Rait Ol i Painim i Soim Klia Jisas i Bin i Stap Long Graun?
“RAIT i Stap Long Ston i Soim Klia Jisas i Bin i Stap.” Em tok i kamap long namba wan pes bilong nius Biblical Archaeology Review (Novemba/Disemba 2002). Namba wan pes bilong dispela nius i kamapim piksa bilong wanpela bokis ston bilong putim ol bun long en, em ol i bin painim long Israel. Ol Juda i bin i stap namel long yia 100 B.C.E. na 70 C.E., ol i save mekim wok long ol kain bokis olsem. Samting i mekim na dispela bokis i bikpela samting, em long arere bilong en i gat wanpela rait long tok Aram. Ol saveman i kamapim olsem dispela rait i tok: “Jems, pikinini man bilong Josep, brata bilong Jisas.”
Long Baibel, Jisas bilong Nasaret i gat wanpela brata nem bilong em Jems, em ol man i tingim em olsem pikinini man bilong Josep, em man bilong Maria. Taim Jisas Krais i skulim ol manmeri long as ples bilong em, ol i kirap nogut na ol i tok olsem: “Yumi save, dispela man em i pikinini bilong wanpela kamda, na Maria em i mama bilong en. Na Jems na Josep na Saimon na Judas, ol i brata bilong en. Na olgeta susa bilong en, ol i stap wantaim yumi.”—Matyu 13:54-56; Luk 4:22; Jon 6:42.
Em nau, dispela rait long bokis ston i stret wantaim stori bilong Jisas bilong Nasaret. Sapos dispela Jems em rait i stori long en, em i brata bilong Jisas, André Lemaire, em wanpela saveman bilong ol rait bilong bipo na man bilong raitim stori long nius Biblical Archaeology Review, em i tok, “dispela tok em i nambawan olpela rait tru i no stap long Baibel na i stori long Jisas.” Hershel Shanks, em edita bilong dispela nius, em i tok dispela bokis i gat ol bun “em samting ol man inap holim long han na ol inap lukim, na em i bilong taim dispela Man i winim olgeta narapela man i bin i stap long graun.”
Tasol dispela tripela nem ol i bin raitim long bokis i gat ol bun, em ol nem bilong planti man long taim bilong ol aposel. Olsem na ating i no famili bilong Jisas tasol i gat ol nem olsem Jems, na Josep, na Jisas long en. Lemaire i tok: “Long Jerusalem paslain long yia 70 C.E., ating i gat . . . olsem 20 man em ol i gat nem ‘Jems/Jekop pikinini man bilong Josep brata bilong Jisas.’ ” Tasol em i ting, dispela Jems em nem bilong em i stap long bokis i gat ol bun em i brata bilong Jisas Krais.
I gat narapela samting i mekim na sampela i bilip olsem dispela Jems i stap long rait em brata bilong Jisas Krais. Planti man i save raitim nem bilong papa bilong man i dai pinis long ol kain rait olsem, na wan wan taim tasol ol i raitim nem bilong wanpela brata. Olsem na sampela saveman i ting olsem dispela Jisas i mas wanpela man i gat nem, na dispela i kirapim ol long ting olsem em Jisas Krais, em man i bin kirapim lotu Kristen.
Bokis Ston i Gat Ol Bun i Bin Stap Tru o Nogat?
Bokis ston i gat ol bun em wanem samting? Em wanpela kain bokis we ol i putim ol bun bilong ol man i dai pinis em ol i bin rausim long matmat taim skin i sting pinis. Ol man i bin stilim planti bokis olsem long ol ples matmat long Jerusalem. Dispela bokis i gat nem Jems long en, ol i bin painim long ples maket bilong ol lain i salim ol samting bilong bipo, na i no long hap ol i digim graun long en. Papa bilong dispela bokis ston i tok em i bin baim dispela bokis long sampela handet dola long yia 1970 samting. Olsem na ol man i no save dispela bokis ston i bilong we. Profesa Bruce Chilton bilong wanpela skul koles (Bard College) long New York, i tok: “Sapos yu no inap kolim ples ol man i bin painim wanpela bokis long en na em i bin i stap we inap 2,000 yia, orait yu no inap tok ol nem dispela bokis i kolim i makim husat.”
Bilong painimaut moa long dispela samting i kam we, André Lemaire i salim dispela bokis i go long wanpela lain (The Ministry of National Infrastructures, Geological Survey) long Israel. Ol man i skelim dispela bokis ol i tok, ol man i bin wokim dispela bokis long wanpela waitpela ston i bin i stap long taim bilong Jisas i kam inap long yia 200 C.E. samting. Ol i tok olsem “i no gat wanpela samting i soim olsem ol i bin yusim ol tul samting bilong nau.” Ol lain bilong nius The New York Times i toktok wantaim sampela saveman bilong Baibel em ol i tok olsem “samting ol i painim i sapotim strong dispela tok olsem dispela nem i makim Jisas, tasol yumi no ken save tru tru long dispela samting.”
Nius Time i tok, “long taim bilong yumi, klostu olgeta lain i bin skul i ting Jisas i bin i stap long graun.” Tasol planti i ting, i mas i gat sampela samting moa i kamapim klia Jisas i bin i stap long graun, i no tok bilong Baibel tasol. Yu ting ol samting ol man i painim pinis, dispela tasol i mas mekim na man i bilip long Jisas Krais? I gat wanem samting na yumi ken save “dispela Man i winim olgeta narapela man i bin i stap long graun?”
[Ol Piksa Kredit Lain long pes 3]
Left, James Ossuary: AFP PHOTO/J.P. Moczulski; right, inscription: AFP PHOTO/HO