Yün Harikası
KIŞIN sıcacık, yazın ise şaşırtıcı derece serin tutan nedir? Pamuktan daha kalın olmasına karşın, hafif kumaş dokumakta kullanılan nedir? Kayakçıları soğuktan koruyan, modacıların ise, en sevdikleri kumaş nedir? Gerildiğinde üçte biri kadar uzayan, bırakıldığında yine eski uzunluğuna dönen nedir?
Bütün bu soruların yanıtı yündür—çok yönlü, dayanıklı yün! Evet, uysal bir hayvan olan koyunun bu hayret verici koruyucu örtüsünden, insanın sahip olduğu dokumalar arasında çok yönlü kullanım özelliği en fazla olanı elde edilmektedir.
Yüzyıllardan Beri Kullanılıyor
Güney Amerika’ya varan ilk kâşifler, Perulular ve kıtadaki diğer halkların çoğunun, güzel alpaka yününden giysiler giydiklerini gördüler. Fakat çok daha önceleri, ta Mukaddes Kitabın yazıldığı çağlarda, koyunlar büyük sürüler halinde beslenir ve onların boyanıp özel işlemlerden geçirilen yününden giysiler yapılırdı.—Levililer 13:47.
Çağımızda ise, sadece çabuk üremesi ve yüksek kalitedeki yünüyle değil, ağır koşullara dayanma ve sert iklimlerde yaşayabilme yeteneğiyle de gürbüz İspanyol merinos koyunu dikkatlerin odak noktası haline gelmiştir. Ağır koşullara dayanıklı merinos, Avustralya kıtasının kuru iklimi için idealdir. 18. yüzyılın sonunda bu yeni sömürgeyi kuranlar, orada sadece gıda kaynağı değil, başka kaynaklar da aradılar. Ekonomilerini kurmak için geleceği parlak bir ihraç malına gereksinimleri vardı.
Koyunun üstünde kendiliğinden büyüdüğü için yünü seçtiler. Koyunlar yalnız başlarına uzun süre dolaşabiliyorlardı ve büyük miktarda yün elde etmek için çok az çalışmak gerekiyordu. Yün kolayca paketlenebiliyor ve depoda yıpranmadan kalabiliyordu. Küfe karşı dirençli olması sayesinde, gemiyle altı ay süren İngiltere yolculuğuna dayanabiliyordu. Yünün başka bir üstünlüğü ise, kolay yanan bir madde olmamasıydı.
‘Koyunun Sırtından Geçinmek’
Böylece 1797’de ilk merinos koyununun Avustralya’ya getirilmesinden sonra, bir buçuk yüzyıl boyunca yün ihracatı kıta ekonomisini büyük çapta kalkındırdı. Ne var ki, I. Dünya Savaşından sonra, daha geri durumda bulunan endüstrilerin giderek gelişmesi ve yün yerine sentetik maddelerin kullanımının artmasıyla, Avustralya’nın ekonomik yönden ‛koyunun sırtından geçindiği’ sözü geçerliğini büyük ölçüde yitirdi. Avustralya’nın yün ticareti 80’li yılların ikinci yarısına dek eşsiz bir rağbet gördü. O zamanlarda Avustralya’daki koyun sayısı 166 milyon civarındaydı, yani her Avustralyalı başına 10’dan fazla koyun düşüyordu ve yıllık yün üretimi 950.000 tonun üstündeydi.
1990 yılına doğru ise piyasa çöktü. Talep birden çok düştüğünden Avustralya’nın 70.000 koyun çiftçisinin sahip olduğu koyunlar çok fazla gelmeye başladı. Londra (İngiltere) çıkışlı Sunday Correspondent’e göre bu fazlalık 20.000.000 koyundu.
Neden Bu Denli Harika
Yünün özelliklerine göz atıldığında, ne denli çok yönlü ve kullanışlı olduğunu görmek kesinlikle şaşırtıcıdır. Yün insan saçı gibi uzar ve birçok koyun cinsinin, yünleriyle karışan uzun tüyleri vardır. Yetiştirilen merinos cinsi koyunlarda ise bu özellik giderek yok edildi, böylece onun yalnız çok revaçta olan yumuşak yünlü koruyucu örtüsü kaldı. Pamuk ve ketenden daha kalın olmasına karşın, yünün yoğunluğunun az olması hafif kumaşların yapımına elverir. Yünün iyi boyanabilme özelliği de onun çok yönlülüğüne katkıda bulunur. Bir genç kızın boynunda hafif bir esintide uçuşan parlak kırmızı bir atkı görürseniz bilin ki, o saf yün olabilir.
Fakat hiç yün ipliğini parmaklarınızla koparmaya çalıştınız mı? Kopmuyor, değil mi? Evet, tek bir yün lifi 15 ila 30 gram yüke dayanabilir—bu nedenle yün kumaşı ancak makasla kesebilirsiniz. Yün, esnekliğini sağlayan kıvrımlara sahiptir; gerildiğinde boyunun yüzde 30’u kadar uzar ve bırakıldığında normal uzunluğuna döner. Bu özelliği sayesinde yün kuru iken buruşmaz.
Üstelik, eşsiz lifleri arasında kalan hava, yüne, kışları sıcak, yazları serin tutmasını sağlayan yalıtıcı bir özellik verir. Yünün yüzeyi suya dirençlidir, bu nedenle üzerinizdeki yün hırka nemliyse hızla kurur ve diğer kumaşlar gibi sizi soğuktan dondurmaz. Zaten koyunlar yünü her tür havada sırtlarında bulunduruyor ve soğuk algınlığına yakalanmıyorlar.
Halıdan tenis topuna kadar yüzlerce nesnenin yapımında kullanılan keçenin aslında ısı ve basınçla sıkıştırılan yün olduğunu herkes bilmeyebilir. Kadın ve erkek kostümleri ve bazı ince ve yumuşak giysiler için kullanılan bükülmüş ince iplik de, özel bir sistemle bükülen yündür.
Koyundan Size
Yün üretiminin büyük çapta olduğu ülkelerde, yün kırkmak üzere kullanılan barakalar, kırsal manzaranın tamamlayıcı bir kısmıdır. Koyunlar genelde yılda bir kez kırkılır, fakat sıcak iklimde yılda iki kez de kırkılabilir.
Koyun kırkıcılar, kol ve sırt kasları gelişmiş, zor koşullara dayanıklı insanlardır. Kırkıcılar koruyucu örtüyü bütün halinde soyabilmek için güçlü, elektrikli kırkma makasları kullanır. Deneyimli bir kırkıcı günde 200 kadar koyun kırkabilir. Önce bir bacağın iç kısmından başlayıp karın yününü kırkar, sonra sırt, boyun ve omuzlara geçip diğer tarafa iner. En iyi yün koyunun omuzlarından ve iki yanından alınır.
Yeni kırkılan koyunların barakadan serbest bırakıldıklarında, üzerlerindeki ağır örtüyü atmanın verdiği yeni özgürlükle sevinçten sıçrayışlarını görmek insana zevk verir.
Daha sonra yapağılar sınıflandırılır ve kalitelerine göre ayrılır. Kalite uzmanları, bel yüksekliğindeki sehpaların üzerine çıkıp, yünlerin rengi, kıvrımları, halisliği, inceliği, yumuşaklığı ve uzunluğunu inceler. Yün sınıflamada uzman olan biri haftada 4500 kg. yapağı sınıflıyabilir. Daha sonra yapağı yıkanır ve kurutulur; üzerlerindeki yağ veya lanolin çıkarılır. Canlı koyunlardan kırkılan yün en kaliteli yündür.
Daha Uzun Ömürlü Olması İçin Dikkatli Bakım
Güvelerin yünü sevdiğini herhalde size hatırlatmaya gerek yok. Onlar yumurtalarını yünün içine bırakır, böylece yumurtadan yeni çıkan tırtılların bol yiyecekleri olur. Ter ve içine giren diğer maddeler yünü onlar için daha da lezzetli hale getirir. Bu nedenle ter kokulu ve kirli yün nesneler asla dolaplara konulmamalıdır. Güveye dayanıklı giysiler alabilirseniz, bu ekstra bir korunma olur. Eğer devamlı giymiyorsanız, yün giysilerinizi hava almayacak şekilde kutulara koyun. Bununla birlikte yün havayı sevdiğinden, devamlı giydiğiniz yün giysileri fırçalamalı ve sık sık silkelemelisiniz.
Modern teknolojinin, bugün satılan yünlerin çoğunun böceklere, küfe, ıslanınca çekmeye ve ateşe dirençli hale getirilmesine büyük yardımı olmuştur. Fakat yine de yünü yıkarken dikkatli olmalısınız. Modern çamaşır makinelerinin çoğunda yün yıkamak için özel bir devre bulunmaktadır. Fakat eğer elle yıkıyorsanız, ılık veya serin suda yıkayıp, yıkanmış giysiyi hafifçe sıkmalısınız. Yün yıkamak üzere özel olarak hazırlanan malzemeler sabundan daha iyidir, fakat eğer elinizde bu tür malzeme yoksa, yünü yıkamadan önce sabun tozunu iyice eritin. Genellikle içinde alkali bulunduğundan deterjan kullanmayın, yoksa giysileriniz zarar görebilir. Sabundan iyice arındığından emin oluncaya dek yününüzü aynı sıcaklıktaki bol suyla çalkalayın. Sonra ıslak giysiyi bir havlunun içine serip, suyunu sıkın.
Yün giysilerin bir yararı da onların hemen hemen hiç ütü istememesidir. Fakat giysilerinizin dümdüz olmasını istiyorsanız, onları tamamıyla kuruduktan sonra ya buharlı ütüyle ya da üzerlerine ıslak bez sererek ütüleyin. Ütüyle hafif ve çabuk darbeler vurursanız, giysilerinizin üzerinde istenmeyen parlaklıkların oluşmasını önlersiniz. Ütüyü ileri geri sürtmektense, kaldırıp indirerek sürmek daha iyidir.
Yün Bir Harikadır
Yünün hayranlık uyandıran bir madde olduğunu kuşkusuz kabul edersiniz. Paltodan tenis topuna kadar dayanıklı malzemelerin yapımını sağlar. Avustralya’nın ilk göçmenleri, koyunu seçmekle herhalde akıllıca bir seçim yaptılar. Bu harika maddeden yapılan sonsuz çeşitte malzemeden yararlanmaya devam ettikçe yünü insanlığın hizmetine sokanlara müteşekkiriz.
[Sayfa 16’daki resimler]
Kırkılmadan önce
Kırkma zamanı
Kırkıldıktan sonra
Son durumu