Böbreklerimiz Yaşamsal Bir Filtre

YER’İN ve insan vücudunun ortak bir özelliği vardır: Yaşamın devamlılığı için ikisinde de bir filtre gereklidir. Yer’in güneşten gelen zararlı ışınların sürekli bombardımanından korunmaya ihtiyacı vardır. Atmosferimizin ozon tabakası bunları süzer ve yaşamın devamlılığını sağlayan ışığın yeryüzüne ulaşmasını sağlar. Ya vücudumuz hakkında ne denebilir? Vücudumuzdaki birçok kimyasal süreçte dolaşım sistemimize toksik maddeler ve atıklar bırakılır. Bunlar, kan dolaşımında kalmalarına izin verilirse bizim için ciddi sorunlara, hatta ölüme bile yol açar. Devamlı kandan süzülüp atılmaları gerekir.

Bu süzme işi böbreklerimizin temel işlevlerinden biridir. Acaba nasıl oluyor da bu küçük organlar bir yandan zararlı maddeleri tanıyıp ayırabiliyor ve atabiliyor, bir yandan da vücudumuzu besleyip hayatta tutan önemli elementlerin kanda kalmasını sağlayabiliyor? Böbreklerimizin bizi sağlıklı durumda tutmasına nasıl yardım edebiliriz?

Böbreklerimizin İçinde Neler Var?

İnsanlarda normal olarak iki böbrek vardır; sırtın alt kesiminde omurganın iki yanında yer alırlar. Her biri yaklaşık 10 santimetre uzunlukta, 5 santimetre genişlikte ve 2,5 santimetre kalınlıktadır ve ağırlığı 110 ila 170 gramdır. Böbreği boylamasına ikiye bölersek, resimde görüldüğü gibi belirgin bazı yapılar görürüz.

Böbreklerin çalışma yöntemini gözümüzde canlandırmak için, bir olayı izlemek üzere binlerce kişinin geldiği bir stadyumu düşünelim. Öncelikle, kalabalığın gruplara ayrılıp çok sayıda sıra ya da kuyruk oluşturması gerekir. Sonra, her bir sıradaki insanlar güvenlik kapılarından birer birer geçer; bileti olmayanlar buradan geri çevrilir. Bileti olanlar ayrılmış yerlerine gitmek üzere kapılardan girerler.

Benzer şekilde, kanımızı oluşturan çok sayıdaki elementin vücudumuzun tümünü dolaşması gerekir. Bununla birlikte, onlar bunu yaparken büyük kan damarları yoluyla böbreklerimizden tekrar tekrar geçmelidirler; her böbrek için bir tane olan bu damarlar böbrek atardamarları olarak adlandırılırlar. (Sayfa 24’teki resme bakın.) Böbreğe girdikten sonra, böbrek atardamarı daha küçük damarlar halinde bir yelpaze gibi böbreğin iç ve dış katmanlarına yayılır. Kanımızdaki çeşitli elementler böylece daha küçük ve daha kolay denetlenebilen ‘sıralara’ yönlendirilir.

Sonunda kan, birbiri üzerine sıkıca sarılmış 40 kadar çok küçük kan damarından oluşan minik yumaklara ulaşır. Glomerül olarak adlandırılan her yumak Bowman kapsülü diye bilinen iki katmanlı bir zarla çevrilidir.a Glomerül ve Bowman kapsülü birlikte böbreğimizin ‘güvenlik kapısının,’ yani böbreğimizin temel süzme birimi olan nefron’un ilk kısmını oluştururlar. Her böbrekte bir milyonun üzerinde nefron vardır. Fakat öylesine küçüktürler ki ancak bir mikroskopla incelenebilirler.—Sayfa 25’teki büyütülmüş nefronla ilgili şekle bakın.

Kanımızın İki Aşamalı Süzülüşü

Damarımızda dolaşan ana maddeler kan hücreleri ve proteinlerdir. Vücudumuzda, oksijen sağlamak, savunma ve onarım gibi yaşamsal hizmetler onların sayesinde gerçekleşir. Kan hücrelerinin ve proteinlerin kaybını önlemek için, süzme sürecinin ilk aşamasında bunlar diğer tüm elementlerden ayrılır. Bu özel görevi Bowman kapsülleri gerçekleştirir. Nasıl?

Glomerüle giren kan damarları, çok ince duvarlı küçücük kılcal damarlara ayrılır. Böylece, kan basıncı, bir miktar suyun ve diğer küçük moleküllerin bu kılcal damarların ince duvarlarından geçerek dolaşım sisteminden ayrılıp Bowman kapsülü ile ona bağlı kıvrık boruya geçmesini sağlar. Bu boru, kıvrıntılı tüp olarak adlandırılır. Daha büyük protein molekülleri ve tüm kan hücreleri dolaşım sisteminde kalır ve kılcal damarlardan akmaya devam eder.

Şimdi süzme işlemi daha seçici olmaya başlar. Böbreklerimiz vücudumuz için değerli hiçbir şeyin kaçmadığından tamamen emin olmalılar! Bu noktada tüp içinde akmakta olan sıvı, atıklar ve istenmeyen maddelerin yanında çözülmüş durumdaki yararlı molekülleri içeren sulu bir karışımdır. Tüpün iç çeperi boyunca bulunan özel hücreler su, tuz, şeker, mineraller, vitaminler, hormonlar ve amino asitler gibi yararlı molekülleri tanırlar. Bunlar, başarılı bir işlemle tüpün duvarından geri emilerek çekilip alınırlar ve dolaşım sistemimize tekrar girmek üzere tüpü çevreleyen kılcal damar ağına geçerler. Kılcal damarlar küçük toplardamarlar olarak tekrar bir araya gelip böbrek toplardamarı diye adlandırılan kan damarını oluşturmak üzere birleşirler. Artık süzülmüş ve temizlenmiş olan kanımız bu damar aracılığıyla böbrekten ayrılıp vücudumuzda yaşamın sürmesini sağlar.

Atıkların Dışarı Atılması

Fakat tüpte kalan sıvı hakkında ne denebilir? Anlaşılabileceği gibi, bu sıvı vücudumuzun istemediği maddeleri içerir. Sıvı kıvrıntılı tüpte, daha geniş kollektör tübe ya da kanala doğru akarken, tübün duvarındaki diğer hücreler ona ek maddeler salgılar; bunlar, amonyak, potasyum, üre, ürik asit ve fazla sudur. Son ürün idrardır.

Çeşitli nefronlardan gelen kolektör kanallar birleşir ve bu kanallardaki idrar, piramitlerin tepesindeki deliklerden akar. İdrar bu kez böbrek pelvisine geçer, ardından böbreği idrar kesesine bağlayan üreter yoluyla böbrekten ayrılır. İdrar, vücudumuzdan atılıncaya dek idrar kesesinde birikir.

Mikroskobik ölçülerine rağmen, böbreklerimizdeki iki milyondan fazla nefron muazzam bir iş yapar. The New Encyclopædia Britannica şunu belirtiyor: “Nefronlar . . . . her 45 dakikada bir kanın içerdiği beş litrelik suyun tümünü süzer.” Çeşitli maddeler tekrar emilinceye ve birçok süreç tamamlanıncaya kadar, normal, sağlıklı bir vücut her 24 saatte idrar olarak yaklaşık iki litre atık atabilir. Gerçekten iyi çalışan mükemmel bir süzme sistemi!

Böbreklerimize Dikkat Edelim!

Böbreklerimiz temizlik ve bakımlarını kendi kendilerine yaparlar; çok uzun süre işlev görme yeteneğine sahiptirler. Bununla birlikte, onların çalışmasına yardım etmek üzere bize de düşen görevler var. Vücudumuzun sağlıklı kalması için böbreklerimizden bol miktarda su geçmeli. Gerçekten de, yeterli miktarda su içilmesinin, böbrek enfeksiyonlarını ve böbrek taşlarının oluşumunu önlemenin başlıca yollarından biri olduğu düşünülüyor.b Long Island Üniversite Hastanesinin (New York) Üroloji Bölümü başkanı Dr. C. Godec, su içmenin sindirim ve kalp damar sistemlerimize de yardım ettiğine işaret ediyor.

Peki ne kadar su içilmeli? Dr. Godec ve başka birçok doktor yiyecek ve içeceklerle alınan suya ek olarak, günde en azından iki litre su içilmesini öneriyorlar. Dr. Godec “çoğu insanın su kaybına uğramış durumda olduğunu” söylüyor. Böbreklerimizde veya kalbimizde bir hastalık olmadığı sürece, suyun onlar için yararlı olduğunu belirtiyor. Şunu da ekliyor: “Fakat yeterli miktarda içmelisiniz. Çoğu kişi bunu yapmıyor.”

Bazıları, limon gibi tatlandırıcılar katılmış suyu daha lezzetli bulur. Başkaları menba suyunun ya da aktif kömür filtresinden geçirilmiş suyun tadını tercih ederler. İster sade ister çok hafifçe tatlandırılmış olsun, her durumda su böbreklerimiz için başka herhangi bir içecekten daha yararlıdır. Gerçekte, meyve sularındaki ve tatlandırılmış içeceklerdeki şeker vücudun su ihtiyacını artırır. Alkol veya kafein içeren içecekler vücudun su kaybetmesine neden olur.

Günde iki litre su içme alışkanlığını edinmek gerçekten hiç kolay olmayabilir. Bir kere, birçok kişi sık tuvalete gitmeyi rahatsız edici ve utandırıcı bir şey olarak görür. Fakat vücudunuz bu ek gayretinizden dolayı size teşekkür edecek. Yeterli miktarda su içmek sağlığınızı korumaya yardım etmenin yanında, görünüşünüzü bile olumlu yönde etkileyebilecek. Doktorlar, iyi gıda ve çok sıvı alımının, cildimizin güzel görünümünü korumada dıştan uygulanan her cilt bakım ürününden daha etkili olduğunu belirtiyorlar.

Ne yazık ki, susama mekanizmamız kusursuz değildir, hatta yaşlandıkça daha da duyarsızlaşır. Bu nedenle, ne kadar suya gereksinimimizin olduğunu söylemesi için tek başına susama mekanizmamıza güvenemeyiz. Yeterli miktarda su içtiğinizden nasıl emin olabilirsiniz? Bazıları güne iki bardak su içerek başlıyor ve sonra düzenli aralıklarla içmeye devam ediyorlar. Başkaları el altında, görünür bir yerde bir su şişesi —gün boyu belirli aralıklarla bir yudum almayı hatırlatan bir şey— bulundururlar. Hangi yöntemi kullanırsanız kullanın, katıksız, temiz suyu bol bol içmek böbreklerimizin —bizi canlı tutan harika filtrenin— değerini bildiğimizi göstermenin iyi bir yoludur.

[Dipnotlar]

[Sayfa 25’teki çerçeve]

Nefron—Temel Süzme Birimi

Her bir böbrekte bir milyondan fazla nefron vardır. Her bir nefrondaki tüpsü sistem ortalama olarak 3 santimetre uzunlukta ve 0, 05 milimetre genişliktedir. Bununla birlikte, tek bir böbrekteki tüplerin tümünü açmak mümkün olsaydı, uzunluğu yaklaşık 30 kilometreyi bulurdu!

Bowman kapsülü nefronun kıvrıntılı tüpünün girintili ucudur. Bu tüp, kılcal damarlar olarak adlandırılan çok küçük kan damarlarından oluşan bir ağla çevrilidir. Kıvrıntılı tüp, nefron tarafından süzülen atık ve toksik maddeleri taşıyan daha geniş bir kollektör kanalla buluşur.

[Sayfa 24, 25’teki şema]

Böbrek toplardamarı yeni süzülmüş kanı vücuda taşır

Böbrek atardamarı süzülmemiş kanı böbreğe getirir

Böbrek piramitleri idrarı böbrek pelvisine bırakan konik yapılardır

Korteks her nefronun glomerülünü içerir

Böbrek pelvisi idrarı toplayıp üretere aktaran bir hunidir

Üreter idrarı böbrekten idrar kesesine iletir

[Sayfa 25’teki şema]

Nefronlar sayıları iki milyonu bulan, mikroskobik tüpsü filtrelerdir. Kanı temizlerler

Glomerül

İdrar kıvrıntılı tüp tarafından toplanır ve sonra idrar kesesine gider

Bowman kapsülü

Kılcal damarlar