Louis Braille—Em i Bringim Lait Long Ol Man i Kalabus Long Tudak
OLSEM WANEM? Yu pilim olsem save bilong yu long rit rait i bikpela samting? Sampela inap ting olsem em i samting nating, tasol save bilong rit na rait i olsem rot bilong lainim ol samting. Sapos yu no inap rit, bai yu no gat rot bilong kisim bikpela save long ol buk.
Inap planti handet yia, ol aipas i no gat rot long ritim ol buk. Tasol bihain long yia 1800 samting, wanpela yangpela man i tingting planti long hevi bilong ol aipas na dispela i kirapim em long kamapim wanpela samting i opim rot bilong em yet na planti milion ol narapela aipas long rit.
Hevi i Kamapim Gutpela Samting
Mama i karim Louis Braille long 1809 long taun Kiure bilong Frans, em hap i stap longwe long Paris olsem 40 kilomita. Papa bilong em, Simon-René Braille, em i save wokim ol rop samting ol i pasim long ol animal bilong stiaim ol. Ating planti taim liklik Louis i stap na pilai long ples wok bilong papa bilong em. Tasol wanpela taim bikpela hevi i kamap long ples wok. Louis i holim wanpela tul i gat sap na em i popaia na sutim ai bilong em. Ai i bagarap olgeta. Na sik bilong dispela ai i bagarap i kalap i go long narapela ai. Olsem na taim em i gat 3-pela krismas tasol, Louis i kamap aipas.
Maski i gat samting nogut i bin kamap, papamama bilong Louis na wanpela pris, em Jacques Palluy, ol i laik helpim Louis. Olsem na ol i stretim rot bilong Louis i ken sindaun insait long klasrum taim ol narapela pikinini i skul. Louis i kisim gut planti samting em i bin harim, na long sampela yia em i stap nambawan bilong klas! Tasol ol aipas i no inap kisim save long olgeta samting long wankain rot ol lain i no gat dispela hevi i save mekim. Olsem na long 1819, ol i putim nem bilong Louis long wanpela skul bilong ol aipas.
Man i kamapim dispela skul, em Valentin Haüy, em i namba wan man i bin kamapim skul bilong helpim ol aipas long lain long rit. Em i laik daunim dispela tingting bilong planti man olsem ol aipas i no inap tru kisim wankain skul olsem ol man i gat gutpela ai. Samting Haüy i traim long pastaim i olsem: Em i kisim strongpela pepa na wokim ol leta i bikpela na i antap liklik bilong ol aipas i ken pilim long han. Tru, samting em i wokim i no gutpela tumas, tasol wok em i mekim i givim tingting long sampela man long bihain.
Braille i lainim dispela pasin bilong putim han long ol bikpela leta bilong ritim buk long laibreri bilong Valentin Haüy. Tasol em i ting dispela pasin i kisim bikpela hap taim na i no gutpela tumas. As bilong dispela i olsem ol leta i bilong ol man i ken lukim na ritim—i no bilong pilim long han. Olsem na i no longtaim na i gat narapela man i pilim olsem dispela pasin bilong rit i no gutpela tumas.
Gutpela Tingting i Kam Long Hap Ol i No Tingim
Long 1821, taim Louis Braille i gat 12-pela krismas, Charles Barbier i kam na raun long dispela skul bilong ol aipas. Bipo em i wanpela kepten bilong lukautim ol gan samting long ami bilong Frans. Long skul, em i stori long wanpela samting ol ami i mekim bilong ritim sampela tok ol i no raitim long ol leta olsem ABC, ol i kolim rait bilong tudak. Ol i kamapim bilong helpim ol lain ami i stap long pait. Em i rot bilong ol man i ken kisim sampela toktok long samting ol i pilim long han tasol, em ol liklik mak olsem ol liklik buk buk i kamapim wanpela skwe, olsem 6-pela mak i go antap na braitpela bilong en inap 2-pela mak. Dispela pasin bilong mekim wok long sampela mak tasol bilong makim ol leta i kirapim tru tingting bilong ol lain long skul. Braille i lainim dispela nupela samting na em i wok long mekim i kamap gutpela moa. Tasol bilong wokim dispela pasin bilong rit i kamap gutpela moa, Braille i mas wok strong. Em i raitim dispela tok long notbuk: “Sapos hevi bilong aipas i mekim na mi no inap kisim save long ol man na long ol bikpela samting i bin kamap, na ol nupela tingting na bilip, orait mi mas painim narapela rot bilong kisim dispela save.”
Olsem na insait long 2-pela yia bihain long dispela, Braille i givim bel tru long wokim dispela pasin bilong rit i kamap gutpela moa. Em i traim traim ol samting na bihain em i mekim samting i kamap gutpela moa—liklik skwe em i kamapim i gat 3-pela mak tasol i go antap na braitpela bilong en inap 2-pela mak. Long 1824, taim Louis Braille i gat 15 krismas, em i pinisim dispela wok bilong kamapim ol mak bilong ol wan wan leta bilong ol ABC. Na i no longtaim bihain long dispela em i kirap na mekim wok tisa long dispela skul bilong ol aipas. Na long 1829, em i kamapim wanpela buk i gat dispela narapela kain pasin bilong rit long en, na long taim bilong yumi nem bilong em i makim samting em i kamapim. Bihain i gat sampela liklik wok moa bilong stretim gut ol dispela mak mak, tasol i kam inap long nau i no gat planti senis long samting Braille i bin kamapim.
Bilong Helpim Ol Aipas Long Olgeta Hap
Klostu long yia 1900, ol i kamapim namba wan buk i stori gut long samting Braille i bin kamapim olsem ol mak mak ol i sutim long pepa; tasol pastaim i no planti man i mekim wok long dispela samting. Na long dispela skul bilong ol aipas, ol tu i no bin bihainim dispela pasin bilong rit i go inap long 1854, em tupela yia bihain long taim Braille i dai. Tasol isi isi planti ol i kirap na mekim wok long dispela nambawan gutpela rot bilong kisim save.
I gat sampela oganaisesen i kamapim ol buk long dispela kain rait bilong Braille, em ol i kolim olsem rait Brel. Sosaiti Wastaua i kirap na wokim ol nius samting long rait Brel long 1912; long dispela taim i gat wok yet long stretim ol rait bilong ol lain i save bihainim tok Inglis. Long nau, Sosaiti i save mekim wok long ol masin i sutim pepa bilong putim ol dispela mak mak long planti milion pes bilong ol buk samting. Long olgeta yia, ol i wokim ol nius na buk samting long rait Brel long 8-pela tok ples, na bihain ol i salim i go long 70 ol narapela kantri. I no longtaim i go pinis na Sosaiti i bin kirap na wokim planti buk samting moa bilong ol aipas, long wanem, i gat planti man moa i laikim ol nius bilong Baibel long rait Brel.
Long nau, dispela gutpela rait Brel i mekim na planti milion aipas inap ritim ol samting—bikpela tenkyu i go long dispela yangpela manki i bin givim bel tru long kamapim dispela kain rait long 200 yia i go pinis.
[Blok/Ol Piksa long pes 15]
BILONG KISIM SAVE LONG RAIT BREL
Long wanpela o tupela han bilong ol, ol i save ritim rait Brel kirap long han kais bilong pes na i go long han sut. I gat 63 narapela narapela mak i makim ol wan wan leta bilong ABC samting. Olsem na olgeta leta na ol koma samting bilong planti tok ples i gat sampela mak bilong en. Sampela tok ples i gat ol mak bilong makim sampela tok ol i mekim wok long en planti taim. Sampela manmeri i lainim gut tru dispela pasin bilong rit long rait Brel, olsem insait long wanpela minit ol i ken ritim 200 narapela narapela tok!
[Ol Piksa]
Ol leta a b c d e f g h i j, i save mekim wok long ol mak bilong tupela lain antap tasol
Ol leta k l m n o p q r s t, i mekim wok long ol mak bilong tupela lain antap na mak i stap daunbilo long han kais
Ol leta u v x y z, i mekim wok long tupela mak wantaim i stap daunbilo, tasol leta “w” em i narapela kain, long wanem, ol i bin kisim bihain na putim wantaim ol leta ABC bilong ol Frans
[Piksa Kredit Lain long pes 14]
Portrait: © Maison Natale de Louis Braille - Coupvray, France/Photo Jean-Claude Yon