gutpela samting tru, long wanem, yumi inap pilim swit bilong orens, o kol bilong aiskrim, o strongpela pait bilong kopi, o gutpela swit bilong wanpela kain kari em man bilong kukim kaikai i bin putim insait long sup. Pasin bilong pilim swit bilong kaikai em i bikpela samting tru, olsem na sampela lain i save mekim tok piksa bilong dispela samting bilong makim kain tok bilong sampela man.
Ating yu bin tok, tok bilong sampela man i swit, tasol ating yu bin tok tu olsem tok bilong wanpela man i olsem kaikai i pait. Man i nolaik tru long narapela man, em i olsem kaikai samting i gat pait. Baibel i tok, “tok bilong ol man i sap tumas [olsem samting i gat pait].”—Song 64:3.
Swit Bilong Kaikai na Ol Man Long Bipo
Swit bilong ol kari em i wanpela bikpela as na long yia 1450 i go inap 1550 samting, ol man i brukim solwara bilong painim ol dispela samting. Inap olsem 500 yia i go pinis, Vasko da Gama i kisim sip bilong em na em i go daun long poin bilong Afrika na kam antap long India, na bihain em i go bek long Potyugal. Taim em i go bek long ples, kago bilong sip em ol kain kain kari. Inap 300 yia, Frans, Gret Briten, Holan, Potyugal, na Spen, ol i bin wok strong long bosim ol ples i gat ol kari samting.
Ating yu gat askim olsem: ‘Bilong wanem ol kantri i pait na ol man i dai bilong kisim ol kari samting?’ Em bilong inapim laik bilong ol long pilim swit bilong kari! Tru tumas, maus bilong ol lain bilong Yurop i laikim tru swit bilong kari. Inap long nau ol kampani na bisnis na saiens ol i save mekim wok long dispela pasin bilong pilim swit bilong ol samting.
Olsem wanem maus inap pilim swit bilong kaikai? Na maus i wok olsem wanem wantaim ai, yau, nus, na han?
Wok Bilong Tang
Wanpela bikpela samting bilong helpim maus long pilim swit bilong kaikai, em tang. Long skin bilong tang i gat planti liklik samting i save pilim swit bilong kaikai, tasol sampela bilong ol dispela liklik samting i stap long ol narapela hap bilong maus na nek. I gutpela sapos yu lukim tang bilong yu long glas. Olsem wanem? Yu lukim ol dispela planti liklik samting kain olsem buk? Ol dispela i mekim na sapos yu holim tang bilong yu i olsem em i gat gutpela mosong i malumalum. Nem bilong ol dispela samting em papile. Insait long ol papile long skin bilong tang i gat planti liklik liklik rop wailis ol i kolim nev i bung wantaim. Nius Science i tok: “Long olgeta wan wan nev i gat 100 samting liklik sel i save pilim swit bilong kaikai. Taim wanpela samting i kirapim ol dispela sel, ol sel yet i kirapim wanpela rop wailis long salim toksave i go long kru.”
Sampela man i gat planti liklik liklik nev long maus bilong ol na sampela man i no gat planti olsem. Olsem na pasin bilong pilim swit bilong kaikai i no wankain long olgeta man. Tang bilong sampela man i gat 10,000 liklik liklik nev i save pilim swit bilong kaikai, na sampela man i gat 500 tasol. Wanpela meri, em Inglis Miller, em i bin stadi long dispela samting na em i tok: “Ol manmeri i gat planti liklik liklik nev long maus, ol i save pilim moa yet swit bilong kaikai; ol manmeri i no gat planti nev long maus ol i no save pilim tumas swit bilong kaikai.”
Pasin Bilong Pilim Swit Bilong Kaikai
Pasin bilong pilim swit bilong kaikai em i wanpela bikpela wok bilong maus. Sampela kain marasin i kamap long kaikai i stap long maus bilong yumi i save kirapim ol sel i gat wok long pilim swit bilong kaikai. Tang bilong yumi i gat ol liklik hul tru, na long dispela rot ol dispela sel i kam antap long tang. Orait ol dispela kain sel i kirapim ol sel nuron long kisim toksave long ol liklik nev i save pilim swit bilong kaikai na salim dispela toksave i go long kru.
Na wanpela nev i save pilim swit bilong kaikai em inap kirapim planti kain kain sel nuron, na wanpela nuron inap kisim toksave long sampela nev. I no gat wanpela man i save gut long olsem wanem ol nev na nuron i save mekim ol dispela bikpela wok bilong ol. Wanpela buk (The Encyclopedia Americana) i tok: ‘Ol i ting ol sel i save pilim swit bilong kaikai, ol i salim toksave i go long kru na nau kru i pilim olsem kaikai i swit o i sol, o kain samting olsem.’
Na ol narapela samting olsem ai, yau, nus, na han, ol tu i helpim maus long pilim swit bilong kaikai. Wanpela buk (The New Book of Popular Science) i tok: ‘Sampela taim yumi no save, yumi pilim swit bilong wanpela samting o yumi smelim dispela samting.’ Olsem: Sapos yumi wokabaut klostu long haus bret na yumi smelim gutpela smel bilong nupela bret, maus bilong yumi i wara, a? Na sapos yumi go insait long haus bret na lukim bret na putim han long skin bilong en, em nau, dispela i save kirapim yumi moa yet. Yumi laik tru long kaikai dispela bret!
Pasin bilong pilim swit bilong kaikai em wanem samting tru? Nius Omni i tok: ‘Dispela pasin bilong pilim swit bilong kaikai, i gat planti samting i insait long en, olsem: smel, pilim swit, holim, ai i lukim, sampela marasin i mekim na i pait long maus (olsem pait bilong lombo), na hat o kol bilong kaikai.’
Tasol nius i tok moa olsem: ‘I no hatwok long save long pasin bilong pilim swit bilong kaikai. Yumi save tingim 4-pela kain swit bilong kaikai (na i gat 4-pela tasol), olsem: swit olsem bilong suga, swit olsem bilong sol, pait, na sol.’ Planti man i ting em wok bilong wanpela hap bilong tang long pilim olsem kaikai i swit o i sol, o kain samting olsem, tasol nau ol i ting wanpela liklik nev i save mekim dispela wok, maski em i stap we long tang.
Tasol i gat planti samting yumi no save yet long en. Olsem: Yumi no save long as na taim yumi putim liklik hap wara bilong muli i gat pait long kaikai, dispela i mekim na maus i pilim moa yet swit bilong sol long kaikai. Na swit bilong suga, o swit bilong sol, o bilong muli i gat pait, dispela i kirapim toksave long ol sel i save pilim swit bilong kaikai, tasol kaikai i sol long maus, dispela i kirapim ol dispela sel long kamapim wanpela marasin i putim narapela kain toksave.
Lain Long Pilim Swit Bilong Samting
Ating yu bin lain long laikim sampela kain kaikai em bipo yu no laik kaikai. Olsem: Sis, karot, lombo i gat pait, na kumu i gat pait. Kirap long bipo yet i kam inap nau, ol man i bin mekim wok long “kumu i pait,” olsem endaiv na sikori, bilong givim gutpela swit long kaikai bilong ol. Tasol maus bilong yu i mas lain long laikim kaikai i gat pait.—Kisim Bek 12:8.
Sampela lain bilong glasim dispela samting i tok, sindaun bilong man inap mekim na em i lain long wanpela kain kaikai. Olsem: Wanpela meri i no bin kaikai bolona, em wanpela kain sosis. Maski em i lukim o smelim dispela sosis, em i nolaik tru long en, long wanem, mama bilong em i nolaik tru long en. Tasol wanpela de, taim dispela meri i gat 23 krismas samting, em i hangre tru, na em inap painim wanpela samting tasol bilong kaikai—em sosis bolona. Olsem na em i kaikai liklik hap bilong sosis na em i kirap nogut long em i laikim tru swit bilong en!
Olsem na sapos yu laik lain long wanpela nupela kaikai, traim dispela kaikai taim yu hangre tru. Na sapos yu wanpela papa o mama, yu mas tingim samting yu mekim long sampela kain kaikai, na samting yu mekim bilong kirapim pikinini long kaikai—dispela inap mekim na pikinini bai laikim dispela kaikai o nogat. Mekim gutpela pasin long pikinini taim yu laik kirapim em long kaikai nupela kain kaikai. Wanpela meri bilong raitim buk i tok:
“Taim yu wok long redim kaikai, larim bebi o liklik pikinini bilong yu i stap long haus kuk insait long wanpela banis bilong ol liklik pikinini o long sia bilong em. Long dispela rot em bai amamas long lukim na smelim kaikai yu redim bilong famili. Na tu, em bai lain long dispela kaikai, maski em i liklik na em i no inap kisim yet dispela kain kaikai. Sampela mun bihain yu inap givim liklik hap kaikai long em yu wok long redim, olsem kaikai yumi inap kaikai nating o kaikai i tan liklik.”
Meri i tok moa olsem: “Ating yu mas stretim gut ol samting pastaim na lusim bikpela hap taim, tasol taim yu redim wanpela kaikai i nupela long pikinini o wanpela kaikai em i no laikim, yu ken tingim sampela rot i no hatwok tumas long pikinini na em i ken helpim yu long redim dispela kaikai. Taim yupela redim kaikai wantaim, kirapim pikinini long traim. Pikinini bai amamas na hangre taim em i traim kaikai—em nambawan rot bilong helpim pikinini long save long dispela kaikai na laikim.”
No Inap Pilim Moa Swit Bilong Kaikai
Sori tru, taim sampela man i go lapun ol i no pilim gut swit bilong kaikai. Lapun pren bilong King Devit, em Barsilai, em i bin tok olsem: “Mi gat 80 krismas nau, . . . na sapos mi kaikai na dring, mi no inap pilim dispela samting i swit o nogat.” (2 Samuel 19:35) Na sampela samting moa inap mekim na man i no pilim gut swit bilong kaikai o em i no inap tru pilim swit bilong en.
Ating em i gat dispela hevi, long wanem, em i bin kisim hap bagarap long het bilong em, o skin i no orait long wanpela kaikai samting, o em i sik, o em i kisim marasin long dokta, o em i bin mekim sampela wok wantaim ol strongpela marasin nogut, o em i gat kus. Bikpela bel hevi i save kamap taim wanpela i no inap smelim wanpela samting o pilim swit bilong en, na dispela i kamap klia long tok bilong wanpela meri i bin kisim dispela hevi, em i tok: “Gutpela smel bilong kopi na gutpela swit bilong orens, em ol samting yumi no tingting tumas long en. Tasol taim yumi no inap moa smelim o pilim swit bilong wanpela samting, em nau, i olsem yumi lusim tingting long yumi pulim win olsem wanem.”
Na wanpela hevi i painim sampela man em oltaim ol i pilim swit bilong wanpela samting, tasol dispela samting i no stap long maus bilong ol. Ol man i gat sik kensa na dokta i givim kimoterapi long ol, sampela taim pasin bilong ol long pilim swit bilong kaikai o smelim wanpela samting, em i save senis.
Gutpela Samting God i Givim Long Yumi
Em i gutpela samting tru taim yumi inap pilim gut swit bilong kaikai, a? Planti lapun i tingim amamas bilong ol taim ol i yangpela na ol inap pilim gut swit bilong ol samting, olsem prut i mau na ol i bin kisim long diwai, o ol gutpela kaikai wanpela i bin redim bilong ol. Man bilong wokim yumi em i laik bai yumi amamas long ol gutpela samting olsem pasin bilong pilim swit bilong kaikai, na dispela i kamap klia long tok promis bilong em long redim bikpela kaikai ‘i gat planti gutpela abus na nambawan wain tru bilong dring.’ Kain samting olsem bai kamap long nupela taim God bai kamapim, i gat stretpela pasin tasol long en, na long dispela taim sik, pen, lapun, na dai bai pinis olgeta.—Aisaia 25:6-9; Jop 33:25; KTH 21:3, 4.
Tru tumas, pasin bilong pilim swit bilong kaikai em i wanpela gutpela samting bilong amamasim yumi. Sapos yumi no inap pilim swit bilong kaikai, bai yumi no amamas long kaikai—yumi wok tasol long pulapim kaikai long bel, wankain olsem yumi save pulapim bensin long ka. Tru tumas, pasin bilong pilim swit bilong kaikai em i wanpela gutpela samting i kam long Man i gat olgeta save na em i bin wokim yumi!
[Piksa long pes 22]
Skulim pikinini bilong yu long amamas long ol gutpela kaikai i save strongim skin