Stadi Namba 6—Ol Skripsa Grik
Ol i raitim raitim planti taim long tok Grik; ol rait bilong en long tok Grik na ol narapela tok ples i kam inap long nau; ol tok bilong en long nau i wankain olsem long pastaim.
OL Kristen bilong pastaim ol i man bilong skulim ol man bilong olgeta hap na ol i man bilong autim tok bilong Baibel, em “tok bilong God.” Ol i tingim gut ol tok Jisas i mekim taim em i laik go antap, em i tok: “Bihain Holi Spirit bai i kam i stap long yupela, na yupela bai i kisim strong. Na yupela bai i autim tok bilong mi long Jerusalem, na long olgeta hap bilong Judia, na long distrik Samaria, na i go inap long olgeta hap bilong graun.” (Ais. 40:8; Ap. 1:8) Olsem Jisas i tok pinis, ol disaipel i kisim holi spirit. Pastaim 120 i kisim na dispela i givim strong long ol. Ol i kisim long de Pentikos 33 C.E. Na long dispela de yet, Pita i kirap na i go pas long skulim ol man—em i autim gut tok long ol, olsem na planti ol i bilip na inap olsem 3,000 i kam insait long lain Kristen em i bin kamap nupela long dispela taim.—Ap. 2:14-42.
2 Lain Kristen i kirap mekim bikpela wok. Ol dispela disaipel bilong Jisas Krais i kirap mekim wok bilong skulim ol man, na bihain dispela wok i go kamap long olgeta hap bilong graun. (Kl. 1:23) Ol dispela witnes bilong Jehova i givim bel long mekim wok—ol i wokabaut long lek i go long haus bilong ol man, na long olgeta taun, na long ol narapela narapela kantri. Ol i go bilong autim “gutnius.” (Ro. 10:15) Dispela gutnius em gutpela tok bilong ofa bilong Krais i baim bek yumi, na bilong kirap bek, na bilong Kingdom em God i tok promis long kamapim. (1 Ko. 15:1-3, 20-22, 50; Jem. 2:5) Paslain long dispela taim i no gat wanpela wok olsem i bin kamap bilong tokim ol man long ol samting ai bilong yumi i no inap lukim. Dispela wok bilong autim tok i kamapim klia olsem “dispela olgeta samting i stap,” na i kamapim klia bilip bilong ol long ol dispela planti man nau ol i bilip long Jehova, em i Bikpela King, na ol i kisim dispela bilip long rot bilong ofa bilong Jisas.—Hi. 11:1; Ap. 4:24; 1 Ti. 1:14-17.
3 Ol dispela Kristen i autim tok—ol man na meri—ol i kisim save pinis na ol i wokman bilong God. Ol inap rit rait. Ol i bin skul long ol tok bilong Baibel. Ol i gat save long ol samting i kamap long ol narapela hap. Ol i save raun. Ol i bihainim pasin bilong ol grasopa, ol i no larim wanpela samting i pasim rot bilong ol long autim gutnius. (Ap. 2:7-11, 41; Jol. 2:7-11, 25) Ol man ol Kristen i autim tok long ol, long planti samting ol i wankain olsem ol man bilong nau.
4 Ol dispela Kristen bilong pastaim ol i autim “tok i gat laip” na ol i mekim gutpela wok long ol rait bilong Baibel i stap long dispela taim bipo. (Fl. 2:15, 16; 2 Ti. 4:13) Spirit bilong Jehova i kirapim 4-pela, em Matyu, Mak, Luk, na Jon, long raitim “gutnius bilong Jisas Krais.” (Mk. 1:1; Mt. 1:1) Na holi spirit i kirapim sampela, olsem Pita, Pol, Jon, Jems, na Jut, long raitim ol pas. (2 Pi. 3:15, 16) Na sampela i mekim wok olsem kuskus na ol i lukim ol dispela pas samting na raitim planti kopi, na salim i go long narapela narapela kongrigesen bilong helpim ol dispela planti nupela kongrigesen i wok long kamap. (Kl. 4:16) Na spirit bilong God i save stiaim tingting bilong “ol aposel na ol hetman” long Jerusalem, na taim ol Kristen i gat askim long sampela tok bilong bilip, ol dispela aposel na hetman i stretim dispela tok, na ol i save raitim ol dispela tok bai ol i ken lukim long bihain. Dispela lain bilong bosim ol Kristen, ol i save raitim ol pas tu bilong givim tok long ol kongrigesen i stap longwe longwe. (Ap. 5:29-32; 15:2, 6, 22-29; 16:4) I no gat posofis long dispela taim, olsem na ol yet i save painim rot bilong salim pas i go.
5 Pastaim ol man i raitim ol tok bilong Baibel long ol longpela pepa i hatwok long yusim, tasol ol Kristen i laik hariap tilim ol rait bilong Baibel i go long ol man, olsem na ol i kirap mekim wok long rait bilong Baibel em ol man i wokim olsem buk. Ol dispela buk i kain olsem buk bilong yumi long nau, i gat ol pes bilong en, na man inap opim kwik na lukim wanpela tok. Sapos man i laik lukim wanpela tok long longpela pepa em i hatwok, long wanem, em i mas opim dispela longpela pepa i go i go na painim painim dispela tok. Dispela pasin bilong pasim ol rait wantaim olsem wanpela buk i helpim ol Kristen long pasim wantaim ol rait bilong olgeta liklik buk bilong Baibel. Pastaim ol i save raitim olgeta tok bilong narapela narapela liklik buk long narapela narapela longpela pepa. Ol Kristen bilong pastaim i go pas long mekim wok long ol buk. Ating ol yet i bin kamapim pasin bilong wokim ol buk. Ol man bilong raitim tok em ol i no bilong lain Kristen, ol i no kirap kwik long bihainim dispela pasin bilong raitim ol tok olsem buk, tasol planti rait bilong ol Kristen, em ol i bin raitim long pepa pitpit long namba 2 na namba 3 senseri,a ol i raitim olsem buk.b
6 Tok Grik Bilong Planti Man (Koine). Olpela tok Grik i stap namel long namba 9 senseri B.C.E. na namba 4 senseri B.C.E. Em taim bilong tok Grik bilong hap bilong Atens na hap bilong Aionia. Insait long dispela haptaim na moa yet long namba 5 na namba 4 senseri B.C.E., planti man bilong lain Grik, em ol i man bilong raitim pilai na singsing, na man bilong mekim tok long ples bung, na man bilong raitim stori bilong bipo, na saveman, na man bilong saiens, olsem Homa na Herodotus na Sokratis na Pleto na sampela moa, ol i kamap strong na kisim biknem. Tasol kirap long namba 4 senseri B.C.E. na i go inap long namba 6 senseri C.E. samting, ol i lusim dispela olpela tok Grik na ol i kirap mekim wanpela kain tok Grik (Koine) em planti man inap save long en na i no bilong sampela hap tasol. As bilong dispela i olsem: Bikpela King Aleksander i kirap mekim planti pait na ol soldia long ami bilong em i bilong olgeta hap bilong kantri Grik. Ol i save mekim tok Grik bilong hap bilong ol yet wan wan, tasol taim ol i bung wantaim, nau ol i kirap long mekim wanpela kain tok Grik, ol i kolim Koine, em olgeta wantaim inap save long en. Aleksander i go mekim pait na em i daunim hap bilong Isip, na Esia, na i go olgeta long hap bilong India, olsem na tok Grik Koine i go kamap long planti kantri na i kamap tok ples bilong olgeta lain wantaim inap long planti handet yia. Ol tok Grik bilong rait Septuagint ol i raitim long tok Grik Koine olsem i stap long Aleksandria, long Isip, long namba 3 na namba 2 senseri B.C.E.
7 Long taim bilong Jisas na ol aposel, tok Grik Koine em tok ples bilong olgeta lain em Rom i bosim. Baibel yet i makim olsem. Taim ol i nilim Jisas long diwai pos, ol i putim wanpela tok long diwai antap long het bilong em na ol i mas raitim long 3-pela tok ples. Ol i mas raitim long tok Hibru, em tok ples tru bilong ol Juda, na ol i mas raitim long tok Latin tu, long wanem em tok ples bilong ol lain i bosim ples, na ol i mas raitim long tok Grik tu, long wanem, planti man long Jerusalem i save mekim tok Grik wankain olsem planti man long Rom na Aleksandria na Atens yet i mekim. (Jo. 19:19, 20; Ap. 6:1) Tok bilong Aposel 9:29 i makim olsem Pol i bin autim gutnius long ol Juda long Jerusalem, em ol i save mekim tok Grik. Long dispela taim, tok Grik Koine em i wanpela strongpela tok ples pinis—na em i tok ples bilong planti man, olsem na i gutpela tok ples bilong raitim ol tok bilong God Jehova long en na bai planti man i ken save long ol dispela tok.
TOK BILONG OL SKRIPSA GRIK NA ROT BILONG KISIM
8 Long stadi paslain long dispela yumi bin kisim save olsem Jehova i bin lukautim ol tok i tru bilong em long Ol Skripsa Hibru long rot bilong planti rait. Orait, olsem wanem long ol tok bilong Baibel em ol aposel na ol narapela disaipel bilong Jisas i bin raitim? God i lukautim gut ol dispela tok tu na yumi inap kisim? Sapos yumi skelim ol planti planti olpela rait Grik bilong Ol Skripsa Grik em ol i stap yet, na ol olpela rait bilong en long ol narapela tok ples, yumi inap save God i bin lukautim gut ol tok i tru bilong em long Ol Skripsa Grik. Olsem yumi stori pinis, dispela hap bilong Baibel i gat 27 liklik buk bilong en. Orait, nau yumi ken skelim ol rait i olsem rot bilong yumi bin kisim ol tok bilong Ol Skripsa Grik, na bai yumi save ol tok yumi kisim pinis i wankain olsem ol i bin raitim pastaim long tok Grik—God i bin lukautim gut i kam inap long nau.
9 Planti Olpela Rait Grik. Ol tok bilong ol 27 liklik buk i hap tru bilong Ol Skripsa Grik, em ol man i bin raitim long dispela tok Grik bilong planti man. Tasol ating Matyu i bin raitim Gutnius long tok Hibru bilong Baibel pastaim, bilong helpim ol Juda. Jerome, em man bilong tanim tok bilong Baibel na em i stap long namba 4 senseri, em i tok olsem. Em i tok, bihain ol i bin tanim long tok Grik. Ating Matyu yet i mekim, long wanem, bipo em i wanpela wokman bilong gavman bilong Rom na em i man bilong kisim takis, olsem na em i mas save long tok Hibru, na tok Latin, na tok Grik tu.—Mk. 2:14-17.
10 Ol narapela Kristen bilong raitim ol tok bilong Baibel, olsem Mak, Luk, Jon, Pol, Pita, Jems, Jut, olgeta i bin raitim ol tok bilong ol long tok Grik Koine em tok ples bilong planti man, na ol Kristen wantaim planti narapela man ol i save long en. Jon i raitim laspela hap bilong Ol Skripsa Grik long yia 98 C.E. samting. Ol 27 rait ol dispela man yet i bin raitim pastaim long tok Grik Koine, ating ol i no i stap moa, long wanem ol man i no bin painim wanpela. Tasol ol kuskus i bin lukim ol dispela rait bilong pastaim na raitim raitim gen planti taim, na long dispela rot i gat planti planti olpela rait bilong ol hap bilong Ol Skripsa Grik ol i stap yet.
11 Planti Olpela Rait Tru, Winim 13,000. I gat planti planti olpela rait bilong ol 27 liklik buk i hap tru bilong Ol Skripsa Grik em ol i stap yet na yumi inap lukim long nau. Sampela i gat bikpela hap rait bilong Baibel long en; na sampela i gat ol liklik hap rait tasol. Sampela man i bin skelim na ol i tok, i gat 5,000 samting olpela rait long tok Grik bilong pastaim. Na i gat 8,000 samting long ol narapela tok ples. Sapos yumi bungim olgeta wantaim em planti olpela rait tru—winim 13,000. Ol dispela olpela rait i bilong namba 2 senseri C.E. i go inap long namba 16 senseri C.E. na olgeta i helpim yumi long save long ol tok em i tok tru bilong Ol Skripsa Grik olsem ol i bin raitim long pastaim. Wanpela bilong ol dispela planti planti olpela rait em i olpela tru, winim ol narapela, em liklik hap rait bilong Gutnius Jon i Raitim na i stap long pepa ol i bin wokim long pitpit. Em i stap long wanpela laibreri (John Rylands Library) long taun Manchester, Inglan (ol i save raitim namba bilong en olsem P52). Em bilong 125 C.E. samting.c Olsem na ol i bin raitim dispela inap olsem 25 yia tasol bihain long taim Jon i raitim ol dispela tok long pastaim. I gat wan wan rait tasol bilong helpim ol man long save long ol tok ol man bilong raitim buk long bipo i bin raitim, na ol dispela rait i bin kamap planti handet yia bihain long taim man i raitim tok long pastaim. Tasol i gat planti planti olpela rait bilong helpim yumi long save long tok tru bilong Ol Skripsa Grik olsem ol i bin raitim long pastaim.
12 Ol Rait Long Pepa Pitpit. Taim ol man i lukim rait Septuagint na raitim raitim gen, na taim ol i raitim ol tok bilong Ol Skripsa Grik long pastaim, ol i bin raitim long pepa ol man i wokim long pitpit. Ol i bin raitim ol tok bilong Baibel long kain pepa olsem i go inap long namba 4 senseri C.E. samting. Na ol pas ol i salim long ol kongrigesen Kristen, dispela tu ol i raitim long dispela kain pepa.
13 Ol i painim pinis planti planti olpela rait pitpit long provins Faiyūm, long Isip. Long 1880 samting ol i painim pinis sampela olpela rait pitpit bilong Baibel. Sampela i olsem buk na i nambawan tru bilong helpim ol man long save long ol tok tru bilong Baibel, winim olgeta narapela olpela rait ol man i painim pinis long taim bilong yumi. Ol i larim ol man i lukim ol dispela olpela buk long yia 1931, ol inap olsem 11-pela buk na i gat hap rait bilong 8-pela liklik buk bilong Ol Skripsa Hibru na 15 liklik buk bilong Ol Skripsa Grik long en. Olgeta dispela rait i stap long tok Grik. Ol dispela olpela buk long pepa ol man i wokim long pitpit i bilong namba 2 senseri i go namba 4 senseri C.E. Ol i kisim planti bilong ol dispela olpela buk bilong Ol Skripsa Grik na putim wantaim ol narapela olpela rait em wanpela man, nem bilong em Chester Beatty, i bin bungim (Chester Beatty Collections, long lista ol i raitim namba bilong ol olsem P45, P46, P47, na dispela leta “P” i makim “Pepa Pitpit”).
14 Sampela olpela rait long pepa pitpit, em narapela man i bungim na ol tu i gutpela tru bilong helpim ol man long save long tok tru bilong Baibel, em ol i bin wokim olsem buk long Geneva, Swiselan, long 1956-1961 (ol i kolim Bodmer Papyri). I gat hap rait bilong tupela Gutnius (P66 na P75) em ol i olpela tru, bilong 200 C.E. samting. Long pes 20 i gat lista bilong sampela gutpela olpela rait bilong Ol Skripsa Hibru na Ol Skripsa Grik, em ol man i bin raitim long pepa pitpit. Long han sut long dispela lista ol i makim ol ves long Baibel New World Translation of the Holy Scriptures, em tok bilong ol dispela olpela rait long pepa pitpit i helpim tok ol i bin raitim long dispela Baibel, na ol i putim liklik tok daunbilo bilong makim dispela.
15 Ol dispela olpela rait long pepa pitpit i kamapim klia olsem long bipo yet ol i bin bungim wantaim ol liklik buk i hap tru bilong Baibel. Long ol olpela rait pitpit bilong Chester Beatty i gat tupela buk i stap—wanpela i bungim wantaim sampela hap tok bilong 4-pela Gutnius na Buk Aposel (P45), na narapela i bungim wantaim 9-pela bilong ol 14 pas bilong Pol (P46)—na dispela i kamapim klia olsem bihain liklik long taim ol aposel i dai pinis ol man i bin bungim wantaim olgeta liklik buk ol i hap tru bilong Ol Skripsa Grik na wokim i kamap olsem wanpela buk. Ol dispela buk bilong Ol Skripsa Grik i no inap i go nabaut na kamap kwik long hap bilong Isip, olsem na yumi save ol man i bin bungim na wokim olsem buk paslain long namba 2 senseri. Dispela i kamapim klia olsem long pinis bilong namba 2 senseri ol i makim pinis ol liklik buk ol i hap tru bilong Ol Skripsa Grik na ol i no senisim bihain. Em nau, ol i wokim pinis lista bilong olgeta liklik buk i hap tru bilong Baibel.
16 Ol Olpela Rait Long Skin Bilong Abus. Long Stadi Namba 5, yumi bin kisim save olsem long namba 4 senseri C.E. ol i no raitim tok moa long pepa pitpit; ol i kirap long raitim ol tok bilong Baibel long skin bilong abus, olsem long skin bilong pikinini bulmakau o pikinini sipsip o meme, na dispela i no save bagarap kwik. Sampela olpela rait bilong Baibel, em ol inap helpim tru yumi na ol i stap long nau, em ol man i bin raitim long skin bilong abus. Yumi stori pinis long ol olpela rait bilong Ol Skripsa Hibru ol i bin raitim long skin bilong abus. Long pes 21 i gat lista bilong sampela gutpela olpela rait bilong Ol Skripsa Hibru na Ol Skripsa Grik em ol man i bin raitim long skin bilong abus. Ol olpela rait bilong Ol Skripsa Grik long dispela lista ol i bin raitim long ol bikpela leta tasol (uncials). Wanpela buk (New Bible Dictionary) i tok i gat 274 kain rait olsem, em bilong Ol Skripsa Grik, ol i bilong namba 4 senseri C.E. i go inap namba 10 senseri C.E. Na i gat olsem 5,000 ol i bin raitim long ol liklik leta long pasin bilong pulim rait.d Ol dispela olpela rait tu ol i bin raitim long skin bilong abus kirap long namba 9 senseri C.E. na i go inap long taim ol man i kirap long wokim ol buk long masin. Ol dispela olpela rait ol i bin raitim long ol bikpela leta i bilong pastaim tru na ol tok bilong ol i stret, olsem na Komiti Bilong Tanim Tok na Wokim Baibel New World Translation ol i mekim wok long en bilong helpim ol long raitim stret ol tok bilong Ol Skripsa Grik long dispela Baibel. Yu inap lukim dispela long lista “Sampela Gutpela Olpela Rait Long Skin Bilong Abus.”
TAIM BILONG SKELIM NA STRETIM
17 Rait Bilong Erasmus. Long ol handet handet yia namel long 500-1500 C.E., tok Latin em i tok ples bilong planti man na Misin Katolik Bilong Rom i bosim strong hap bilong Westen Yurop. Ol man i save kolim dispela haptaim olsem Taim Bilong Tudak, long wanem, wan wan man tasol inap skul na kisim save. Tasol long namba 15 senseri ol man i wokim masin bilong prinim ol buk, na long namba 16 senseri sampela man i laik stretim sampela tok na pasin bilong Misin Katolik na ol i lusim Misin na ol lotu Talatala i wok long kamap, na ol man i no i stap olsem kalabus moa long tudak. Ol i laik lain na kisim save na ol i gat laik gen long kisim save long tok Grik. Long dispela taim wanpela saveman bilong Holan i gat biknem, em Desiderius Erasmus, em i wokim wanpela tumbuna rait bilong “Nupela Testamen” long tok Grik. (Kain tumbuna rait ol i save wokim olsem: Ol i save skelim gut planti olpela rait na raitim ol tok em planti man i wanbel long ting em i tok tru olsem ol man i bin raitim long pastaim, na sapos long sampela olpela rait i gat tok i narapela kain liklik, ol i save makim dispela long ol liklik tok daunbilo.) Namba wan taim ol i prinim dispela tumbuna rait, ol i prinim long Basel, long Swiselan, long 1516. Namba wan taim ol i wokim dispela rait, i gat planti popaia long en, tasol ol i stretim na wokim gen long 1519, 1522, 1527, na 1535. Taim Erasmus i wok long redim dispela tumbuna rait, i gat wan wan olpela rait tasol em inap lukim, em ol i bin raitim long pasin bilong pulim rait na ol i bilong bihain tru.
18 Ol man i lukim dispela tumbuna rait long tok Grik, em Erasmus i stretim na wokim, na dispela i helpim ol long tanim gut ol tok bilong Ol Skripsa Grik long sampela tok ples bilong Westen Yurop. Ol dispela Skripsa Grik i winim tru Ol Skripsa Grik em ol man i bin lukim Baibel Rom bilong Jerome (Vulgate) na wokim. Namba wan man bilong lukim rait bilong Erasmus na wokim Ol Skripsa Grik, em Martin Luther bilong Jemani. Em i wok long tanim ol tok bilong Ol Skripsa Grik i go long tok Jeman na em i pinisim dispela wok long 1522. Ol man i mekim nogut tru long William Tyndale bilong Inglan, tasol em i mekim wok long rait bilong Erasmus na em i wok long tanim ol tok bilong Ol Skripsa Grik i go long tok Inglis. Bihain em i mas ranawe i go long Yurop na em i pinisim dispela wok long dispela hap long 1525. Antonio Brucioli i tanim ol tok bilong rait bilong Erasmus i go long tok Itali long 1530. Rait long tok Grik bilong Erasmus i mekim na ol man i ken skelim na stretim ol tok na kamapim bek ol tok bilong Baibel olsem ol man i bin raitim long pastaim.
19 Ol i Brukim Long Ol Sapta na Ves. Long namba 16 senseri i gat wanpela man long Paris em i kisim biknem long prinim ol buk na long redim ol buk bilong prinim, nem bilong em Robert Estienne, o Stephanus. Em i man bilong redim ol buk bilong prinim na em i save i gutpela sapos ol i brukim ol tok bilong buk long ol sapta na ves na bai man inap lukim kwik ol tok em i wok long painim insait long buk. Olsem na em i kirapim dispela pasin long Ol Skripsa Grik em i wokim long 1551 long tok Grik na tok Latin. Ol Masoret i bin brukim ol tok bilong Ol Skripsa Hibru long ol ves, tasol long 1553 Stephanus i wokim wanpela Baibel long tok Frans na dispela em i namba wan Baibel i gat ol sapta na ves olsem long Baibel bilong yumi long nau. Ol i bihainim dispela pasin long ol Baibel ol i wokim long tok Inglis, olsem na ol man inap wokim buk concordance i kamapim lista bilong ol tok bilong Baibel na i makim ves dispela tok i stap long en. Alexander Cruden i wokim wanpela long 1737, na i gat tupela i kamapim olgeta wan wan tok i stap long Baibel King James long tok Inglis—bilong Robert Young, ol i wokim namba wan taim long Edinburgh long 1873, na bilong James Strong ol i wokim long New York long 1894.
20 Textus Receptus. Stephanus i wokim wanpela “Nupela Testamen” long tok Grik na em i stretim tok bilong en na prinim gen 3-pela taim samting. Em i lukim rait bilong Erasmus na wokim dispela Ol Skripsa Grik, na em i lukim wanpela buk (Complutensian Polyglott) bilong 1522 na 15 olpela rait ol man i bin raitim long pasin bilong pulim rait sampela handet yia paslain long dispela taim, na nau em i stretim sampela tok long dispela Ol Skripsa Grik. Long 1550, Stephanus i prinim dispela “Nupela Testamen” Grik long namba 3 taim, na dispela i kamap olsem “tok ol i kisim pinis” (tok Latin, Textus Receptus). Dispela rait em i as bilong ol tok bilong Ol Skripsa Grik long ol Baibel Inglis bilong namba 16 senseri, na bilong Baibel King James Version bilong yia 1611.
21 Ol Tok Tru Bilong Ol Skripsa Grik Long Tok Grik. Bihain ol man i gat bikpela save long tok Grik ol i wokim ol tumbuna rait ol i bin stretim gut ol tok bilong en long tok Grik. Wanpela man (J. J. Griesbach) em inap ritim ol planti handet olpela rait Grik ol man i painim pinis klostu long pinis bilong namba 18 senseri, em i wokim wanpela tumbuna rait i nambawan tru. Ol i prinim tumbuna rait bilong em long 1796-1806 em i gutpela moa yet. Dispela tumbuna rait bilong em i as bilong Ol Skripsa Grik em Sharpe i tanim i go long tok Inglis, na em i as bilong hap bilong tumbuna rait long Baibel The Emphatic Diaglott, em ol i wokim pastaim long 1864. I gat sampela tumbuna rait moa i gutpela, olsem bilong Konstantin von Tischendorf (1872) na Hermann von Soden (1910). Ol tumbuna rait bilong Hermann von Soden i as bilong Ol Skripsa Grik em Moffatt i wokim long tok Inglis long 1913.
22 Rait Bilong Westcott na Hort. I gat wanpela tumbuna rait long tok Grik em planti man i kisim olsem tok tru bilong Ol Skripsa Grik. Tupela saveman bilong Cambridge Yunivesiti, em B. F. Westcott na F. J. A. Hort, ol i bin kamapim long 1881. Komiti long Inglan bilong skelim na stretim tok bilong Baibel (British Revision Committee), em Westcott na Hort i bilong dispela komiti, ol i bin lukim dispela rait bilong tupela na stretim ol tok na wokim wanpela “Nupela Testamen” long 1881. Ol man bilong tanim tok bilong Ol Skripsa Grik i go long tok Inglis long Baibel New World Translation ol i bin mekim bikpela wok long dispela tumbuna rait. Na dispela tumbuna rait em i as bilong ol tok bilong Ol Skripsa Grik long sampela narapela Baibel Inglis, olsem: The Emphasised Bible, na American Standard Version, na An American Translation (Smith-Goodspeed), na Revised Standard Version. Dispela laspela Baibel i bin mekim wok long narapela rait tu, em rait bilong Nestle.
23 Komiti Bilong Tanim Tok na Wokim Baibel New World Translation ol tu i bin mekim wok long dispela rait bilong Nestle (namba 18 edisen, 1948). Ol i bin lukim bilong skelim gut ol tok. Na ol i bin lukim tu rait bilong tupela Katolik bilong lain Jesuit, em José M. Bover (1943) na Augustinus Merk (1948), em tupela saveman. Na taim ol i laik stretim ol tok daunbilo long Baibel New World Translation, Reference Edition bilong 1984, ol i bin lukim rait bilong United Bible Societies bilong 1975 na rait bilong Nestle-Aland bilong 1979.e
24 Ol Olpela Baibel Ol i Bin Lukim Long Tok Grik na Tanim Tok Bilong En. I gat ol dispela olpela rait bilong Ol Skripsa Grik long tok Grik, na i gat planti olpela rait bilong Ol Skripsa Grik ol i bin lukim tok bilong en long tok Grik na tanim long narapela tok ples. I gat 50 samting olpela rait (o hap rait) bilong Ol Skripsa Grik long olpela tok Latin, na i gat planti tausen rait bilong Baibel Latin bilong Jerome (Vulgate). Komiti bilong wokim Baibel New World Translation ol i bin lukim ol dispela olpela rait, na ol i bin lukim tu ol olpela rait bilong Ol Skripsa Grik long tok Koptik, na tok Amenia, na tok Siria.f
25 Kirap long namba 14 senseri na i kam, ol i bin tanim ol tok bilong Ol Skripsa Grik i go long tok Hibru. Ol dispela Baibel long tok Hibru i helpim yumi, long wanem sampela i putim bek nem bilong God long Ol Skripsa Grik. Planti taim Baibel New World Translation i kamapim sampela tok bilong ol dispela Baibel. Taim ol i mekim olsem ol i save putim leta “J” wantaim wanpela namba. Bilong kisim sampela save moa, lukim tok i go pas bilong Baibel New World Translation of the Holy Scriptures—With References, pes 9-10, na appendix 1D, “The Divine Name in the Christian Greek Scriptures.”
OLSEM WANEM LONG OL TOK I NARAPELA NARAPELA KAIN?
26 I gat planti olpela rait bilong Ol Skripsa Grik, winim 13,000, na planti tok long ol dispela rait i narapela narapela kain. Inap olsem 5,000 bilong ol dispela olpela rait i stap long tok Grik, na long ol dispela olpela rait tu i gat planti tok i narapela narapela kain. Taim kuskus i lukim rait bilong pastaim na raitim gen, sampela taim em i popaia na i no raitim stret sampela tok, na ol dispela popaia i stap long rait bilong em. Sapos ol i salim rait bilong em i go long wanpela hap, orait bai olgeta kuskus i lukim dispela rait na raitim gen, olsem na rait bilong ol bai i gat wankain popaia, na olgeta rait bilong dispela hap bai i wankain, olsem bilong wanpela “famili.” Long dispela rot i gat ol “famili famili” bilong ol olpela rait i bin kamap, na sampela tok long ol olpela rait bilong narapela narapela “famili” i narapela narapela kain. Ating yumi kirap nogut long ol dispela planti tausen popaia bilong ol kuskus na yumi tingting planti. Olsem wanem? Ating ol dispela popaia i makim olsem ol tok bilong Ol Skripsa Grik yumi kisim pinis i no wankain olsem ol i bin raitim long pastaim? Nogat tru!
27 F. J. A. Hort i bin wok wantaim narapela man long kamapim wanpela tumbuna rait ol i kolim Westcott and Hort, na Hort i tok: “Bikpela hap tru bilong ol tok bilong Nupela Testamen, em yumi no ken skelim skelim bilong painim ol hap tok kranki long en, long wanem, ol dispela tok i no narapela narapela kain. Ol dispela tok i bilong yumi raitim gen, em tasol. . . . i gat sampela liklik hap tok nating i narapela narapela kain, . . . tasol sapos yumi no bungim dispela wantaim, orait mitupela i ting i gat liklik hap tru (.001 pesen) bilong olgeta tok bilong Nupela Testamen em yumi no save gut, em i tok tru bilong en o nogat.”g
28 Tingting Bilong Yumi Long Ol Tok Yumi Kisim Pinis. Inap planti handet yia ol man i bin raitim raitim planti taim ol tok bilong Ol Skripsa Grik, orait olsem wanem yumi ken save ol tok yumi kisim pinis i tok tru bilong Ol Skripsa Grik na i wankain olsem ol i bin raitim long pastaim? I gat planti tausen olpela rait yumi ken skelim, na long taim bilong yumi ol i bin painim sampela rait bilong Baibel i olpela moa yet. Sampela olpela rait bilong Ol Skripsa Grik i bilong 125 C.E., em olsem 20 yia samting bihain long taim aposel Jon i dai klostu long 100 C.E. Ol dispela olpela rait i bin helpim ol man long lukim ol popaia bilong ol kuskus na stretim ol dispela tok, olsem na long nau yumi gat wanpela gutpela rait Grik bilong Baibel i wankain olsem ol i bin raitim long pastaim. Wanpela saveman bipo em i holim wok olsem dairekta na man bilong lukautim ol buk long bikpela haus tumbuna long Inglan (British Museum), em Sir Frederic Kenyon, em i skelim dispela samting na em i tok:
29 “Yumi painim pinis planti olpela rait i bilong ol yia klostu tru long taim ol i bin raitim tok long pastaim. Ol yia i stap namel i no planti, olsem na yumi no ken tingim. Nau yumi ken save tru, ol tok bilong Baibel yumi kisim pinis em i wankain olsem ol i bin raitim long pastaim. Nau yumi save long ol liklik buk i hap tru bilong Nupela Testamen, na yumi save bikpela hap tok bilong ol dispela liklik buk i wankain olsem ol i bin raitim long pastaim. Yumi save, bikpela hap tok bilong Baibel i wankain olsem ol i bin raitim long pastaim, tasol yumi no save long sampela ol liklik liklik tok.”h
30 Bilong helpim yumi long save long ol dispela “liklik liklik tok,” yumi ken lukim ol tok bilong Hort ol i kolim long paragraf 27. Sampela man i gat wok long painim ol tok ol kuskus i bin senisim na stretim ol dispela popaia, na ol i stretim pinis planti. Long dispela as ol man i save tingim tumbuna rait bilong Ol Skripsa Grik long tok Grik, em Westcott na Hort i bin stretim na wokim, em i nambawan tru. Dispela rait em i as bilong ol tok bilong Ol Skripsa Grik long Baibel New World Translation, olsem na ol man i ritim ol inap kisim tok tru “bilong Bikpela.” Yes, tok tru bilong Jehova i bin stap gut insait long ol dispela planti planti olpela rait Grik.—1 Pi. 1:24, 25.
31 Na i gat sampela tok moa bilong Sir Frederic Kenyon yumi ken tingim. (Dispela tok i stap long buk bilong em, Our Bible and the Ancient Manuscripts, 1962, long pes 249.) Em i tok: “Nau yumi ken save, ol tok bilong Nupela Testamen yumi kisim pinis em i tok tru bilong en, long wanem, ol olpela rait ol man i painim pinis long taim bilong yumi i kamapim klia dispela samting, em ol dispela rait i bilong ol yia klostu tru long taim ol man i bin raitim ol dispela tok long pastaim. Tru, sampela tok i narapela narapela kain liklik, tasol ol dispela tok i no senisim ol as tok ol Kristen i bilip long en.” Komiti Bilong Tanim Tok na Kamapim Baibel New World Translation long tok Inglis ol i bin lukim ol dispela olpela rait bai ol i ken tanim gut ol tok na raitim stret long tok Inglis. (Lukim lista long pes 17.) Ol i putim planti liklik tok daunbilo i kolim ol olpela rait ol i bin kisim tok long en. Komiti Bilong Tanim Tok na Kamapim Baibel New World Translation i bin mekim wok long ol gutpela save ol man i bin kisim long ol rait bilong Baibel bilong bipo na i kam inap nau bilong ol i ken tanim gut ol tok na kamapim dispela gutpela Baibel. Olsem na yumi ken bilip tru olsem ol tok bilong Ol Skripsa Grik yumi kisim pinis long nau em “ol dispela gutpela tok” spirit bilong God i bin kirapim ol disaipel bilong Jisas Krais long raitim. Yumi mas bilip tru long ol dispela gutpela tok na laikim tru!—2 Ti. 1:13.
32 Em nau, long dispela stadi na long stadi i kamap paslain long dispela, yumi bin skelim gut ol olpela rait na ol tok bilong Baibel. Bilong wanem yumi bin mekim bikpela stadi long dispela? Em bilong kamapim klia olsem ol tok bilong Ol Skripsa Hibru na Ol Skripsa Grik em yumi kisim pinis i wankain olsem Jehova i bin kirapim ol bilipman bilong bipo long raitim long pastaim. Ol rait bilong pastaim, em holi spirit i as bilong en. Ol kuskus i bin raitim raitim gen ol dispela tok, ol i gat save long mekim wok, tasol holi spirit i no as bilong ol rait bilong ol. (Sng. 45:1; 2 Pi. 1:20, 21; 3:16) Olsem na i gat wok long skelim skelim ol dispela planti planti olpela rait na bai yumi ken save long ol tok i tru olsem i bin kam long God Jehova long pastaim. Yumi mas tenkyu tru long Em long dispela gutpela presen tru em i bin givim long yumi, em Baibel. Na yumi mas tenkyu long Em long gutpela tok bilong Kingdom i kam long yumi long rot bilong Baibel!
[Ol Futnot]
a Dispela tok “senseri” i makim wanpela haptaim i gat 100 yia insait long en, na ol i yusim bilong makim taim samting i bin kamap. Olsem: Namba 19 senseri i makim ol yia i kirap long 1801 i go inap long yia 1900.
b Insight on the Scriptures, Vol. 1, pes 354-5.
c Insight on the Scriptures, Vol. 1, pes 323; New Bible Dictionary, second edition, 1986, J. D. Douglas, pes 1187.
d New Bible Dictionary, second edition, pes 1187.
e The Kingdom Interlinear Translation of the Greek Scriptures, 1985, pes 8-9.
f Lukim sta long Luke 24:40; John 5:4; Acts 19:23; 27:37; na Revelation 3:16.
g The New Testament in the Original Greek, 1974, Vol. I, pes 561.
h Buk The Bible and Archaeology, 1940, pes 288-9.