El Niño Nedir?

Carmen’in söylediğine göre, Lima (Peru) yakınlarında bulunan ve normal zamanda kuru olan Apurímac Irmağı hemen hemen her şeyini alıp götürdü. O şöyle yakındı: “Benim gibi olan o kadar çok insan var ki. Bu durumda olan sadece ben değilim.” Daha kuzeyde çok şiddetli yağan yağmurlar, kıyıdaki Sechura Çölünün yaklaşık 5.000 kilometrekarelik bir bölümünü geçici olarak Peru’nun en büyük ikinci gölüne dönüştürdü. Yerkürenin başka yerlerinde rekor düzeydeki seller, şiddetli siklonlar ve ciddi kuraklıklar kıtlığa, salgın hastalıklara ve büyük yangınlara yol açtı; ürünlere, binalara ve çevreye zarar verdi. Tüm bunların nedeni neydi? Birçokları, 1997’nin sonuna doğru Pasifik’in tropikal da denen ekvator bölgesinde ortaya çıkan ve varlığını yaklaşık sekiz ay boyunca sürdüren El Niño’yu suçluyor.

El Niño tam olarak nedir? Nasıl meydana gelir? Neden etkileri böylesine yaygın? Yol açtığı can kaybını ve maddi hasarı azaltmak için, bir daha ne zaman ortaya çıkacağı önceden tam olarak bilinebilir mi?

Suların Isınmasıyla Başlıyor

Newsweek dergisine göre, “El Niño, aslında Peru’nun kıyı şeridi yakınlarında her iki ila yedi yılda bir ortaya çıkan tek sıcak su akıntısıdır.” Gemiciler yüzlerce yıldır, Peru kıyıları boyunca olan bu ısınmanın farkındalar. Bu sıcak su akıntıları genellikle Noel’e yakın bir zamanda ortaya çıktığından, bunlara, İspanyolcada bebek İsa için kullanılan bir terim olan El Niño adını verdiler.

Peru’nun kıyı şeridi yakınlarındaki suların ısınması, bu ülkeye düşen yağmurların artması anlamına gelir. Bu yağmurlar, çöllerde çiçeklerin açmasına ve çiftlik hayvanlarının semirmesine neden olur. Şiddetli yağmurlar yağdığında bu bölgeyi seller basar. Ayrıca, deniz suyunun sıcak olan üst kısmı, alttaki besin dolu serin suların yüzeye çıkmasını engeller. Sonuçta, birçok deniz hayvanı, hatta bazı kuşlar yiyecek aramak için göç ederler. Bundan dolayı El Niño’nun etkileri, Peru kıyılarından uzaktaki başka yerlerde de hissedilir.a

Rüzgâr ve Su Neden Oluyor

Peru kıyı şeridi yakınlarındaki okyanus ısısının bu olağandışı artışının nedeni nedir? Bunu anlamak için, ilk olarak, Walker Dolaşımı olarak bilinen, tropikal Doğu ve Batı Pasifik arasındaki atmosferde var olan dev dolaşım döngüsünü ele alalım.b Güneş batıda, Endonezya ve Avustralya yakınlarındaki suların üst kısmını ısıttıkça, bu sıcak ve nemli hava atmosfere yükselir ve suyun yüzeyine yakın bir alçak basınç sisteminin oluşmasına neden olur. Yükselen hava soğur ve nemini kaybeder; sonuçta bu sahaya yağmurlar yağdırır. Kuru hava, atmosferin daha üst kısımlarındaki rüzgârlar tarafından doğuya götürülür. Hava doğuya gittikçe, daha serinler ve ağırlaşır; Peru ve Ekvador’a ulaşırken alçalmaya başlar. Bu durum, okyanus yüzeyine yakın bir yüksek basınç sistemi oluşmasına neden olur. Ve alçaklarda, alize rüzgârları olarak bilinen hava akımları batıya, Endonezya’ya doğru geriye hareket eder; böylece döngü tamamlanır.

Alize rüzgârları tropikal Pasifik’in yüzey ısısını nasıl etkiler? Newsweek’in haberine göre, “Bu rüzgârlar genelde küçük bir gölcükteki esinti gibi hareket eder; okyanusun üst kısmındaki sıcak suyu beraberlerinde Batı Pasifik’e sürüklerler; böylece, deniz seviyesi örneğin Ekvador’dakinden 60 santimetre daha yüksek ve su, 8 santigrat derece daha sıcak olur.” Doğu Pasifik’te, alttan üste çıkan besin dolu daha soğuk sular deniz yaşamının gelişmesine neden olur. Böylece, El Niño’nun olmadığı normal yıllarda deniz yüzeyi Doğu Pasifik’te batıdakinden daha serindir.

Atmosferde meydana gelen hangi değişiklikler El Niño’ya yol açar? National Geographic’e göre, “Bilim adamları alizelerin birkaç yılda bir dinmesinin, hatta kaybolmasının nedenlerini hâlâ anlayamadılar.” Bu rüzgârlar hızını kaybettikçe, Endonezya yakınında toplanan sıcak su doğuya doğru sürüklenir, böylece Peru ve doğudaki başka yerlerde deniz yüzeyinin ısısı artar. Sonra, bu hareketin atmosfer sistemi üzerinde de bir etkisi olur. Bir başvuru kitabında şöyle deniyor: “Pasifik’in tropikal doğu bölümünün ısınması, Walker Dolaşımını zayıflatır ve hareket eden, çok yağışlı bölgenin doğuya, batıdan Orta ve Doğu tropikal Pasifik’e taşınmasına neden olur. Böylece, Pasifik’in tüm ekvator bölgesindeki hava sistemleri etkilenir.

Akıntıdaki Bir Kaya Parçası Gibi

El Niño, tropikal Pasifik’teki su akıntılarından çok uzak bölgelerdeki iklim sistemlerini de değiştirebilir. Nasıl? Atmosferdeki dolanım sistemini kullanarak. Atmosferin dolanımındaki bölgesel karışıklıkların uzaklara kadar varan etkileri, akıntının ortasındaki bir kayanın tüm akıntı boyunca dalgacıklar oluşturmasına benzetilebilir. Sıcak tropikal okyanus sularının üzerinden yükselen yoğun yağmur bulutları, atmosferde akıntıdaki kaya gibi bir engel oluşturur; bu bulutlar, binlerce kilometre uzaktaki hava sistemlerini etkiler.

Daha kuzeydeki enlemlerde, El Niño kuvvetlenir ve “jet akıntıları” olarak bilinen, doğuya doğru hızla hareket eden rüzgâr akımlarının yerine geçer. Jet akıntıları bu enlemlerdeki fırtına sistemlerinin çoğunun akışını yönetir. Jet akıntılarının güçlenmesi ve yön değiştirmesi aynı zamanda mevsimin hava şartlarını da şiddetlendirebilir veya yumuşatabilir. Örneğin, El Niño kışları, ABD’nin bazı güney eyaletlerinde normalden daha yağmurlu ve soğuk geçerken, kuzey eyaletlerdeki bölgelerde daha önceki normal kışlara göre genelde daha yumuşak geçer.

Ne Kadarı Önceden Tahmin Edilebilir?

Bir fırtınanın etkileri ancak birkaç gün öncesinden bilinebilir. Aynı şey El Niño’yu önceden bildirme girişimleri için de söylenebilir mi? Hayır. El Niño’yla ilgili tahminler, kısa vadeli hava olaylarından çok, geniş bölgelerde bazen aylarca süren anormal iklim şartlarına dayanır. İklim araştırmacıları El Niño’yla ilgili tahminlerde bir dereceye kadar başarı elde ettiler.

Örneğin, 1997-1998 yıllarındaki El Niño’yla ilgili tahminler, onun ortaya çıkışından altı ay önce, Mayıs 1997’de yayımlandı. Şimdi, tropikal Pasifik’in bir tarafından diğer tarafına serpilmiş duran, demirlenmiş 70 adet şamandıra, okyanus yüzeyindeki rüzgârları ve okyanusun 500 metre derinliğine kadar olan ısıları ölçüyor. Bilgisayara iklim modelleri yüklendiğinde, bu verilerden hava durumuyla ilgili tahminler elde ediliyor.

El Niño konusunda uyarıların erken yapılması, insanların beklenen değişiklikler için hazırlık yapmasına gerçekten yardım edebilir. Örneğin 1983’ten beri, Peru’da El Niño’yla ilgili yapılan tahminler, birçok çiftçiyi yağışlı hava şartlarına uygun ürünler ekmeye ve sığır yetiştirmeye teşvik ederken, balıkçılar değişiklik yaparak, balık avlamayı bırakıp, sıcak sularla gelen karidesleri yakalamaya başladılar. Evet, doğru tahmin ön hazırlığı beraberinde getirdiğinde, El Niño’nun yol açtığı can kaybı ve maddi hasar azaltılabilir.

Dünyamızın iklimini düzenleyen süreçlerle ilgili bilimsel araştırmalar, kral Süleyman’ın yaklaşık 3000 yıl önce ilhamla kaydettiği sözlerin doğruluğunu kanıtlıyor. O şöyle yazmıştı: “Yel cenuba gidiyor, ve şimale dönüyor; döne döne gidiyor, ve yel dönüşlerini tekrar ediyor.” (Vaiz 1:6) Günümüz insanı rüzgâr akımları ve okyanus akıntılarını araştırması sonucu, hava sistemleri konusunda çok şeyler öğrendi. El Niño gibi olaylarla ilgili uyarılara dikkat ederek bu bilgilerden yararlanabiliriz.

[Dipnotlar]

[Sayfa 27’deki çerçeve]

EL NIÑO YIKIMININ İZLERİ

■ 1525: Peru’daki bir El Niño olayının ilk tarihsel kaydı.

■ 1789-1793: El Niño Hindistan’da 600.000’den fazla ölümden sorumluydu ve güney Afrika’da ciddi bir kıtlığa neden oldu.

■ 1982-1983: Çoğunlukla tropikal bölgelerde, 2.000’den fazla ölümün ve 13 milyar doları aşkın maddi hasarın nedeni bu olaydı.

■ 1990-1995: Birbirini izleyen üç olay birleşip, kaydedilmiş en uzun El Niño vakasını meydana getirdi.

■ 1997-1998: El Niño’yla ilgili sel ve kuraklıklara ilişkin oldukça başarılı ilk bölgesel tahminlere rağmen, yaklaşık 2.100 kişi yaşamını yitirdi ve dünya çapında yaklaşık 33 milyar dolarlık hasar meydana geldi.

[Sayfa 24, 25’teki şemalar/haritalar]

(Ayrıntılı bilgi için lütfen yayına bakın)

NORMAL

Walker Dolaşımı sistemi

Güçlü alizeler

Sıcak okyanus suyu

Soğuk okyanus suyu

EL NIÑO

Jet akıntılarının yön değiştirme yolları

Zayıf alizeler

Sıcak su doğuya hareket eder

Her zamankinden daha sıcak veya kuru

Her zamankinden daha soğuk veya yağışlı

[Sayfa 26’daki şemalar/resimler]

(Ayrıntılı bilgi için lütfen yayına bakın)

EL NIÑO

Yukarıda, yerküredeki kırmızı renkli bölgeler normalden çok daha sıcak olan suları gösteriyor

NORMAL

Batı Pasifik’te sıcak suyun birikmesi doğuda, besin dolu soğuk suyun yüzeye çıkmasını mümkün kılar

EL NIÑO

Zayıf alizeler, sıcak suyun doğuya doğru kaymasını sağlayarak soğuk suların yüzeye çıkmasını engeller

[Sayfa 24, 25’teki resimler]

PERU

Sel baskınına uğramış Sechura Çölü

MEKSİKA

Linda Kasırgası

CALIFORNIA

Çamur akıntıları

[Tanıtım Notları]

Sayfa 24-25 soldan sağa: Fotografía por Beatrice Velarde; Görüntü Laboratory for Atmospheres, NASA Goddard Space Flight Center; FEMA, Dave Gatley