Hatwok Bilong Kamapim Baibel Long Tok Grik Bilong Nau
Ating bai yu kirap nogut long save olsem long kantri Grik, dispela ples i gat nem long ol man i stap fri, wok bilong tanim tok bilong Baibel i go long tok Grik ol man nating inap save long en i olsem as bilong bikpela kros i stap longpela taim tru. Tasol husat bai i sakim wok bilong kamapim wanpela Baibel Grik em i isi long save long en? I gat wanem as na man bai traim stopim dispela wok?
MAN inap ting ol lain i save mekim tok Grik bai winim planti narapela, long wanem, bikpela hap bilong Baibel ol man i bin raitim long pastaim i bilong tok Grik. Tasol planti tok Grik bilong nau i narapela kain long Ol Skripsa Grik na i narapela kain long tok Grik bilong Baibel Septuagint bilong Ol Skripsa Hibru. Inap 600 yia pinis, planti man bilong tok Grik ol i pilim olsem tok Grik bilong Baibel i hatwok long save long en, olsem wanpela tok ples bilong narapela kantri. Nupela tok i senis bilong sampela olpela tok, na planti ol wan wan tok, na ol lo bilong kolim na raitim, dispela tu i senis.
I gat sampela olpela rait Grik bilong 200 C.E. samting i go inap long 1500 C.E. samting, na ol dispela rait i kamapim klia ol man i bin traim tanim Baibel Septuagint i go long tok Grik i bin kamap bihain. Tu handet yia samting bihain long Krais, Gregory, em bisop bilong Neocaesarea (213 C.E.-270 C.E.), em i tanim Buk Saveman bilong Baibel Septuagint i go long tok Grik em i isi moa long save long en. Wan tausen yia samting bihain long Krais, wanpela man Juda long Masedonia, em Tobias ben Eliezer, em i tanim sampela hap bilong Baibel Pentatuk bilong Septuagint i go long tok Grik ol man i save mekim wok long en. Em i bin yusim ol leta Hibru bilong helpim ol Juda bilong Masedonia husat i save mekim tok Grik tasol, na rit long ol leta Hibru. Ol i bin wokim Baibel Pentatuk olgeta, em Buk Stat i go inap Buk Lo, long dispela kain pasin na ol i kamapim long Constantinople long 1547.
Lait Namel Long Tudak
Inap olsem 1400 yia bihain long Krais, lain Otoman i daunim ol hap bilong Gavman Bisantin we ol man i save mekim tok Grik tasol. Orait nau bikpela lain manmeri bilong ol dispela hap i no gat rot moa long kisim skul. Gavman Otoman i orait long Misin Otodoks, tasol dispela lotu i no bin tingim lain sipsip bilong ol—ol i larim ol long kamap lain i stap rabis na i no gat skul. Man Grik bilong raitim ol buk, Thomas Spelios, i tok: “Nambawan bikpela samting bilong Misin Otodoks na wok skul bilong en, em bilong lukautim ol lain bilong em na bai ol tok bilong lotu Islam na lotu Katolik i no ken pulim ol. Dispela i mekim na wok skul i bagarap.” Long dispela taim nogut i gat sampela man em ol i laikim tumas Baibel, na ol i pilim olsem i gutpela long ol i helpim ol manmeri long kisim malolo na bel isi long rot bilong Buk Song bilong Baibel. Kirap long 1543 i go inap long 1835, i gat 18 narapela narapela lain i bin tanim tok bilong Buk Song i go long tok ples Grik ol man i save yusim long olgeta de.
Namba wan taim ol i tanim olgeta hap bilong Ol Skripsa Grik i go long tok Grik ol man i save long en, em long 1630. Wanpela bruder Grik bilong Callipolis, em Maximus Callipolites, i wokim. Cyril Lucaris i bin bosim dispela wok, em bisop bilong biktaun Constantinople na em man i gat laik long senisim sampela lo bilong Misin Otodoks. Tasol insait long misin yet i gat ol lain i birua long Lucaris, na ol i no wanbel liklik long sampela senis o long wanpela Baibel ol i tanim long tok Grik ol man i save yusim.a Ol i tok em i no stap gut long lotu na ol i kilim em i dai. Maski i olsem, long 1638 ol i prinim 1,500 kopi bilong Baibel em Maximus i bin tanim. Dispela Baibel i as na 34 yia bihain wanpela lain long Jerusalem bilong bosim Misin Otodoks i tokaut olsem Baibel “i no buk bilong ol man nating long ritim, nogat, em bilong ol man i laik save long ol strongpela tok bilong God bihain long ol i bin stadi gut pastaim.” Dispela i makim olsem Baibel i bilong ol hetman bilong lotu i gat skul tasol i ken ritim.
Long 1703, wanpela bruder Grik bilong ailan Lesbos, em Seraphim, em i stap long London na em i traim stretim rot bilong prinim Baibel bilong Maximus i gat sampela senis long en. Taim ol lain bilong King bilong Inglan i no truim tok promis bilong ol long helpim em long sampela mani, em i yusim mani bilong em yet na prinim dispela Baibel. Long tok i go pas bilong dispela Baibel, Seraphim i tok “olgeta Kristen” i mas ritim Baibel, na em i sutim tok long ol hetman bilong misin i gat namba, long “ol i laik haitim pasin nogut bilong ol, na bilong mekim olsem ol i pasim rot bilong ol man long kisim save.” Dispela i mekim na ol birua bilong em insait long Misin Otodoks ol i tokim ol man long Rasia long holim em na salim em i go long Saibiria we em i dai long 1735.
Wanpela hetman bilong lotu, em man Grik, em i stori long narapela Baibel bilong Maximus i kamap bihain na em i kamapim olsem ol man bilong tok Grik long taim bilong Seraphim ol i hangre tru long kisim save long tok bilong God, em i tok: “Ol man Grik wantaim sampela narapela man i bin kisim dispela Baibel, ol i laikim tumas na i olsem samting ol i dai tru long kisim. Na ol i ritim. Na ol i pilim olsem bel hevi bilong ol i isi liklik, na bilip bilong ol long God . . . i kamap strong.” Tasol ol lida bilong ol long spirit i bin pret, sapos ol pipel i kirap kisim save long Baibel, dispela bai kamapim long ples klia olsem sampela bilip na pasin bilong ol hetman bilong lotu i no stret wantaim Baibel. Olsem na long 1823 na long 1836, bisop bilong Constantinople i kamapim wanpela lo i tok long kukim long paia olgeta kopi bilong dispela Baibel.
Wanpela Man i Sanap Strong
Pasin birua i stap, na tu, i gat ol lain i gat laik tru long kisim save long Baibel, na em long dispela taim wanpela bikman i kirap na helpim tru wok bilong tanim tok bilong Baibel i go long tok Grik ol man i save gut long en. Dispela man i gat strongpela bel em Neofitos Vamvas, em i saveman bilong ol tok ples na long Baibel, ol i tok em wanpela “Tisa bilong Kantri.”
Vamvas i bilip olsem em asua bilong Misin Otodoks na ol man i no gat save long Baibel. Bilong kirapim ol man long tingim ol samting bilong spirit, em i bilip tru olsem ol i mas tanim tok bilong Baibel i go long tok Grik ol man i save yusim. Long 1831 em i kisim helpim long sampela narapela saveman na em kirap tanim tok bilong Baibel i go long tok Grik ol i save kamapim long ol buk. Baibel bilong em ol i kamapim long 1850. Misin Grik Otodoks i no helpim em, olsem na em i kisim helpim long wanpela lain (British and Foreign Bible Society [BFBS]) bilong prinim na tilim dispela Baibel. Misin i makim em olsem “wanpela Talatala,” na i no longtaim na ol man i givim baksait long em.
Bilong wokim Baibel bilong em, Vamvas i bin bihainim klostu wankain tok olsem Baibel King James Version, olsem na Baibel bilong em i gat wankain popaia samting olsem dispela Baibel, long wanem, long taim bilong em save bilong Baibel na bilong ol tok ples i sot liklik. Tasol inap planti yia ol manmeri i gat dispela Baibel tasol bilong tok Grik bilong taim bilong ol. Long dispela Baibel nem tru bilong God i stap 4-pela taim long en, ol i raitim olsem “Ieová.”—Stat 22:14; Kisim Bek 6:3; 17:15; Hetman 6:24.
Ol manmeri i bin ting wanem long dispela Baibel wantaim ol narapela Baibel em i isi long save long ol tok bilong en? Ol i laikim moa yet! Long wanpela sip i kam stap klostu long wanpela ailan Grik, wanpela man i save salim ol Baibel bilong BFBS i kam, na man ya i “bungim planti pikinini tru em ol i pulap long ol liklik bot na kam bilong kisim [ol Baibel]. Bikpela lain pikinini i mekim na man i mas . . . tokim kepten long lusim dispela hap,” nogut olgeta Baibel bilong em i pinis long wanpela hap tasol! Tasol ol birua i no malolo i stap.
Ol pris bilong Misin Otodoks i bin tokim ol man olsem ol i no ken kisim ol dispela kain Baibel. Long taun Atens ol i kisim ol Baibel ol man i holim. Long 1833, bisop bilong Misin Otodoks bilong ailan Krit i bin kukim long paia olgeta “Nupela Testamen” em i bin painim long wanpela haus bruder. Wanpela pris i bin haitim wanpela kopi bilong Baibel, na ol manmeri long ol ples i stap klostu ol i bin haitim kopi bilong ol inap long bisop i lusim ailan.
Sampela yia bihain lain i bosim Misin Grik Otodoks long ailan Corfu ol i putim tambu long dispela Baibel bilong Vamvas. Ol i tambuim ol man long salim, na ol kopi i stap pinis ol i bagarapim. Long ol ailan ol i kolim Chios, Síros, na Mykonos, kros bilong ol pris i as na ol i kukim ol Baibel. Tasol bai i gat sampela wok moa bilong daunim dispela Baibel.
Wanpela Kwin i Laikim Baibel
Long 1870 samting Kwin Olga bilong kantri Grik i bin luksave olsem bikpela lain manmeri bilong Grik ol i no save tumas long ol tok bilong Baibel. Em i pilim tru olsem save bilong Baibel bai mekim gut bel na givim nupela strong long ol man long olgeta hap bilong kantri. Olsem na em i bin stretim rot bilong ol man i ken tanim tok bilong Baibel long wanpela tok ples em i isi moa long save long en winim tok ples bilong Baibel bilong Vamvas.
Asbisop bilong Atens, em bos bilong dispela lain i bosim Misin, nem bilong em Prokopios, em i bin tok nating long kwin olsem em i gutpela samting long mekim. Tasol taim kwin i laik kisim tok orait tru tru long dispela lain i bosim misin, ol i tok nogat. Tasol Kwin i no givap, em i askim ol gen, na long 1899 ol i tok nogat long namba tu taim. Maski ol i no laik bai em i mekim, Kwin ya i sakim tok bilong ol na yusim mani bilong em yet bilong kamapim sampela Baibel. Ol inapim dispela wok long 1900.
Ol Birua i No Givap
Long 1901, nius The Acropolis, em wanpela nius bilong Atens i gat biknem, na nius hia i kamapim Buk Matyu bilong Baibel long tok Grik i bihainim pasin bilong ol man yet long toktok. Alexander Pallis i bin tanim dispela buk, em man bilong tanim tok i wok long Liverpool, Inglan. Pallis na ol lain bilong em i bin i gat laik long ‘skulim ol man Grik’ na “helpim kantri” long kamap strong gen.
Sampela sumatin bilong lotu Otodoks na ol tisa bilong ol i bin tok dispela buk em i mekim wok olsem “tok bilas long nambawan bikpela samting bilong kantri ol man i save adorim” na em i bagarapim Baibel. Bisop Joakim Namba 3 bilong Constantinople i bin kamapim wanpela pepa i daunim dispela Buk Matyu. Dispela kros i kamap samting bilong wok politik, na lain politik i birua long narapela lain politik ol i yusim dispela kros bilong helpim wanpela wok nogut bilong ol.
Sampela nius lain long Atens i gat bikpela namba ol i kirap birua long Buk Matyu em Pallis i bin tanim, ol i tok ol lain i sapotim dispela buk ol i “man i no bilip long God,” “man i givim baksait long kantri,” na “man i sapotim ol narapela kantri” i laik bagarapim i stap bilong ol Grik. Sampela lain bilong Misin Grik Otodoks i gat strongpela het ol i bin kirapim ol sumatin long Atens na long Novemba 5 i go inap long Novemba 8, 1901, ol sumatin hia i bin kirapim pait. Ol i kirapim pait long ol ofis bilong nius The Acropolis, na ol i go kros long haus bilong king, ol i kirap bosim Yunivesiti bilong Atens, na ol i strong long ol hetman bilong gavman i mas lusim wok bilong ol. Taim pait i bikpela, i gat 8-pela man i indai long ol i pait wantaim ami. Long de bihain, king i bin tokim Asbisop Prokopios long lusim wok bilong em, na tupela de bihain olgeta memba bilong gavman i lusim wok.
Wanpela mun bihain ol sumatin i straik gen na long ai bilong ol man ol i kukim wanpela kopi bilong Buk Matyu bilong Pallis long paia. Ol i kamapim wanpela tokaut olsem ol man i no ken tilim dispela buk na man i mas kisim bikpela strafe sapos wanpela taim bihain em i traim mekim olsem. As bilong dispela tokaut em bilong tambuim ol man long yusim wanpela Baibel bilong tok Grik ol man i save mekim wok long en. Tru tumas em taim bilong tudak!
“Tok Bilong Bikpela i Save Stap Oltaim”
Dispela tambu long yusim wanpela Baibel long tok Grik ol man i save mekim wok long en i bin pinis long 1924. Kirap long dispela taim i kam inap long nau, wok bilong Misin Grik Otodoks long pasim rot bilong ol man long kisim Baibel i bagarap pinis. Ol Witnes Bilong Jehova i bin go pas long wok bilong skulim ol man bilong kantri Grik long Baibel, olsem ol i bin mekim long planti narapela kantri. Kirap long 1905, ol i bin yusim Baibel bilong Vamvas long helpim planti tausen manmeri i save mekim tok Grik long kisim save long tok i tru bilong Baibel.
Insait long planti yia planti saveman na profesa i bin wok strong long kamapim wanpela Baibel long tok Grik bilong nau. Long nau i gat 30 narapela narapela Baibel, sampela em Baibel olgeta o hap tasol bilong Baibel, tasol ol i gutpela inap long bikpela lain manmeri Grik i ken ritim. Wanpela bilong ol em i gutpela tru em Baibel New World Translation ol i tanim long tok Grik, ol i bin kamapim long 1997 bilong helpim 16 milion manmeri husat i save mekim tok ples Grik na ol i stap long olgeta hap bilong graun. Ol Witnes Bilong Jehova i kamapim, na dispela Baibel em i isi long ritim, tok bilong en i klia, na em i bihainim stret ol tok ol i bin raitim Baibel long en long pastaim.
Hatwok bilong kisim wanpela Baibel long tok Grik bilong nau i kamapim klia wanpela bikpela samting. Em i kamapim klia olsem maski ol man i birua long en, “tok bilong Bikpela i save stap oltaim.”—1 Pita 1:25.
[Futnot]
a Bilong kisim sampela save moa long Cyril Lucaris, lukim Wastaua, Februeri 15, 2000, pes 26-29.
[Piksa long pes 27]
Long 1630 Cyril Lucaris i stiaim wok bilong tanim olgeta hap bilong Ol Skripsa Grik i go long tok Grik ol man i save long en
[Kredit Lain]
Bib. Publ. Univ. de Genève
[Ol Piksa long pes 28]
Sampela Baibel bilong tok Grik ol man i save yusim: Buk Song ol i prinim long: (1) 1828 bilong Ilarion, (2) 1832 bilong Vamvas, (3) 1643 bilong Julianus. “Olpela Testamen” ol i prinim long: (4) 1840 bilong Vamvas
Kwin Olga
[Ol Kredit Lain]
Bibles: National Library of Greece; Queen Olga: Culver Pictures
[Piksa Kredit Lain long pes 26]
Papyrus: Reproduced by kind permission of The Trustees of the Chester Beatty Library, Dublin
[Piksa Kredit Lain long pes 26]
Papyrus: Reproduced by kind permission of The Trustees of the Chester Beatty Library, Dublin