Göklerin Sağlık Denetimcileri

Karşılaşmayı en az isteyecekleri kuşun hangisi olduğu sorulsaydı birçokları akbaba diye cevap verecekti

Çok az kuş akbaba kadar kötülenmiştir. Meşum silueti olan, ölüler ve ölmek üzere olanlar üzerinde dolaşan, lanetlenmiş bir kuştur. Gözükmesi katliamın, haraplığın ve umutsuzluğun habercisi sayılır. Oysa bütün bunlar hayal ürünüdür.

Gerçeklere gelince: Birçokları akbabanın uçuşundaki zerafete ve yavrularına gösterdiği şefkate hayran kalmıştır. Onun önemli ekolojik rolünü de fark etmişlerdir. Böyleleri için akbaba hem görkemli hem de işlevi açısından vazgeçilmez bir kuştur.

Gerçi, akbabaların pek zevkli sayılamayan yemek yeme alışkanlıkları var; ayrıca onlarla ilgili söylenecek başka olumsuz şeyler de bulunmaktadır. Onlar kesinlikle hiçbir güzellik yarışmasını kazanamazlar. Onların bağırışları cıyaklama, gıdaklama, hırıldama, gaklama ve tıslama olarak tarif edilir. Öte yandan, kendilerini sevimli kılan bazı nitelikleri de vardır.

Akbaba ana-babalığı çok ciddiye alan bir kuştur. Her yıl doğan “tek çocuk” kendi kendine yetebilecek hale gelene kadar, ana- babasının dikkati hep onun üzerindedir. Erişilmez bir kaya çıkıntısı üzerine çaresizce tünemiş olan bir akbaba yavrusu, birkaç ay boyunca, anne ve babasının şefkatli bakımına kesinlikle muhtaçtır. Aslında, Ant Dağlarına özgü bir kondor türünün yavrusu yuvasını terk edebilecek hale gelmeden önce, altı ay boyunca ana-babası tarafından beslenmek zorundadır. Bu süreden sonra kendisi hemen hemen bütünüyle yetişkin duruma gelmiştir.

Akbabaların erdemi, son derece yararlı olmalarıdır. Birçok kuş insanlığa bu veya şu şekilde fayda sağladığı halde, akbabalar eşsiz bir hizmet görmektedirler. Onlar göklerin sağlık denetimcileridir.

Sağlık Denetimciliği

Leşleri ortadan kaldırmak, günlük işler arasında en gözde olanı değilse de, çok önemlidir. Halk sağlığı açısından leşlerin derhal ortadan kaldırılması gerekir, çünkü leşler hem insan hem de hayvanlar için tehlikeli bulaşıcı hastalık kaynakları olabilirler.

İşte, akbabaların özel işi budur. Şarbon veya botülizm [bir tür gıda zehirlenmesi] bulaşmış etleri bile sadece kemikleri kalana kadar hiç zarar görmeden yutarlar.

Bazı akbabalar kemik yemekte bile uzmandır. Avrasya ve Afrika’da görülen sakallı akbaba, kemikleri yükseklerden kayaların üzerine bırakır. Kemikler çatlayınca sakallı akbaba iliği ve küçük kemik parçalarını yer.

İyi ki, akbabalar insan dünyasındaki meslektaşları gibi değiller ve bu sağlık denetimciliği işini hiç grev yapmadan yerine getiriyorlar. Bu iş yapılmamış olsaydı, tropikal ovalar hastalık saçan leşlerle dolu olacaktı.

Şimdi bir akbaba grubunu tipik bir iş gününde izleyelim.

Gök Devriyesi

Güneş doğduktan kısa süre sonra akbaba filosu havalanıyor ve her biri belirli bir alan üzerinde uçuyor. Gün boyunca leş bulmak için gökyüzünde yorulmadan devriye geziyorlar. Onlardan biri sonunda bir leş gördüğü zaman dik bir dalış yapıyor ve bu pike diğer kuşların dikkatini çekiyor. Onlar da hızla ganimete yöneliyor. Sadece birkaç dakika içinde düzinelerce kuş sahnede toplanmış bulunuyor.

Yemeğe başlamadan önce, kuşlar leşin etrafında duraksayarak hopluyorlar. Ünlerinin tersine, son derece çekingen yaratıklardır. En sonunda onlardan biri leşten bir parça koparmaya başlıyor ve bu tüm gruptakiler için hücum işareti oluyor. Büyük bir arbede kopuyor ve bir rugbi maçını andıracak biçimde itişip kakışıyorlar. Karnı en aç olanlar en çok dalaşıyorlar ve genellikle ilk yemek yiyenler onlar oluyor. Leş büyükse, herkese yeterli gıda olacaktır.

Birkaç dakika içinde yemek bitmiştir. Arkasında kemiklerden başka bir şey bırakmayan kuş sürüsü yiyecek aramaya devam etmek üzere havalanıyor. Bir akbaba için hayat kolay değildir. Başka bir yiyecek bulana kadar iki veya üç gün geçebilir.

Görüş ve Ekip Çalışması

Akbabalar hava keşfi için şaşırtıcı ölçüde iyi donatılmışlardır. Kocaman kanatları tam süzülme ve yükselmeye uygun biçimde tasarlanmıştır; böylece hemen hemen hiç kanat kımıldatmadan saatlerce uçabilirler. Onlar yükselen sıcak hava akımlarından yararlanmakta ustadırlar. Bu akımlar sayesinde akbabalar çok az bir çabayla yükseklerde kalıyorlar. Ünlü bir Amerikan kuş bilimcisi olan Dean Amadon onları “doğanın en etkili ve güzel ifadelerine sahip” varlıklarından biri olarak niteliyor.

Kuş bilimcilerini yıllardır meraklandıran bir soru, akbabaların leşleri nasıl böylesine çabuk bulduğuydu.

Bunun cevabının keskin görüşlülükle ekip halinde çalışmanın birleşiminde yattığı anlaşıldı. Yapılan hesaplara göre, 750 metre yükseklikte süzülen bir akbaba yerde bulunan ve boyu 12 santimden küçük bir nesneyi fark edebilir. Böylesine keskin görüşlü olduğu halde, tek başına uçan bir akbaba yiyecek bulmakta çok güçlük çeker.

Dolayısıyla onların ekip halinde çalışmaları zorunludur. Akbabaların değişik alanlar üzerinde devriye gezmek için birbirlerinden ayrıldıkları gözlemlenmiştir. Bir akbaba bir leşe inerse, onun üzerine tipik saldırışı, yakınlarındaki kuşlar için yiyecek bulunduğuna işarettir. Onlar da hemen o yöne doğru uçarlar. Onların uçuş seyirlerini değiştirdiklerini daha uzaklardaki kuşlar da fark eder ve onlar da aceleyle sahnede yerlerini alırlar. Havada gerçekleşen bu telgraf sistemi şaşırtıcı biçimde etkilidir, öylesine ki, bir gözlemcinin gözünde tüm kuşlar oraya neredeyse aynı zamanda varmış gibidir.

Üzücüdür ki, akbabaların böylesine etkili çalışmaları ve yararlı olmaları onların korunup hayatta kalmasının garantisi olmamıştır.

Kondorun Dönüşü

En büyük ve görünüşü en etkileyici yırtıcı kuşlar arasında sayıldıkları halde, dünyanın birçok yerinde akbabaların nesli tükenme tehlikesi içindedir. Onların geleneksel yiyeceği ovalardan kaybolmuştur ve buna karşın buldukları leşler sık sık zehirlenmiş durumda olmaktadır. Yavaş çoğaldıklarından, azalan nüfusun eski sayısına ulaşması zorlaşmaktadır.

Böyle olmakla birlikte, bu konuda bazı yüreklendirici haberler vardır. Kaliforniya kondorunun yapay çiftleştirilmesi için yürütülen bir program başarılı olacak gibi görünüyor ve daha fazla kuşun yakında doğaya salıverilebileceği umuluyor. Fransız çevre korumacılarının çabaları sayesinde kızıl akbaba birkaç yıl kaybolduktan sonra Fransa’ nın Massif Central bölgesinde yeniden yerleşmiştir.

Böylece bir zamanlar nefret etmekten hoşlandığı kuş, insanın, tükenme tehlikesi içine soktuğu türleri kurtarma çabalarının simgesi olmuştur. Kuşkusuz, Kuzey ve Güney Amerika’nın dağ silsilelerinin üzerinde kondorların görkemli uçuşu harcanamayacak kadar değerli bir görüntüdür.

Bu arada, Afrika ve Asya’daki akbabalar hâlâ değeri pek takdir edilmeyen görevlerini yerine getiriyorlar: göklerin sağlık denetimciliğini.

[Sayfa 12’deki çerçeve]

Kayda Geçen Akbabalar

AKBABALAR dünyanın en ender rastlanan ve en büyük kuşları arasında sayılmaktadır. Havada en yüksekte kalma rekorunu da korumaktadırlar.

Kaliforniya kondoru dünyada nesli en çok tükenmekte olan türlerden biridir. Bu akbabayı tükenmekten kurtarmak için esaretteki iki düzine kuş arasında bir üretme programı yürüterek yoğun çabalar harcanmaktadır. 1986 yılında doğada serbest durumda yalnızca üç Kaliforniya kondoru kaldı.

Ant Dağları kondoru Afrika’daki marabu leyleğiyle birlikte tüm kara hayvanlarının arasında en büyük kanat açıklığına sahiptir: üç metreden fazla. Bazıları tartıda 13 kilodan fazla gelir; böylece yırtıcı kuşların içinde en ağırıdır.

Akbabalar çok yükseklerde de uçuyorlar. 1973’te bir Afrika akbabası (Gyps rueppellii) Batı Afrika ülkelerinden olan Fildişi Kıyısı üzerinde 11.000 metre yükseklikte uçan bir uçakla çarpışmıştı.

[Sayfa 10’daki resim tanıtım notu]

Madrid Hayvanat Bahçesinin İzniyle, Madrid, İspanya