Pasin Nogut i Kamap Bikpela—Em Mak Bilong Pinis Bilong Pasin Bilong Dispela Graun?
“YU TOKIM mipela, wanem taim bambai ol dispela samting i kamap? Wanem mak bai i kamap pastaim, na mipela i ken save, yu [kam bek i stap] na [pasin bilong] dispela graun i laik pinis?”
Jisas i bekim tok long dispela askim na em i tok, ol bikpela pait bai kamap, na hangre, na guria, na em i tok moa, olsem: “Pasin nogut bai i kamap bikpela, olsem na planti man bai i lusim pasin bilong sori. Tasol man i stap strong inap long las de, em bai God i kisim bek.”—Matyu 24:3, 7-13.
Pasin nogut bai i kamap bikpela—samting nogut tru bai kamap. Long wanem dispela tok “pasin nogut” ol i kisim long wanpela tok Grik insait bilong en i olsem: Sakim olgeta lo bilong God ol i save long en. Dispela tok i makim pasin bilong man i tingim em yet, God nogat. Jisas i no tok pasin nogut bai ‘kirap,’ em i tok pasin nogut “bai i kamap bikpela.” Dispela samting bai kamap ples klia tru na planti man ol i tok ol i Kristen bai ol i lusim pasin bilong sori. Bai ol i no laikim moa God o ol lo bilong em na bai ol i no sori moa long ol narapela man.
Ol samting i bin kamap long taim bilong yumi, kirap long taim bilong Namba Wan Pait Bilong Olgeta Hap, i makim pasin nogut i kamap bikpela tru nau long dispela taim. Sapos olsem, orait, yumi stap long “las taim”—yumi stap long taim bilong pinis bilong pasin bilong dispela graun. (2 Timoti 3:1; Matyu 24:3) Ating yu laik tru bai pasin nogut i pinis, olsem pasin bilong bagarapim man, na pasin pamuk samting. Ating yu laik tru bai i gat stretpela kot na narapela man i sori long narapela man. Ating yu laik tru bai i gat “nupela graun” na bai stretpela pasin tasol i stap long en.—2 Pita 3:13.
Tasol sampela man i gat save long ol samting i bin kamap long bipo, ating bai ol i tok: ‘Nau em i gutpela taim. Bipo ol man i mekim pasin nogut tru. Bipo, pasin bilong bagarapim man na ol kain pasin pamuk samting i moa nogut.’
Bipo i Moa Nogut?
Long yia 1785, nambawan solisita bilong London i tok: “Man i wokabaut long rot long taim bilong tudak, em i pret, nogut bagarap i painim em o ol man i stilim samting bilong em. Na taim em i stap long haus tu na em i laik slip, em i no inap i stap bel isi.” Sampela man moa bilong dispela taim bipo, ol tu i tok ol i pret long raskol na pasin nogut.
Tasol i gat planti pasin nogut long bipo o nogat, em yumi no save. Ol i no bin raitim gut rong bilong ol man long ol buk long kot samting. Na yumi no save hamas man ol i bin i stap long bipo na hamas rong i bin kamap na bai yumi skelim wantaim ol samting i kamap long nau. Tasol i gat sampela samting na yumi ken save, bipo i gutpela taim liklik. Long yia 1859, atoni-jenaral long hap bilong Masatusets long Amerika, em i tok: ‘Nau yumi stap gutpela, winim olgeta taim bipo. No gat samting bilong bagarapim laip bilong yumi, o bilong kalabusim yumi, o bilong bagarapim ol kago samting bilong yumi.’
Tasol sampela samting i kamap insait long 150 yia paslain long yia 1914, ol dispela samting i no bin kamap bipo, na i opim rot bilong pasin bilong sakim lo na pasin nogut i kamap bikpela nau long taim bilong yumi.
Ol i Wokim Kain Kain Masin
Long yia 1800 samting ol man i kirap wokim kain kain masin. Dispela samting i senisim tru sindaun bilong ol man. Tupela profesa (M. Klein na H. A. Kantor) i wokim wanpela buk (Prisoners in Progress) na tupela i stori long senis ol dispela masin i kamapim long hap bilong Amerika namel long 1850 na 1920. Tupela i tok, ‘Bikpela senis tru i kamap, winim olgeta taim bipo.’ Ol haus faktori long Englan i kirap pastaim long mekim wok long ol dispela nupela masin na wokim planti samting wantaim. Na bihain ol Yurop na ol Amerika i kirap mekim. Na sindaun bilong ol man i senis olgeta.
Dispela tupela profesa i stori long ol samting i bin kamap paslain long dispela taim bilong ol masin, na tupela i tok: ‘Bipo ol man i sindaun gut na bihainim lo. Ol i strong long bihainim lotu bilong ol. Tasol nau ol samting i senis.’
Bipo, planti man i gat liklik wok bisnis long ol samting ol i wokim long han bilong ol yet, na ol i amamas long mekim gut wok bilong ol. Ol i no tingting tasol long kisim mani. Tru, i gat sampela stilman na kilman, na planti man bilong lotu ol i bihainim ol bilip giaman na ol i pret long masalai samting. Tasol planti manmeri long ol hap ol i kolim Kristen, ol i save tingim ol lo bilong God.
Namel long 1880 na 1913 ol haus faktori i kirap mekim bikpela wok. Lain bilong ol man i kamap bikpela, tasol i no kamap bikpela olsem wok bilong ol dispela faktori. Olsem na i gat wok bilong planti man na planti moa ol i gat mani bilong baim ol nupela nupela samting ol faktori i wokim. Tasol sori, planti ol i kirap laikim tumas mani kago.
Baibel i tok: “Tasol ol man i ting long kisim planti kago, ol bai i pundaun long traim, olsem long hul bilong kisim abus. . . . Sampela man ol i bin laikim tumas mani, na dispela pasin i pulim ol na ol i lusim bilip pinis.” (1 Timoti 6:9, 10) Dispela samting i painim bikpela lain tru. Ol man i givim bel long wok tasol. Ol i no gat taim bilong famili. Ol i wok inap 60 aua samting long wik. Bihain planti meri tu i kirap mekim wok mani. Papa i wok na mama i wok, no gat man long haus bilong soim rot long ol pikinini, olsem na planti pikinini i bikhet na mekim nabaut. Planti manmeri i givim bel long mekim wok mani na ol i no givim bel moa long lotu.
Wanpela man bilong Jemani (Nietzsche) em i gat namba, em i tokim ol man: ‘Yu mas bihainim laik bilong yu yet!’ Ol man i tingim laik bilong ol yet na ol i laik kisim planti samting, olsem na planti kros pait i kamap namel long ol bos na ol wokman. Long hap bilong Amerika, ol wokman i straik o stapwok planti taim. Namel long Janueri 1916 na Jun 1916, ol i mekim 2,093 taim! Na long ol narapela hap tu dispela hevi i kamap. Ol man bilong bisnis i mekim kain kain pasin giaman bilong daunim ol narapela man bilong bisnis na kisim bikpela profitmani bilong ol yet. Tru tumas, ol man i lusim pasin bilong sori moa long ol narapela man.
Ol Biktaun i Kamap
Planti manmeri i tingting long kisim gutpela skul, o biknem, o amamas o ol i laik lusim ol samting ol i pilim olsem em i kalabusim ol na ol i go sindaun long ol bikpela tesin. Long 1815 liklik hap lain (2%) bilong olgeta Yuropin ol i stap long ol bikpela tesin i gat 100,000 samting manmeri i stap long en. Tasol long 1910 bikpela hap lain (15%) ol i stap long ol dispela bikpela tesin. Lain bilong ol manmeri i go bikpela inap tupela taim, tasol lain i go sindaun long ol bikpela tesin i go bikpela inap 7-pela taim. Long yia 1790, long hap bilong Amerika, i gat 131,000 manmeri (3%) ol i stap long ol bikpela tesin i gat 8,000 samting manmeri i stap long en. Tasol long 1890 i gat 18 milion manmeri (24%) ol i stap long ol dispela bikpela tesin!
Planti manmeri i go pulap long ol bikpela tesin na ol bikpela taun i kamap. Wantu tasol ol dispela bikpela bikpela taun i kamap. Wanpela man (Kingsley Davis) em i gat save long dispela samting, em i tok, dispela samting i kamap kwiktaim tru, winim olgeta taim bipo.
Planti manmeri i lusim ol liklik ples na gaden bilong ol na ol i go sindaun long ol biktaun. Planti ol i yangpela manmeri. Ol i stap long biktaun namel long ol man i no save long ol, em ol i bihainim laik bilong ol yet. Ol dispela yangpela manmeri i no i stap moa long ai bilong papamama na ol manmeri bilong ples, na ol lo bilong ples i no pasim ol moa. Olsem na ol i kirap na mekim nabaut long laik bilong ol yet. Wanpela man i skelim gut dispela samting, em i tok: ‘Long ol biktaun, namel long ol manmeri i wok boi, yu bai hatwok long painim wanpela yangpela man o meri em i stap nupela yet na i no bin mekim pasin pamuk.’ Dispela man i stap long yia 1900 samting na em i tok moa, olsem: ‘Ol yangpela i go long ol sosel na ol i kirap mekim pasin pamuk. Dispela pasin i kamap bikpela tru namel long ol na ol i pilim olsem i no gat rong long en.’
Tru tumas, planti manmeri ol i givim baksait long ol stretpela lo bilong God. Lo long Baibel i tok: “Yupela i mas abrusim pasin pamuk. . . . Olsem na man i givim baksait long dispela tok, em i no givim baksait long man. Nogat. Em i givim baksait long God.” (1 Tesalonaika 4:3, 8) Tasol sampela yangpela man long Yurop ol i laik bai ol man i ting ol i man tru, olsem na ol i save hambak long ol i bin slip wantaim ol meri pamuk, na sapos ol i bin kisim sik bilong pamuk, ol i hambak long dispela samting tu! Ol i skelim ol man long wanpela hap bilong Yurop na long ripot ol i wokim long 1914 ol i tok, planti man tru (wanpela long olgeta faipela) long dispela hap ol i gat dispela sik bilong pamuk ol i kolim sifilas.
Long 1899 wanpela man bilong stori long ol samting i bin kamap long bipo, em Adna Weber, em i tok: “Pasin pamuk i pulap long ol biktaun.” Em i stori long ol biktaun long planti hap bilong Yurop na em i tok, long ol dispela biktaun planti meri i kamapim nating pikinini, na long ol liklik ples i no olsem. Long dispela taim bipo, long Englan, ol man long ol biktaun i mekim planti rong, winim ol man i stap long ol liklik ples.
Ol man i kirap wokim kain kain masin na ol bikpela bikpela taun i kamap, dispela tupela samting i opim rot na pasin nogut i kamap bikpela nau long taim bilong yumi. Tasol i no dispela tupela samting tasol. I gat narapela samting—em tu i narapela kain na i kamap long taim bilong yumi tasol—na dispela samting tu i senisim tru sindaun bilong ol man.
Bikpela Pait
Bikpela pait tru i kirap long yia 1914, em namba wan pait bilong olgeta hap, na ol man i tok, ‘Blut bilong planti man na bikpela mani i lus long dispela pait, winim olgeta pait bipo.’ Em pait nogut tru. Na bikpela hap lain bilong ol man i insait long dispela pait, em ol lain ol i kolim ‘Kristen’! Wanpela man i raitim pas na ol i putim dispela pas long wanpela niuspepa bilong 1914. Dispela man i stori long ol samting nogut nogut i kamap long dispela pait na em i sutim tok long ol man i tok ol i ‘Kristen.’ Em i tok “Ol lain i insait long dispela pait ol i mas bihainim gutpela pasin Kristen taim ol i mekim pait.”
Dispela pait i mekim na bihain ol man i no gat tok moa long pasin bilong pait na bagarapim man. Long yia 1917 pasto Charles Parsons i tok: ‘Ol i lusim ol stretpela lo na narapela i kirap kilim i dai narapela. Tasol em i taim bilong pait, olsem na ol i no ting ol i mekim pasin nogut. Man i kilim i dai narapela man long pait, ol man i save tingim em i mekim tasol wok bilong em, na ol i save litimapim nem bilong em.’ Olsem na bihain long pait, pasin bilong kilim i dai man i go bikpela long ol lain i bin insait long dispela pait. Long hap bilong Itali, dispela pasin i go bikpela inap 52%, na long Jemani inap 98%! (D. Archer na R. Gartner i skelim dispela samting na ol i tok olsem.) Tasol pait i kirapim ol man long sakim narapela lo tu.
God Jehova ‘i no laik tru long pasin bilong katim marit.’ Man o meri i rausim poroman bilong em na i no stret long lo bilong Baibel na em i maritim narapela poroman, em i mekim bikpela rong. (Malakai 2:16) Tasol bihain long Namba Wan Pait Bilong Olgeta Hap, dispela pasin i kamap bikpela. Planti man na meri i katim marit. Long hap bilong Englan na Wels, insait long 50 yia paslain long 1911, inap 516 i katim marit long wanpela yia. Tasol long namba wan yia bihain long pait, em yia 1919, inap 5,184 i katim marit. Dispela samting i go bikpela inap 10-pela taim!
Pait i pulim 65,000,000 man i lusim famili bilong ol na i go long pait. Tupela man (G. Rowntree na N. H. Carrier) i stori long dispela samting na tupela i tok: ‘Long taim bilong pait long 1914-1918, ol man i mas lusim meri pikinini na dispela samting i kamapim planti hevi insait long famili. Olsem na planti man na meri ol i katim marit. Planti man na meri i mekim, olsem na tingting bilong ol man i senis na ol i no gat tok moa long dispela pasin.’ Dispela kain tingting i kirap long dispela taim bipo em i stap inap long nau!
Long ol hap ol i kolim ‘Kristen,’ planti manmeri i go sindaun long ol biktaun, na long taim bilong Namba Wan Pait Bilong Olgeta Hap ol i lain long pasin bilong pait. Ol dispela samting i mekim na bihain pasin nogut i kamap bikpela tru, winim olgeta taim bipo. Orait, olsem wanem? Bihain long 1914 ol man i tok ol i ‘Kristen,’ ol i lusim pasin bilong sori?
Pasin Nogut i Kamap Bikpela long Nau
Long yia 1945, long hap bilong Amerika, ol manmeri i tokim polis long 1,566,000 rong ol man i bin mekim. Long dispela taim ol man i kirap nogut long ol dispela planti rong. Tasol pasin nogut i wok long i go bikpela na 35 yia bihain, long yia 1980, ol manmeri i tokim polis long 13,295,000 rong! Na pasin nogut i wok long i go bikpela moa yet. Lain bilong ol manmeri i go bikpela inap 60% insait long dispela taim, tasol pasin nogut i go bikpela inap 750%. Pasin bilong holim meri na mekim nogut long em, dispela pasin i go bikpela inap 600%! Pasin nogut bilong bagarapim man i go bikpela inap 900%! Long 1981, long olgeta tripela tripela famili long hap bilong Amerika, ol man i mekim nogut long wanpela, olsem stilim samting bilong ol o bagarapim samting bilong ol o bagarapim wanpela insait long famili bilong ol. Dispela hevi i no kamap long hap bilong Amerika tasol. Nogat. Pasin nogut i kamap bikpela long olgeta hap. Wanpela man i save long dispela samting, em i tok: “Taim yumi skelim pasin nogut long nau, yumi lukim olsem: Pasin nogut i kamap long olgeta hap na i wok long kamap bikpela.” The Growth of Crime bilong Sir Leon Radzinowicz.
Tasol olsem wanem? Ating nau ol man i save tokim polis long ol rong na bipo nogat, olsem na yumi ting pasin nogut i bikpela long nau? Nogat. I no olsem. Wanpela man i skelim dispela samting (Dr. Herbert Jacob bilong Yunivesiti Notwesten) long 396 biktaun long Amerika Em i skelim hamas rong i kamap namel long 1948 na 1978, na polis i mekim wanem na ol i tromoi hamas mani long helpim wok bilong ol, na ol i holim hamas man nogut. Bihain wanpela man bilong Wastaua i go lukim dispela man na dispela man i tok: ‘Tru, long nau ol man i tokim polis long planti rong, winim bilong bipo, na polis i gat planti samting bilong helpim wok bilong ol, olsem na ol ripot i tok, pasin nogut i kamap bikpela. Tasol i no dispela samting tasol na pasin nogut i kamap bikpela. Nogat.’
Na dispela man, Dr. Jacob, i tok moa olsem: ‘Mi kirap nogut, long wanem pasin nogut i kamap bikpela long olgeta kain biktaun. Maski biktaun i stap long hap bilong not o long hap bilong saut, maski em i wok long i go liklik o i kamap bikpela, maski i gat planti blakskin long en o planti waitskin, tasol pasin nogut i kamap bikpela wankain. Pasin nogut i kamap bikpela long olgeta hap bilong Amerika.’ Olsem wanem? Polis inap pasim? Dr. Jacob i tok: ‘Polis i no gat strong long pasim, long wanem i gat planti samting ol i no inap bosim.’
Pasin nogut i kamap bikpela na ol man i sakim ol lo bilong God. Planti meri singel long hap bilong Amerika ol i kamapim nating pikinini, winim tru long bipo.(7.1 long olgeta 1,000 meri singel long 1940, tasol 27.8 long 1979) Na planti manmeri ol i katim marit. (83,000 long 1910, tasol 1,182,000 long 1980. I go bikpela inap 1,300%!) Long 1910 long hap bilong Amerika, long olgeta 11-pela man i marit, wanpela i katim marit. Tasol nau long olgeta 2-pela wanpela i katim marit! Na dispela samting i kamap bikpela long ol narapela hap tu.
Na tingim ol pasin nogut tru ol man i bin mekim long ol narapela man long taim bilong yumi. Ol i kilim i dai 6 milion Juda long ol banis kalabus nogut bilong ol Natsi long taim bilong Namba Tu Pait Bilong Olgeta Hap. Yu ting kain samting nogut tru olsem i bin kamap bipo? Nogat. Na long dispela pait, 55,000,000 ol i dai. Na olsem wanem long ol samting i kamap long hap bilong Kambodia long 1979? Ol i tok ol i bin kilim i dai 2 milion manmeri bilong Kambodia long dispela taim. Na ol manmeri bilong bipo ol i no bin wokim na tromoi wanpela bom nogut em i kilim i dai 140,000 manmeri wantaim, a? Tasol ol manmeri long taim bilong yumi i bin mekim olsem. Ol i tromoi wanpela bom atomik long Hirosima long Japan na bagarapim dispela bikpela lain manmeri.
I gat planti samting moa ol man i mekim na ol i kalapim ol lo bilong God, tasol mipela i no ken stori long en nau. Yumi tingim ol dispela samting yumi stori long en, em i bin kamap kirap long yia 1914, na yumi save, nau long taim bilong yumi pasin nogut i kamap bikpela, winim olgeta taim bipo! Tru tumas, planti manmeri ol i tok ol i bihainim Jisas, ol i lusim pasin bilong sori. Ol i no givim bel moa long God na ol i no sori long ol narapela man. Ol samting i kamap olsem Jisas i tok pinis.
Tasol yu no ken larim dispela samting i bagarapim bel bilong yu. Yu mas holimpas ol lo bilong God na laikim tumas God, na bai yu inap amamas long kisim laip i stap oltaim long “nupela graun.” Long dispela gutpela taim bihain bai i no gat pasin nogut.—2 Pita 3:13; Matyu 24:12, 13.
[Sat long pes 6]
(For fully formatted text, lukim Wastaua 1984)
Namel long 1935 na 1980, long hap bilong Amerika, ol bikpela rong ol man i tokim polis long en i go bikpela inap 1,000 pesen! Tasol lain bilong ol man i go bikpela inap 78 pesen tasol
1935 1,138,000
1950 2,220,000
1965 2,780,000
1980 13,295,000
[Kredit Lain]
As bilong dispela: FBI Uniform Crime reports. Em olgeta bikpela rong ol man i bin tokim polis long en, olsem kilim man i dai, bagarapim meri, stil, paitim man, brukim haus, paulim mani, stilim ka. Bilong 1935 na 1950 ripot i no stret olgeta, olsem na ol i stretim wantaim hamas man olgeta i stap long dispela taim
[Ol Piksa long pes 5]
OL MAN I WOKIM KAIN KAIN MASIN
NAMBA WAN PAIT BILONG OLGETA HAP
OL BIKPELA BIKPELA TAUN
Ol dispela samting i kamap long taim bilong yumi tasol, ol dispela samting i mekim na long nau pasin nogut i kamap bikpela, winim olgeta taim bipo