John Foxe ve Yaşadığı Çalkantılı Dönem

İNSANOĞLU tarihten ders alır mı, yoksa geçmişte yapılan hataları sürekli tekrarlar mı? Bu sorunun cevabını merak ediyorsanız John Foxe’un yaşadıkları ilginizi çekebilir. Çünkü o, kendi zamanındaki tarif edilemeyen vahşeti kaleme alarak bu korkunç olayların tekrarlanmasına engel olmayı umuyordu.

John Foxe’un Reform döneminde derlediği kayıtlar gerçekten de yüzyıllar boyunca İngiliz halkı üzerinde büyük bir etki bıraktı. Onun Acts and Monuments of the Church (Kilisenin Eylemleri ve Anıtları) adlı eserini hazırlaması 25 yıldan uzun sürdü. Bazı otoritelere göre bu eser, İngilizceye tercüme edilen Kutsal Kitaptan sonra, İngiliz dilini ve kültürünü şekillendiren en önemli kitap olmuştur.

Çalkantılı Yıllar

John Foxe, İngiltere’nin Boston kentinde 1516 veya 1517 yılında doğdu. Söylenene göre hemen hemen aynı yıl, Kilise’yi protesto eden Martin Luther 95 maddelik meşhur belgesini Wittenberg’teki (Almanya) bir kilisenin kapısına çiviledi. Dolayısıyla Katolik bir ailede doğan Foxe, Reformcuların Katolik Kilisesi’nin otoritesini ve öğretilerini sorguladığı dönemde sahneye çıktı.

Oxford Üniversitesi’nde eğitim alan Foxe’un dersleri arasında Yunanca ve İbranice de vardı, bu sayede Kutsal Kitabı orijinal dilinde okuma fırsatı buldu. Anlaşılan bunun sonucunda Katolik öğretilerine duyduğu güven sarsıldı. Hatta diğer öğrenciler onun yakında Protestan olacağından şüphelenmeye başladı ve bu şüphelerini okul yetkilileriyle paylaştı. Bunun üzerine Foxe yakından izlenmeye başlandı.

1543’te yüksek lisans eğitimini tamamlayan Foxe papaz olarak atanacaktı. Fakat papazlara getirilen evlenme yasağına karşı olduğu için bunu reddetti. Bu, yaşamında bir dönüm noktası oldu. Foxe, eğer sapkınlıkla suçlanır ve suçlu bulunursa idam cezasına çarptırılacağını bildiği için 1545’te üniversiteden istifa etti. Parlak bir gelecek vaat eden akademik kariyerini geride bırakarak, Warwickshire’de bulunan Stratford-upon-Avon kentindeki bir ailenin çocuklarına özel öğretmenlik yapmaya başladı. Oradayken Agnes Randall’la evlendi.

Yakınlardaki Coventry şehrinde büyüyen Agnes, Foxe’a Smith (veya Smythe) adlı bir kadının hikâyesini anlattı. Bu dul kadın çocuklarına On Emir ile İsa’nın öğrettiği ve Rabbin Duası olarak bilinen örnek duayı öğretmişti. Fakat bunları çocuklarına Latince yerine İngilizce olarak öğrettiği için “suç” işlemişti ve benzer şekilde suçlanan altı adamla birlikte direk üzerinde yakılarak idam edilmişti. Halk bu büyük haksızlık yüzünden öfkelenince de o yörenin piskoposu, idam edilenlerin cuma günleri ve diğer oruç günlerinde et yiyerek aslında “daha ağır bir suç” işlediklerine dair bir söylenti yaymıştı.

Peki idam edilen bu kişiler Kutsal Kitaptaki ayetlerin İngilizcesini nereden biliyordu? Yaklaşık 150 yıl öncesinde John Wycliffe, Kilise’nin muhalefetine rağmen Kutsal Kitabı Latinceden İngilizceye tercüme etmeyi başarmıştı. O ayrıca Lollard olarak adlandırılan gezici vaizler yetiştirmişti.a Lollardlar yanlarında Kutsal Kitabın elle çoğaltılmış kısımlarını taşır ve bunları halka okurdu. Bu faaliyeti durdurmak isteyen parlamento 1401’de bir yasa çıkararak piskoposlara sapkınları hapsetme, işkence etme ve direk üzerinde yakarak idam etme yetkisi verdi.

Foxe tutuklanacağından korkarak ailesiyle birlikte, daha sonra Protestanlık için mücadele vereceği Londra’ya taşındı. Oradayken Alman Reformcuların birçok makalesinin yanı sıra bazı Latince makaleleri de İngilizceye tercüme etti. Hatta kendisi de bazı makaleler yazdı.

Foxe aynı zamanda İngiltere’deki Lollardların tarihini araştırarak kaleme almaya başladı ve bu çalışmasını 1554’te tamamladı. Bugün Fransa’da bulunan Strasbourg şehrinde küçük boy 212 yapraklı Latince bir kitap olarak basılan bu eser, aslında Acts and Monuments of the Church kitabının ilk hali sayılabilir. Foxe, eserini genişleterek beş yıl içinde büyük boy 750 küsur sayfalık bir kitap haline getirdi.

Bağnazlık Kan Döküyor

Reform döneminde Avrupa çapında binlerce erkek, kadın ve çocuk katledildi. İngiltere’de 1553 yılında, Katolikliğin ateşli bir savunucusu olan ve daha sonra Kanlı Mary olarak adlandırılan I. Mary tahta geçti. İngiliz parlamentosu 1534’te Roma’yla tüm bağlarını koparmıştı, Mary ise İngiltere’yi yeniden papanın himayesi altına sokmaya kararlıydı. Mary’nin beş yıllık saltanatı sırasında, aralarında birçok Protestan kilise liderinin de bulunduğu yaklaşık 300 erkek ve kadın sapkınlık suçlamasıyla yakılarak idam edildi. Başka birçok kişi de hapiste öldü.

Foxe, Mary’nin tahta geçişinden hemen sonra ailesiyle birlikte Basel’e (İsviçre) kaçarak onun zulmünden kurtuldu. Ancak Mary’nin Protestan kardeşi Elizabeth’in tahta geçmesinden bir yıl sonra 1559’da başka sürgünlerle birlikte İngiltere’ye geri döndü. O yıl Elizabeth, babası VIII. Henry’nin çıkarmış olduğu Üstünlük Kanunu’nub yeniden yürürlüğe koyarak kendini İngiltere Kilisesi’nin başı yapmıştı. Bunun üzerine Papa V. Pius 1570’te Elizabeth’i aforoz etti. Çok geçmeden İngiltere’ye karşı düzenlenen uluslararası komplolar açığa çıkarılmaya başlandı. Bunların arasında Elizabeth’e karşı düzenlenen suikastlar da vardı. Bunun sonucunda yüzlerce Katolik vatana ihanetle suçlandı ve Elizabeth’in emri üzerine idam edildi.

Hıristiyan Âleminin hem Katolik hem de Protestan kiliselerinin yaptıkları, gerçekten de İsa Mesih’in öğretilerine taban tabana zıttı! O, “Düşmanlarınızı sevin ve size zulmedenler için dua edin” diye emretmişti (Matta 5:44). Fakat Katolikler de Protestanlar da bu kesin emri çiğneyerek Hıristiyanlığın adına büyük leke sürdüler. Böyle olacağı aslında Kutsal Kitapta önceden bildirilmişti. Elçi Petrus ileride ortaya çıkacak İsa’nın sahte takipçileri hakkında şunu yazdı: “Bunlar yüzünden hakikat yolu kötülenecektir” (2. Petrus 2:1, 2).

Foxe Kitabını Tamamlıyor

İngiltere’ye dönmesinin ardından Foxe, eserinin genişletilmiş bir baskısını hazırlamaya koyuldu. Bazı okurlar büyük olasılıkla anlatılan olaylardan çoğuna bizzat şahit olmuştu. Bu kitabın ilk İngilizce baskısı, 1563’te basıldığı andan itibaren büyük rağbet gördü. Yaklaşık 1.800 sayfaydı ve çok sayıda ağaçbaskı resim içeriyordu.

Yedi yıl sonra kitabın ikinci baskısı çıktı. Bu 2 ciltlik baskı 2.300’ü aşkın sayfadan oluşuyor ve 153 resim içeriyordu. Sonraki yıl İngiltere Kilisesi, Foxe’un kitabının tüm katedrallerde Kutsal Kitabın yanında yer almasını emretti. Tüm üst düzey kilise yetkilileri de hizmetçilerinin ve misafirlerinin yararlanması için evinde bu kitaptan bulundurmalıydı. Çok geçmeden yerel kiliseler de aynısını yapmaya başladı. Resimler sayesinde okuma yazma bilmeyenler bile bu kitaptan yararlanabildi ve bu resimler insanlar üzerinde derin ve kalıcı bir etki bıraktı.

O zamana dek Foxe bir Püriten olmuştu. Püritenler de Protestandı, fakat onlara göre Katolik Kilisesi’nden ayrılmak yeterli değildi. Katolikliğin tüm izlerinin silinmesi gerektiğini öğretiyorlardı. İlginç olan şu ki, bu tavırları nedeniyle Protestan İngiltere Kilisesi’ni karşılarına almış oldular, çünkü bu kilise Katoliklerden kalan birçok gelenek ve öğretiyi hâlâ sürdürüyordu.

John Foxe’un kitabı o çalkantılı dönemde din adına yapılan korkunç haksızlıkları ortaya serdi. Böylece bu eser yüzyıllar boyunca İngiliz halkının siyasete ve dine bakış açısını büyük oranda şekillendirdi.

[Dipnotlar]

[Sayfa 28’deki çerçeve/resim]

FOXE’UN ŞEHİTLER KİTABI

Katolik Kilisesi Reform hareketine karşı mücadelesini sürdürürken, Avrupa’nın birçok yerinde Jean Crespin gibi bazı insanlar kendi ülkelerinde yapılan zulüm ve şehit edilen kişilerle ilgili kayıtlar hazırladı.c Bu nedenle Foxe’un Acts and Monuments of the Church (Kilisenin Eylemleri ve Anıtları) adlı eseri “Foxe’un Şehitler Kitabı” olarak bilinmeye başlandı. İlerleyen yıllarda gözden geçirilmiş ve kısaltılmış baskılar hazırlandıkça, bu başlık kitabın resmi adının yerini aldı.

[Dipnot]

[Tanıtım notu]

© Classic Vision/​age fotostock

[Sayfa 27’deki resim]

John Wycliffe, Lollard adı verilen gezici vaizler görevlendirdi

[Tanıtım notu]

The Church of England: A History for the People, 1905, II. Cilt

[Sayfa 26’daki resim tanıtım notu]

Foxe’un Book of Martyrs adlı eserinden