Ol i Laik Save Long Ol Samting Bai Painim Man
BILONG WANEM planti man i bilip olsem God i makim pinis ol samting i mas kamap? Long bipo yet na i kam inap nau, ol man i bin wok strong long save long ol samting i kamap long i stap bilong man na i olsem ol dispela samting i stap hait. Na ol i laik painim as bilong ol samting i wok long kamap. Saveman Helmer Ringgren i tok: ‘Tingting bilong man long “god,” na “God i makim ol samting i mas kamap,” na “samting i kamap nating,” dispela tingting i kamap long kain kain rot, olsem long bilip bilong ol long wanpela strong olsem God, o wanpela pasin i wok stret tru, o ol samting i mekim nating tasol.’ Planti stori bilong bipo i kamapim klia olsem dispela tingting olsem God i makim pinis ol samting i mas kamap, em i insait long ol bilip na ol stori tumbuna samting.
Saveman Jean Bottéro i tok: ‘Yumi bin kisim planti pasin bilong yumi long lain Mesopotemia.’ Em i tok moa olsem, long Mesopotemia o Babilon bilong bipo yumi save painim ‘olpela tingting tru bilong ol man long ol narakain strong bilong ples antap, na wanpela lotu ol man i save olsem em i bin kirap long bipo bipo yet.’ Na dispela ples yet i as bilong dispela bilip olsem God i makim pinis ol samting i mas kamap.
As Bilong Dispela Bilip
Long ol brukpela taun bilong bipo long Mesopotemia, long hap nau yumi kolim Irak, ol saveman i bin painim sampela olpela rait tru, winim olgeta narapela olpela rait man i bin painim. Planti tausen hap ston i gat rait long en i helpim yumi long save gut long i stap bilong ol lain Sumeria na Akat bilong bipo, na long i stap bilong ol man long taun Babilon. Saveman Samuel N. Kramer i tok: ‘Ol Sumeria i bin tingting planti long ol hevi na pen i painim ol man, na ol i laik save long as bilong ol dispela hevi i no stap ples klia.’ Ol i laik painim as bilong en, na dispela i bin kirapim ol long kisim tingting olsem God i makim pinis ol samting i mas kamap.
Long buk bilong em (Babylon), savemeri Joan Oates i tok, “olgeta man long Babilon i gat god o god meri bilong ol yet.” Ol Babilon i bin bilip olsem ol god i bin ‘stiaim ol samting em bai painim ol man, maski em samting bilong ol wan wan o samting bilong olgeta wantaim.’ Saveman Kramer i tok, ol Sumeria i bin bilip olsem ‘ol god i bosim ples antap na graun ol i bin tingim na kamapim pasin nogut, tok giaman, pait na bagarapim man, na ol dispela pasin i insait tru long i stap bilong ol lain man.’ Planti man i bin bilip olsem God i makim pinis ol samting i mas kamap, na ol i ting em i bikpela samting tru.
Ol Babilon i ting ol inap kisim save long tingting bilong wanpela god long rot bilong glasman—“em wanpela pasin bilong kisim tok long ol god.” Ol i bin mekim wok long glasman bilong traim kisim save long samting bai kamap bihain long rot bilong lukim, na skelim, na kamapim insait bilong sampela samting i bin kamap. Olsem na ol i bin wok long skelim ol driman, na pasin bilong ol animal, na glasim lewa samting. (Skelim wantaim Esekiel 21:21; Daniel 2:1-4.) Sapos wanpela samting i kamap em ol i no ting bai kamap o dispela samting i narapela kain, na ol i ting dispela samting i tokaut long samting bai kamap bihain, ol i bin raitim long ol hap ston.
Wanpela saveman bilong Frans (Édouard Dhorme) i tok: “Taim mipela skelim ol samting i bin kamap long bipo bipo tru long Mesopotemia, mipela i save ol i gat glasman na ol i bin tingim pasin bilong glasman.” Pasin bilong glasman i bikpela samting tru long i stap bilong ol. Tru tumas, Profesa Bottéro i tok, ‘ol inap tingim olgeta samting i olsem samting bilong glasim na samting bilong helpim wok glasman bilong ol na kamapim ol samting i stap hait. Ples antap na graun olgeta em mak bilong ol long kisim save long ol samting bilong bihain taim ol i glasim gut wanpela samting bilong ples antap o graun.’ Olsem na ol Mesopotemia i bin givim bel tru long lukluk long ol sta bilong kisim save inap long ol i ken kolim ol samting bai kamap long bihain.—Skelim wantaim Aisaia 47:13.
Na tu, taim ol Babilon i mekim pasin bilong glasman ol i bin pilai satu. Long buk bilong em (Randomness), Deborah Bennett i tok, ol i bin mekim olsem na bai ‘wanpela man i no inap bosim dispela wok na bai rot i op bilong ol god i ken kamapim klia laik bilong ol.’ Tasol ol i no bin ting olsem tok bilong ol god i no inap senis, nogat. Ol man inap askim ol god long helpim ol long abrusim bagarap.
Dispela Bilip Long Isip Bilong Bipo
Inap olsem 1,500 yia paslain long Krais, ol Babilon na Isip i bin mekim planti samting wantaim. Ol pasin bilong lotu ol i bin mekim long dispela bilip olsem God i makim pinis ol samting i mas kamap, i insait long ol pasin ol Isip i kisim long ol Babilon. Bilong wanem ol Isip i orait long dispela bilip? Profesa John R. Baines long Yunivesiti Bilong Oksfot i tok: ‘Planti samting long lotu bilong ol Isip, em bilong kisim save na mekim sampela samting bilong redi long ol samting bai kamap bihain em ol i no save long en, na ol hevi bai kamap.’
Isip i gat planti god, na wanpela bilong ol em Aisis. Ol Isip i kolim Aisis olsem ‘bosmeri bilong laip, na kwin bilong makim ol samting i mas kamap.’ Na tu, ol Isip i bin mekim wok glasman na lukluk long ol sta bilong kisim save long ol samting i laik kamap. (Skelim wantaim Aisaia 19:3.) Wanpela savemeri i tok: “Savepasin bilong ol long givim askim long ol god i moa moa yet.” Tasol i no ol Isip tasol i bin kisim tingting bilong ol Babilon.
Grik na Rom
Jean Bottéro i tok, ‘kantri Grik bilong bipo i no bin abrusim strong bilong Babilon’ long ol samting bilong lotu. Profesa Peter Green i stori long as na planti man long kantri Grik ol i kisim dispela bilip olsem God i makim pinis ol samting i mas kamap. Em i tok: ‘Pasin bilong graun i mekim na ol man i no laik tingim ol samting ol i mas mekim, nogut bihain ol i gat asua long samting ol i mekim. Na planti taim ol i pilim olsem wanpela strong i bosim ol na stiaim ol long wanpela pasin i stap hait na i no inap senis, na ol god i makim pinis ol dispela samting i mas painim ol; dispela em i wanpela rot bilong helpim ol man bai ol i no gat wok long tingim ol samting bilong i stap bilong ol long bihain. Wanem samting ol god i bin makim bilong kamap bihain, sapos man i gat gutpela tingting na save, em inap kolim ol dispela samting bai kamap. Tru, ating em i wanpela tok man i no laik harim, tasol sapos em i kisim toksave pinis long en, orait em i ken redi long dispela samting bai kamap.’
Dispela bilip olsem God i makim pinis ol samting i mas kamap, dispela i mekim na ol man i no bin tingting planti long ol samting bai kamap bihain, na tu, em wanpela bilip i bin helpim sampela laik nogut. Em wanpela bilip i bin helpim wok bilong sampela lain long bosim strong planti man. Olsem na saveman F. H. Sandbach i tok, ‘ol lain i bosim strong ol man bai ol i gat laik long dispela bilip olsem wanpela strong i bosim olgeta samting i kamap long graun.’
Bilong wanem ol i laikim dispela bilip? Profesa Green i tok, dispela bilip ‘em i wanpela strongpela samting tru ol lain bilong lotu na politik inap mekim wok long en long bosim pasin na sindaun na lotu bilong ol man. Em i nambawan strongpela samting em ol bikman bilong lain Grik i kamapim bilong helpim ol long bosim strong ol man, na bai lain bilong ol i no ken tingting long kamapim sampela senis long wok politik samting. Taim samting i kamap, ol i tok em taim bilong en bilong kamap. Na dispela strong i bosim ol samting long ples antap na graun i orait long ol man, olsem na samting dispela strong i makim pinis bilong kamap i gutpela bilong helpim ol man.’ Tasol dispela tingting i givim rot long ol bikman na bai i gat “as bilong mekim pasin nogut tru bilong helpim ol yet.”
Ol buk long tok Grik i kamapim klia olsem planti man i gat dispela bilip olsem God i makim pinis ol samting i mas kamap. Ol buk bilong bipo i gat ol stori nating long en, ol i bin mekim bikpela wok long dispela bilip. Ol Grik i save stori nating olsem i gat tripela god meri—em Kloto, Lakesis, Atropos—na ol i save makim taim bilong ol man long i dai. Ol i tok, Kloto i lumim tret bilong laip, Lakesis i makim longpela bilong en, na Atropos i katim. Ol Rom tu i gat tripela kain god olsem—biknem bilong ol em Pasi.
Ol Rom na Grik i gat bikpela laik long save wanem samting bai painim ol. Olsem na ol i kisim pasin bilong ol Babilon olsem pasin bilong glasman, na pasin bilong lukluk long ol sta bilong kisim save long ol samting i laik kamap, na ol i skruim sampela pasin moa long en. Ol Rom i kolim ol dispela pasin olsem portenta o ol mak. Save ol i kisim long ol dispela mak ol i bin kolim olsem omina. Klostu long yia 300 B.C.E. samting, planti Grik i bihainim dispela pasin bilong lukluk long ol sta, na namba wan rait long pasin bilong lukim ol sta bilong tokim man long ol samting bai painim em long bihain, em i kamap long yia 62 B.C.E. Yumi no save long narapela rait kain olsem dispela i olpela moa. Ol Grik i gat bikpela laik tru long pasin bilong lukluk long ol sta, olsem na Profesa Gilbert Murray i tok, dispela pasin ‘i bin kamap long tingting bilong ol Grik olsem nupela sik i save kamap long ol man bilong wanpela longwe ailan.’
Bilong kisim save long ol samting bai kamap long bihain, ol Grik na Rom i bin mekim bikpela wok long ol glasman o ol wailis. Ol i bin ting olsem ol god i givim tok long ol long rot bilong glasman samting. (Skelim wantaim Aposel 16:16-19.) Ol dispela bilip i bin mekim wanem long ol Grik na Rom? Saveman Bertrand Russell i tok: “Pret i kisim ples bilong wetim gutpela samting i kamap, na i stap bilong ol i no bilong kamapim gutpela wok samting, nogat; em long abrusim bagarap tasol.” Ol kain samting olsem i kamap samting bilong tok pait long en long ol lotu i gat nem Kristen.
Tok Pait Long Dispela Bilip
Ol Kristen bilong pastaim i bin sindaun namel long ol Grik na Rom i gat strongpela tingting olsem God i makim pinis ol samting i mas kamap. Ol tisa bilong lotu long bipo ol i bin tingim tru ol tok bilong ol saveman bilong ol Grik olsem Aristotal na Pleto. Wanpela tok ol i laik stretim i olsem: Sapos God i gat olgeta save na olgeta strong, na ‘taim wanpela samting i no kamap yet em i save tokaut long dispela samting bai i kamap na bai i go pinis olsem wanem,’ orait, olsem wanem yumi ken tok em i God bilong sori? (Aisaia 46:10; 1 Jon 4:8) Na ol i tingting olsem, sapos long pastaim tru God i save wanem samting bai kamap bihain, orait em i mas save olsem namba wan man bai pundaun na mekim sin na ol bikpela hevi dispela bai kamapim.
Origen, em wanpela tisa bilong lotu Kristen long bipo i bin raitim planti buk, em i tok wanpela bikpela samting yumi no ken lusim tingting long en i olsem: Man inap makim wanem rot em i laik bihainim. Em i tok: “Long Baibel i gat planti planti ves i kamapim klia olsem man i stap fri long makim wanem rot em i laik bihainim.”
Origen i tok, sapos yumi tok em wok bilong wanpela strong na yumi mekim sampela samting, ‘dispela em tok giaman na i no stret wantaim gutpela tingting. Tasol em tok bilong man i laik bagarapim dispela tingting olsem man inap makim wanem rot em i laik bihainim.’ Origen i tok, tru God inap save long ol samting bai kamap bihain stret long narapela samting, tasol dispela i no makim olsem em bai mekim wanpela samting i kamap o dispela samting i mas kamap. Tasol ol man i no wanbel long dispela tok.
Wanpela tisa bilong lotu, em Ogastin (yia 354-430 C.E.), em i putim sampela hatwok moa long dispela tok—em i laik daunim dispela tok olsem man inap makim wanem rot em i laik bihainim long ol samting i kamap. Ogastin i as na dispela bilip olsem God i makim pinis ol samting i mas painim ol man, em i kam insait long ol lotu i gat nem Kristen. Ol rait bilong em, olsem rait De libero arbitrio, ol i bikpela samting long ol tok pait i bin kamap long yia 500 i go inap yia 1500 samting. Tok pait i go bikpela tru long taim sampela lain i bruk long Misin Katolik na kamapim ol lotu Talatala, olsem na ol lotu i gat nem Kristen ol i bruk long dispela bilip.a
Planti i Gat Dispela Bilip
Tingting bilong ol man olsem God i makim pinis ol samting i mas kamap, em i no tingting bilong ol man long hap bilong Wes tasol, nogat. Planti Muslim i kamapim klia olsem ol i gat dispela bilip taim wanpela bagarap i kamap na ol i save tok “mektoub”—olsem em samting God i makim pinis bilong painim ol. Tru, planti lotu long hap bilong Is i mekim bikpela tok olsem man yet i mekim na ol samting i save painim em, tasol long sampela bilip bilong ol i gat dispela tingting olsem God i makim pinis ol samting i mas painim ol.
Olsem: Bilip kama bilong ol Hindu na Buda i olsem ol i no gat rot long abrusim samting i kamap long pasin ol i bin mekim long narapela laip ol i stap long en bipo. Long Saina, ol i bin painim long sel bilong trausel sampela olpela rait tru ol Saina i bin mekim wok long en long pasin bilong glasman. Na dispela bilip olsem God i makim pinis ol samting i mas kamap, em insait long ol bilip bilong ol asples bilong Not na Sentral na Saut Amerika. Olsem: Ol Astek i bin wokim wanpela kalenda bilong tokaut long wanem samting bai painim ol man long bihain. Na long Afrika tu planti man i save bilip olsem God i makim pinis ol samting i mas painim ol.
Planti man ol i bilip olsem God i makim pinis ol samting i mas kamap, na dispela i kamapim klia olsem bel bilong ol man i pilim olsem ol i mas bilip long wanpela strong i winim strong bilong man. Long buk bilong em, (Man’s Religions), John B. Noss i tok: ‘Long kain kain rot olgeta lotu i tok, man em i no wanpela i stap, na em i no inap i stap olsem. Em i wanpela bilong olgeta lain man na em i mas wok wantaim ol strong i stap long olgeta samting bilong ples antap na graun. Em i save tru olsem em i no inap stap olsem narapela kain long ol man na bilong em yet i stap.’
Bel bilong yumi i pilim olsem yumi mas bilip long God, na tu, yumi pilim olsem yumi mas kisim save long ol samting i kamap long graun. Tasol pasin bilong luksave olsem i gat wanpela God i gat olgeta strong, em i narapela kain long dispela bilip olsem em i makim pinis ol samting i mas painim yumi long bihain. Ol samting yumi mekim, dispela bai mekim wanem long ol samting bai painim yumi long bihain? God i gat wanem wok long en?
[Futnot]
[Piksa long pes 5]
Kalenda bilong ol Babilon bilong lukluk long ol sta, yia 1000 B.C.E.
[Kredit Lain]
Musée du Louvre, Paris
[Piksa long pes 7]
Ol Grik na Rom i bin bilip olsem tripela god meri i save makim ol samting bai painim man
[Kredit Lain]
Musée du Louvre, Paris
[Piksa long pes 7]
God Aisis bilong Isip, ‘kwin bilong makim ol samting i mas kamap’
[Kredit Lain]
Musée du Louvre, Paris
[Piksa long pes 8]
Olpela rait tru bilong Saina long sel bilong trausel, em ol glasman i bin mekim wok long en
[Kredit Lain]
Institute of History and Philology, Academia Sinica, Taipei
[Piksa long pes 8]
Ol mak bilong ol sta i stap long dispela liklik bokis bilong ol Persia
[Kredit Lain]
British Museum i orait long ol i kisim dispela piksa